2ـ5ـ.1 زکات

زکات (صدقه) یکى از دو منبع مهم مالى دولت اسلامى در صدر اسلام بود. زکات، واجب عبادى ـ مالى است که موجب تقرب به سوى پروردگار مى‏شود. امام على علیه السلام در این باره مى‏فرماید: [و بدانید که‏] زکات همراه نماز مایه تقرب مسلمانان به خداوند است. بنابراین کسى که زکات را با طیب خاطر بدهد، کفاره [گناهان‏] او محسوب شده، مانع و حاجبى از آتش براى او خواهد بود. پس نباید کسى چشم به دنبال آنچه پرداخته بدوزد و در اداى آن براى خویش مشقت ببیند، یا به خاطر آن حسرت خورد؛ زیرا آن کس که بدون طیب نفس براى دریافت مزد بیش‏ترى آن را بپردازد به سنت پیامبر صلى الله علیه وآله وسلم جاهل است و از اجر و ثواب مغبون و در عمل گمراه و بسیار پشیمان خواهد شد. ⁽¹⁵⁸⁾ زکات در اندیشه امام علیه السلام علاوه بر بعد اخلاقى، داراى فواید اجتماعى ـ اقتصادى نیز هست. امام مى‏فرماید: پرداخت زکات، موجب صرف ثمرات زمین و غیر آن به نیازمندان و مستمندان مى‏گردد. ⁽¹⁵⁹⁾ و خداوند زکات را وسیله رزق قرار داده است. ⁽¹⁶⁰⁾ زکات دارائى‏ها را بیمه مى‏کند. ⁽¹⁶¹⁾ زکات مالیاتى است که موارد مشمول، مقدار و مصارف آن مشخص شده است. ⁽¹⁶²⁾

بنابراین در تعلیمات حکیمانه امام بیش‏تر بر اجراى آن تأکید شده است. در نامه‏اى به یکى از کارگزاران خود که مأمور اخذ زکات بود، نوشت: برو با پرهیزگارى و ترس از خداوندى که یگانه است و او را شریکى نیست. مسلمانى را مترسان و اگر خود نخواهد به سراغش مرو و بیش از آنچه حق خداوند است، از او مستان. چون به قبیله‏اى برسى بر سر آب آنها فرود آى و به خانه‏هایشان داخل مشو. آن‏گاه با آرامش و وقار به سوى ایشان رو تا به میانشان برسى. سلامشان کن و تحیت گوى و در سلام و تحیت امساک منماى؛ سپس بگوى که اى بندگان خدا، ولى خدا و خلیفه او مرا به نزد شما فرستاده تا سهمى را که خدا در اموالتان دارد، بستانم . آیا خدا را در اموالتان سهمى هست، که آن را به ولى خدا بپردازید؟ اگر کسى گفت نه، به سراغش مرو، و اگر کسى گفت: آرى، بى‏آن‏که او را بترسانى یا تهدیدش کنى [یا] بر او سخت گیرى یا به دشواریش افکنى، به همراهش برو و آنچه از زر و سیم دهد، بستان و اگر او را گاو و گوسفند و شتر باشد، جز به اجازت صاحبانش به میان رمه مرو؛ زیرا بیش‏تر آنها از آن او است و چون به رمه چارپایان رسیدى، مانند کسى مباش که خود را بر صاحب آنها مسلط مى‏شمارد و یا مى‏خواهد بر او سمت گیرد. چارپایى را رم مده و مترسان و صاحبش را در گرفتن آن مرنجان. پس مال را هر چه هست به دو بخش کن و باز او را در گرفتن یکى از آن دو بخش مخیر نماى و در آنچه براى خود برمى‏گزیند متعرض آن مشو. سپس باقى را باز به دو بخش کن و باز او را در گرفتن یکى از آن دو بخش مخیر نماى و در آنچه براى خود برمى‏گزیند، سرزنش منماى، و پیوسته چنین کن تا آن قسمت که حق خداوند در آن است بر جاى ماند. پس سهم خدا را از او بستان و اگر پنداشت که مغبون شده و خواست آن‏گونه قسمت کردن را برهم زند، از او بپذیر و بار دیگر دو قسمت را یکى کن و باز قسمت از سر گیر، تا سهم خدا را از مال او معین کنى و بستانى. و ستور پیر و سالخورده و پاى و پشت شکسته و بیمار و لاغر و معیوب را مگیر.

و چون مال مسلمانان را مى‏فرستى، آن را به کسى بسپار که به دیندارى او مطمئن باشى تا آن را به ولى امر مسلمانان برساند و او میان مسلمانان قسمت نماید. و به نگهدارى آنها مگمار، مگر مردمى نیکخواه و مهربان و امین را که نیکو نگهبانى کند؛ کسى که با ستوران درشتى نکند و آنها را تند نراند و خسته‏شان نگرداند. پس، هر چه گرد آورده‏اى، زود به نزد ما فرست تا ما نیز در جایى که خداوند مقرر فرموده، صرف نماییم. ⁽¹⁶³⁾ ... با بررسى و تأمل در این نامه، نکات مهمى را درباره زکات به ویژه اجرا و اداره آن مى‏توان به شرح زیر برآورد:

.1 زکات و بودجه دولت. اعزام مأمور مالیاتى و تبیین وظایف او نشان مى‏دهد که دولت علوى جمع‏آورى و هزینه کردن زکات را وظیفه خود مى‏دانسته است. بنابراین زکات جزء بودجه دولت اسلامى به شمار مى‏رود. امام علیه السلام همانند رسول خدا صلى الله علیه وآله وسلم مأمورانى را براى جمع‏آورى زکات و هزینه کردن آن به کار گماشتند؛ از جمله خنف بن سلیم را بر صدقات بکر بن وائل گمارد و عهدى براى او نوشت که در آن آمده است: پس هر کس از پیروان ما، از اهالى جزیره و مابین کوفه و شام، ادعا کند زکات خود را به عمال شام داده است، در حالى‏که در حوزه (امنیتى) ما به سر مى‏برد، پس تو او را از این کار منع کن؛ زیرا نیروهاى سواره و پیاده ما از او حمایت کرده‏اند، تو این اجازه را به او نده، اگر چه حق آن‏گونه باشد که او گمان کرده است، زیرا براى او نیست که در سرزمین ما باشد و زکات مالش را به دشمنان ما بدهد. ⁽¹⁶⁴⁾ روایت فوق دلیل روشنى است بر این که زکات منبع مالى دولت است و بخشى از آن براى حفظ امنیت شهروندان هزینه مى‏شود.

.2 ادب مأمور مالیاتى در هنگام شناسایى مؤدیان. مأمور مالیاتى باید پرهیزگار، نرم‏خو و متواضع باشد و آشنایى لازم را با قوانین زکات داشته باشد. امام علیه السلام در نامه 26 نیز مأموران را به تقوا در پنهان و خلوت امر مى‏نماید؛ زیرا براى مأمورانى که در ارتباط پنهانى با مؤدیان هستند، بسیار امکان لغزش و سوء استفاده (رشوه گرفتن) بسیار است.

.3 مالیات‏ستانى مطابق قانون. هیچ مأمورى و یا مسئول حکومتى نمى‏تواند بیرون از قانون، مالیاتى را وضع نماید و یا بیش از مقدار مقرر در قانون از مردم مالیات بگیرد.

.4 زمینه اعتقادى و فرهنگى زکات. زکات واجب حقى است که از سوى خداوند تعیین شده است . شاید بدین روى که منابع طبیعى از آن عموم است و خداوند تبارک و تعالى به بندگانش اجازه داده است تا از آن بهره‏بردارى کنند، ولى براى دیگران که به نحوى در این مال الهى شریک‏اند، حقى را واجب نموده است. از این رو مؤدیان زکات با این اعتقاد، تکلیف الهى خود را در برابر خداوند و نعمت‏هایش ادا مى‏نمایند و همان‏گونه که اشاره شد، بدهى خود را با طیب خاطر مى‏پردازند تا بر درجات خود نزد خداوند بیافزایند.

. 5 اصل اعتقاد و خودتشخیصى. پرداخت زکات به عنوان یک واجب شرعى بر عهده مؤدى گذاشته شده است. از این رو، اظهارات، ارزیابى و حتى ادعاى پرداخت از طرف او مسموع است. وقتى مؤدى اظهار مى‏دارد که زکات بر گردن ندارد، مأمور نبایستى متعرض او گردد؛ در این صورت طبیعى است که امام به ارزیابى مؤدى اعتماد نموده است. ⁽¹⁶⁵⁾ همچنین از این رو است که امام علیه السلام در نامه 26 به مأمور زکات سفارش مى‏کند که نباید به مردم بهتان زد و نسبت دروغ به آنان داد.

. 6 رفتار مأمور مالیاتى هنگام جمع‏آورى زکات. امام علیه السلام درباره برخورد با مؤدى که رأسا به بدهکارى خود اقرار مى‏کند، چنین توصیه مى‏نماید:

یک. مأمور نبایستى موجب ترس و وحشت مؤدى شود.

شایان ذکر است که در طول تاریخ در بسیارى از جاها مأمور مالیاتى در نزد مردم ترسناک‏ترین افراد بحساب مى‏آمده است.

دو. مأمور نبایستى مؤدى را تهدید نماید.

حتى امروزه نیز در بسیارى از جاها به دلیل ساختار غلط نظام مالیاتى کشورها مأموران، براى تحصیل مالیات بیش‏تر اقدام به تهدید مؤدیان مى‏نمایند.

سه. مأموران حق ندارند بر مؤدى ستم کنند و بیش از مقدار مقرر از او بگیرند.

چهار. مأمور نبایستى در جمع‏آورى زکات بر مؤدى سخت‏گیرد. بنابراین بایستى با مؤدى نهایت مدارا و همراهى را در پیش گیرد. امام علیه السلام حتى هنگام جمع‏آورى جزیه مراعات حال مؤدى را مى‏کردند و از هر صاحب حرفه‏اى کالاى او را به عنوان جزیه مى‏پذیرفتند. ابوعبید روایت مى‏کند: «على علیه السلام از هر صنعتگرى چنین جزیه مى‏گرفت: از سازنده سوزن، سوزن و از سازنده مسان، مسان و از بافنده ریسمان، ریسمان ⁽¹⁶⁶⁾ ...». ابوعبید معتقد است که على علیه السلام این کار را براى انفاق و آسان گرفتن بر مؤدیان انجام مى‏دادند. ⁽¹⁶⁷⁾ پنج. مأمور نباید سرزده وارد ملک دیگرى شود؛ زیرا بیش‏تر مال از آن صاحب آن مى‏باشد . امام علیه السلام همچنین در نامه 26 مى‏فرماید: ولا یرغب عنهم تفضلا بالامارة علیهم فانهم الاخوان فى‏الدین والاعوان على استخراج الحقوق.

.7 مراعات نظر مؤدى در هنگام وصول. امام علیه السلام به مأمور خود سفارش مى‏کند که به مؤدى اختیار دهد تا زکات را از هر قسمت از مال خود، با حفظ شرایط آن، به دلخواه تحویل دهد؛ حتى درخواست تجدیدنظر او را نیز بپذیرد.

. 8 رعایت مصالح بیت‏المال. امام علیه السلام همان‏گونه که درباره مؤدیان سفارش مى‏کند، درباره بیت‏المال نیز توصیه مى‏نماید که: اولا آنچه به عنوان زکات گرفته مى‏شود بایستى سالم باشد (پیر، ضعیف، معلول، بیمار و معیوب نباشد) و دوم این‏که آنها را به دست امینى بسپارد که از سلامت دینش اطمینان دارد.

تحلیل توصیه‏هاى حضرت امیر در شرایط کنونى مى‏تواند روشنگر اندیشه ژرف آن حضرت در میدان اقتصاد باشد. البته تأکید این نکته به جا است که دستورالعمل‏هاى حکیمانه حضرت پیش از آن‏که در زاویه تنگ مادیات تفسیر شود، حکایت از بینش الهى او نسبت به انسان دارد. آن گاه که کارگزار زکات را از فرود آمدن بر خانه‏هاى مؤدیان نهى مى‏نماید، مى‏خواهد تا حریم امن خانواده و خلوت مردم از چشم اغیار دور باشد و بر فقر و غنا و احوال شخصى آنان دسترسى نباشد. ⁽¹⁶⁸⁾ آن جا که بر ادب کارگزار تأکیدات فراوان مى‏نهد و او را از بهتان زدن و نسبت دروغ دادن برحذر مى‏دارد، حفظ کرامت انسان را در حکومت اسلامى نشانه گرفته است. حتى با نهى از تجاوز از حد مشخص زکات و همچنین نهى از بى‏توجهى نسبت به اموال مردم هنگام تحصیل زکات (رم ندادن گوسفندان)، احترام مال مردم را از نظر دور نمى‏دارد. اگر اجراى احکام الهى بر تقرب مردم به سوى خدایشان نیفزاید پس چه فرقى بین این احکام و سایر قوانین وجود دارد، البته که اعتماد تمکین مى‏آورد و هزینه‏هاى جمع‏آورى زکات را کاهش مى‏دهد و بسترساز فرهنگ پرداخت زکات در جامعه اسلامى مى‏گردد. آشکار است که حفظ بیت‏المال و چگونه هزینه نمودن اموال آن نیز در ساختن چنین زمینه‏هائى اثر فراوان دارد، که این نیز از نگاه تیزبین امیر حکمت بیرون نمانده است.

2ـ5ـ.2 خراج

خراج به مالى گفته مى‏شود که مانند اجاره بر زمین خاصى وضع مى‏شود و مقاسمه نیز به معناى خراج است؛ با این تفاوت که مقاسمه بخشى از محصول زراعت است، ولى خراج به مقدار نقد مى‏باشد . همچنین مراد از قباله و طسق در کلام فقها همین خراج است. میزان خراج از نظر شرعى معین نشده است و به نظر امام و مصلحت مسلمین بستگى دارد. ⁽¹⁶⁹⁾ خراج، هر چند شباهت زیادى به خالصجات دولت دارد ⁽¹⁷⁰⁾ ، بى‏شباهت به مالیات نیست؛ زیرا مالى است که همچون مالیات از طرف دولت براى حفظ نظام اسلامى بر صاحبان زمین‏هاى خاص (خراجیة) وضع مى‏شود. ⁽¹⁷¹⁾ به هرحال خراج جایگاه خاصى در سیاست‏هاى مالى حکومت علوى داشت. چون میزان خراج با نظر دولت اسلامى تعیین مى‏شود، دولت مى‏تواند با توجه به شرایط مؤدیان، اهداف سیاسى و مصالح جامعه اسلامى، مبادرت به تنظیم آن نماید. امام على علیه السلام مهم‏ترین سیاست‏هاى خود را در نامه معروف خود به مالک اشتر، هنگام نصب او بر ولایت مصر بیان داشته‏اند که ضمن ذکر آن، به دستاوردهاى آن نیز اشاره مى‏کنیم و سپس به تحلیل و بررسى آن مى‏پردازیم.

امام على علیه السلام در فرازى از نامه خود به مالک اشتر مى‏نویسد: در کار خراج نیکو نظر کن؛ به گونه‏اى که به صلاح خراج‏گزاران باشد. زیرا صلاح کار خراج و خراج‏گزاران، صلاح کار دیگران است و دیگران حالشان نیکو نشود، مگر به نیکو شدن حال خراج‏گزاران. زیرا همه مردم روزى‏خوار خراج و خراج‏گزارانند؛ ولى باید بیش از تحصیل خراج در اندیشه آبادى زمین باشى، که خراج حاصل نشود، مگر به آبادانى زمین و هر که خراج طلبد و زمین را آباد نسازد، شهرها و مردم را هلاک کرده است و کارش استقامت نیابد، مگر اندکى. هرگاه از سنگینى خراج یا آفت محصول یا خشک شدن چشمه‏ها و یا کمى باران، یا دگرگونى زمین در اثر آب‏گرفتگى و فساد بذرها و یا تشنگى بسیار زراعت و فاسد شدن آن، شکایت نزد تو آورند، از هزینه و رنجشان بکاه، آن‏قدر که امید مى‏دارى که کارشان را سامان دهد و کاستن از خراج بر تو گران نیاید؛ تا اندوخته‏اى شود براى آبادانى بلاد تو و زیور حکومت تو باشد و تو را به نیکى ستایش کنند و در گسترش عدالت از ناحیه تو با خرسندى سخن گویند. تو نیز خود در این میان مسرور و شادمان خواهى بود. افزون بر آن، تو مى‏توانى با تقویت آنها از طریق ذخیره‏اى که برایشان نهاده‏اى اعتماد کنى، و نیز مى‏توانى با این عمل که آنها را به عدالت و مهربانى عادت داده‏اى، به آنان مطمئن باشى، چرا که گاهى براى تو گرفتارى‏هایى پیش مى‏آید که باید بر آنها تکیه کنى. در این حال آنها با طیب خاطر، پذیرا خواهند شد و عمران و آبادى تحمل همه این‏ها را دارد. اما ویرانى زمین را تنگدستى مردم آن سبب شود و مردم زمانى تنگدست گردند که همت والیان، همه گردآوردن مال شود و به ماندن خود بر سر کار اطمینان نداشته باشند و از آنچه مایه عبرت است، سود برنگیرند. ⁽¹⁷²⁾ از بیانات امام علیه السلام این نکات، برمى آید:

.1 خراج مهم‏ترین وسیله تأمین مخارج رفاه عمومى است. امام علیه السلام اصلاح حال مردم و قوام لشکریان را در وجود خراج مى‏دانند.

.2 سامان یافتن خراج و خراج‏گزاران، بسته به وجود امنیت قضایى و کارگزاران حکومتى به ویژه دست‏اندرکاران مالیاتى باانصاف و مردمدار است.

.3 خراج‏ستانى نباید مانع رشد تولید گردد. بنابراین دولت باید میزان خراج را با توجه به توانایى پرداخت و انگیزه‏هاى سرمایه‏گذارى در مردم وضع نماید.

.4 تخفیف‏هاى مالیاتى سرمایه‏اى در دست مردم است که با به‏کارگیرى آن در امر تولید، عایدات آن به دولت نیز بازمى‏گردد.

. 5 تخفیف مالیاتى موجب جلب اعتماد مردم و در نتیجه موجب مشارکت عمومى مى‏گردد.

امام علیه السلام در نامه‏اى دیگر ضمن تأکید بر اهمیت کارگزارى خراج، به مردمدارى و مراعات بدهکاران مالیاتى سفارش بسیار مى‏کنند: ... شما رعیت را گنجورانید و امت را وکیلان و امامان را سفیران. حاجت کسى را روا ناکرده مگذارید، و او را از آنچه مطلوب او است بازمدارید [و براى گرفتن‏] خراج، پوشش زمستانى و تابستانى [رعیت‏] را مفروشید و چارپایى که بدان کار کنند و بنده‏اى را که [در اختیار دارند]. و براى درهمى کسى را تازیانه مزنید و دست به مال کسى مبرید. ⁽¹⁷³⁾ مردى از قبیله ثقیف مى‏گوید: على ابن ابى‏طالب علیه السلام مرا به امارت بانقیا و بخشى از سواد کوفه برگزید و در حالى‏که گروهى از مردم حضور داشتند به من فرمود: «خراجت را بنگر! پس تمام کوشش خود را در آن به کار ببر و درهمى ازآن را ترک نکن. پس هرگاه اراده رفتن به محل خدمتت را داشتى نزد من بیا.» وقتى نزد آن حضرت رفتم به من فرمود: «آنچه از من شنیدى یک نقشه بود، مبادا مسلمان یا یهودى و یا نصرانى را به خاطر درهمى از خراج مورد ضرب و شتم قرار دهى و یا چهارپایى را که وسیله کار مردم است، براى درهمى خراج بفروشى . همانا ما امر شده‏ایم که از مردم آنچه زائد بر نیازشان است، بگیریم.» ⁽¹⁷⁴⁾ خراج ـ همان‏گونه که اشاره شد ـ یکى از مهم‏ترین منابع دولت‏هاى اسلامى است. عمر پس از فتح سواد (عراق) به سال 14 هجرى، از تقسیم اراضى میان فاتحان مسلمان خوددارى کرد و به جاى آن نظام مالیاتى خراج را جایگزین ساخت و این کار مبدأ وضع خراج در اسلام بود . از نظر تاریخى تقریبا مسلم است که این کار با راهنمایى و ارشاد امیرمؤمنان على انجام گرفته است. مآخذ سنى و شیعى و زیدى همه نقل نموده‏اند که وى پس از فتح سواد از عمر خواست از تقسیم کردن اراضى میان سپاهیان خوددارى کند و آن را به عنوان یک منبع درآمد براى جامعه اسلامى باقى نگاه دارد. عمر با آن که برخى دیگر از صحابه پیامبر اصرار بر تقسیم اراضى داشتند، نظر امیرمؤمنان على را پذیرفت و بدان عمل کرد. ⁽¹⁷⁵⁾ از نظر تاریخى تردیدى نیست که امیرمؤمنان على علیه السلام در دوران خلافت خود عملا روش عمر را که خود به او توصیه نموده بود، در پیش گرفت ⁽¹⁷⁶⁾ ؛ چنان که خراج روستاهاى مدائن را به روش مساحت مقرر داشت. ⁽¹⁷⁷⁾ البته میزان خراجى که على علیه السلام در این موارد وضع نمودند، در روایاتى از شیعى و سنى و زیدى مشخص شده است که با مقررى عمر در بیش‏تر محصولات اختلاف دارد. ⁽¹⁷⁸⁾ از مصعب بن یزید انصارى روایت شده است:

«امیرالمؤمنین على علیه السلام مرا بر چهار روستاى مدائن، بهقیاذات، نهر سیر (یاشیر) و نهر جویر به کار گمارد و به من دستور داد تا بر هر جریب زراعت پر محصول یک و نیم درهم و بر هر جریب زراعت متوسط یک درهم و بر هر جریب زراعت کم محصول دو سوم درهم و بر هر جریب انگور ده درهم و بر هر جریب خرما ده درهم و بر هر جریب باغى که در آن انگور و خرما کاشته شده است، ده درهم [خراج‏] وضع کنم و امر نمود که نخل‏هاى تکى را براى استفاده رهگذران و ابن سبیل، نادیده گرفته، چیزى از آنها نگیرم... .» ⁽¹⁷⁹⁾ از امام حسین علیه السلام نیز روایت شده است که امام على علیه السلام بر زمین‏هاى خراج بر هر جریب زراعت گندم پر محصول دو درهم و دو ثلث درهم و یک من گندم و بر هر جریب گندم وسط دو درهم و بر هر جریب گندم کم محصول یک درهم و بر هر جریب نخل و درخت ده درهم و بر هر جریب نیشکر و انگور ده درهم خراج وضع نمود. ⁽¹⁸⁰⁾ از دو روایت یاد شده بر مى‏آید که امیرالمؤمنین علیه السلام میزان خراج را بر اساس توانایى پرداخت مردم، وضع مى‏کردند.

عایدات خراج براى مصالح مشترک مسلمانان مصرف مى‏شد که موارد آن مانند تشکیل و تقویت سپاه اسلام و تشکیلات قضایى و حفاظت مرزهاى سرزمین اسلامى و بناى پل‏ها و راه‏ها و سایر نیازمندى‏هاى جامعه بود. ⁽¹⁸¹⁾ بنابراین درآمد خراج، جزیه و زکات، مهم‏ترین منابع تأمین مالى دولت علوى بود. میزان وصول این درآمد به‏طور کلى به ساختار نظام مالیاتى و همچنین اداره آن بستگى داشت. در وضع مالیات، دقت در انتخاب پایه مالیاتى و جدول نرخ مناسب، بایستى مورد توجه قرار گیرد . نرخ مالیاتى تصاعدى بالا معمولا به منظور کسب درآمد مالیاتى بیش‏تر و همچنین توزیع مناسب‏تر درآمد و ثروت در نظر گرفته شده‏اند؛ ولى هم در نظر و هم در عمل نتایج خوشایندى در پى نداشته است. رابطه منفى بین نرخ‏هاى مالیات بردرآمد و رشد اقتصادى و در نتیجه افزایش ظرفیت و درآمد مالیاتى از مباحث عمده و مشاجره برانگیز بوده است. وضع مالیات‏هاى سنگین، پیامدهایى به شرح زیر خواهد داشت:

الف. نرخ‏هاى بالا موجب اختلال در قیمت‏هاى نسبى تعیین شده توسط بازار و آثار جانشینى منفى مى‏شود. این اثر احتمالا رفتار اقتصادى تولیدکنندگان و عرضه‏کنندگان عوامل تولید را مختل مى‏سازد؛ زیرا مالیات‏هاى سنگین بازدهى نهایى پس‏انداز، سرمایه‏گذارى و تلاش کارى را کاهش داده، موجب کاهش اراده و رغبت و ناامیدى در مؤدیان مى‏شود و در نتیجه سطح فعالیت‏هاى اقتصادى کم شده و تولید پایین مى‏آید. امروزه اقتصاددانان طرف عرضه، از این دیدگاه حمایت مى‏کنند. ⁽¹⁸²⁾

ب. نرخ‏هاى بالاى مالیاتى یکى از عوامل مهم فرار و اجتناب مالیاتى است. مؤدیان هنگامى که تصمیم مى‏گیرند که مالیات خود را بپردازند (تمکین مالیاتى) و یا به انحاى مختلف قانونى، نظیر رهاکردن شغل مشمول مالیات و یا عدم کشت محصول (اجتناب مالیاتى) ⁽¹⁸³⁾ و یا به روش‏هاى غیرقانونى مانند عدم اعلام درآمد و یا کم‏تر گزارش کردن آن (فرار مالیاتى) ⁽¹⁸⁴⁾ از زیر بار مالیاتى شانه خالى کنند، به انگیزه‏هاى موجود در نظام‏مالیاتى توجه مى‏نمایند . تجربه نشان داده است هر گاه نرخ‏هاى مالیاتى پایین باشد، افراد تمکین مالیاتى خود را افزایش مى‏دهند. ⁽¹⁸⁵⁾ مالیات‏هاى سنگین به دلایل پیش‏گفته در بند الف، موجب مهاجرت متخصصان، سرمایه و ثروت‏هاى بزرگ از کشور مى‏شود. صاحبان عوامل تولید به دنبال تحصیل سود بیش‏تر، امکانات خود را در جایى به کار خواهند گرفت که بازدهى بیش‏ترى عاید آنها کند. اساسا مردم ظلم را به هر شکل آن بر نمى‏تابند. امیرالمؤمنین چون زیادبن ابیه را به جاى عبدالله‏بن عباس به فارس و شهرهاى تابع آن حکومت داد، بدو گفت: استعمل العدل و احذر العسف و الحیف، فان العسف یعود بالجلاء و الحیف یدعو الى السیف؛ «کار به عدالت کن و از ستم و بیداد بپرهیز که ستم رعیت را به آوارگى وادارد و بیدادگرى شمشیر را در میان آرد.» ⁽¹⁸⁶⁾

د . هر گاه مؤدیان، سنگینى مالیات را بیش از طاقت خود احساس نمایند، تا حد امکان مى‏کوشند آن را بر دوش دیگران گذارند.

ه . نرخ‏هاى مالیاتى بالا هر چند در کوتاه‏مدت درآمد مالیاتى را افزایش مى‏دهد، در بلندمدت با تغییر رفتار مؤدیان و کاهش تولید و فعالیت‏هاى اقتصادى درآمد مالیاتى کاهش مى‏یابد . امکان رابطه معکوس پایین نرخ‏هاى مالیاتى و درآمد مالیاتى توسط ابن‏خلدون تبیین گردید . ⁽¹⁸⁷⁾ او معتقد است که حکومت‏ها در اوایل سلطنت خود از طریق وضع مالیاتى معین و اندک، درآمد وسیعى را کسب مى‏نمایند؛ در حالى‏که در آخر سلطنت با وضع مالیات‏هاى سنگین، درآمد کمى را جلب مى‏کنند. ⁽¹⁸⁸⁾ اقتصاددانان جدید همچون آدام اسمیت، ژان باتیست سى ⁽¹⁸⁹⁾ و دو پوئى، ⁽¹⁹⁰⁾ بر واقعیت فوق صحه گذاشته‏اند.آرتور لافر ⁽¹⁹¹⁾ منحنى معروف خود را در سال 1974 ترسیم نمود. به طور خلاصه،نقطه‏شروع قضیه منحنى لافر این ایده ساده است که درآمد مالیاتى در نرخ‏هاى مالیاتى صفر یا 100 درصد صفر مى‏باشد و سپس با افزایش تدریجى نرخ‏ها، درآمد مالیاتى نیز افزایش مى‏یابد؛ تا این‏که درآمد مالیاتى در یک نرخ معین حداکثر شده و از آن به بعد با افزایش نرخ، کاهش مى‏یابد. بنابراین هر گاه نرخ مالیاتى به قدرى بالا باشد که در قسمت شیب منفى منحنى قرار گیرد، کاهش نرخ‏هاى مالیاتى منجر به افزایش درآمدهاى مالیاتى خواهد شد. ⁽¹⁹²⁾ ابن‏خلدون در مزیت پایین‏بودن بار مالیاتى مى‏نویسد: هنگامى که میزان تقسیم‏بندى و تکالیفى که بر رعایا تحمیل مى‏کنند، اندک باشد، مردم با شیفتگى و پشت کار به کوشش و فعالیت مى‏پردازند و در نتیجه آبادانى به طور روزافزون توسعه مى‏یابد؛ زیرا در نتیجه کمى باج و ناچیز بودن مقدار خراج، نیکو حال مى‏شوند و زندگانى آنان قرین بهبود و رفاه مى‏گردد و هر گاه آبادانى توسعه یابد بر شماره تکالیف و تقسیم‏بندى خراج‏ستانى افزوده مى‏شود و در نتیجه خراج که از مجموعه این تکالیف به دست مى‏آید، نیز فزونى مى‏یابد. ⁽¹⁹³⁾ امروزه در سطح وسیعى طرفداران عرضه از کاهش نرخ‏هاى نهایى بالاى مالیاتى حمایت مى‏کنند . کاستن از تعداد و مقدار نرخ‏هاى مالیاتى در دو دهه اخیر تقریبا سرلوحه تمام اصلاحات مالیاتى در جهان قرار گرفته است. تجربه اصلاحات نشان مى‏دهد که این اصلاحات از پیچیدگى نظام مالیاتى کاسته، اجراى آن را آسان‏تر مى‏کند؛ ضمن این‏که تمکین مالیاتى را نیز بهبود مى‏بخشد. همچنین اختلال‏زایى مالیات‏ها را کاهش داده، موجب رونق کار و رشد تولید مى‏گردد . ⁽¹⁹⁴⁾ در واقع سیاست کاهش نرخ‏هاى مالیاتى و به‏طور کلى کاستن از بار مالیاتى، سیاست انبساطى مالى و در جهت افزایش اشتغال و رشد تولید مى‏باشد. این سیاست از طریق معافیت‏هاى مالیاتى مناسب با شرایط و احوال اقتصادى و توانایى مؤدیان نیز هدف افزایش تولید را محقق مى‏سازد؛ ضمن این‏که مصرف جامعه را در سطح مناسب حفظ مى‏کند تا بهره‏ورى نیروى کار و زندگى کریمانه فرد دستخوش تغییرات ناخوشایند نگردد. تحلیل امام علیه السلام در این مورد، حکایت دیگرى از بینش و خوش‏بینى حضرت نسبت به توانایى مردم در امر تولید است. امام علیه السلام تخفیف را به عنوان ذخیره و گنجینه‏اى مى‏داند که بالاخره در عمران و آبادى کشور به کار گرفته مى‏شود و به عبارت دیگر تخفیف مالیاتى بسان پس‏انداز و انباشت سرمایه در دست بخش خصوصى است که اگر به دست دولت قرار گیرد، ممکن است مستقیما در چرخه تولید وارد نشود.

علاوه بر تبعات نامیمون اقتصادى که بر شمردیم، در اندیشه امام علیه السلام و در حکومت علوى، آثار ناخوشایندتر اخلاقى و اجتماعى مالیات‏هاى سنگین، از اهمیت بیش‏ترى برخوردار است. مردم براى فرار از مالیات به دروغ و تقلب‏هاى گوناگونى متوسل مى‏شوند. کسانى که توانایى فرار از مالیات یا نهادن آن بر گردن دیگرى را دارند، بار مالیاتى کم‏ترى را تحمل خواهند کرد و در نتیجه عدالت مالیاتى در دو سطح افقى و عمودى نقض مى‏شود. افراد با درآمد و توانایى پرداخت یکسان به یک اندازه مالیات نمى‏دهند و همچنین افراد با توانایى پرداخت بیش‏تر نیز به طور نسبى، مالیات کم‏ترى مى‏پردازند.

مشاهده تصویر ناعادلانه از نظام مالیاتى، اعتماد بین مردم و دولت را سست نموده، به مشارکت عمومى لطمه زند. در چنین قضاى مسمومى عزم ملى بر خارج‏کردن کشور از بن‏بست‏هاى اقتصادى و تقاضاى ایثار از مردم، خیالى باطل خواهد بود. اگر اجراى نادرست و رفتار غیر مردم‏دارانه دست‏اندرکاران مالیات را بر وضع نامناسب مالیات اضافه کنیم، عمق آثار گفته شده، بهتر روشن خواهد بود.