مهلت دادن و شتاب نکردن خداوند در عذاب بندگانش بر دو گونه است؛

اوّل: تأخیر و مهلت دادن عذاب نسبت به مؤمنان:

هدف خداوند متعال در این تأخیر، بیدار شدن بنده مؤمن و پیدا کردن راه‏ هدایت و رستگارى است، در واقع یک نوع تفضّل و مهربانى از طرف خداوند مقدّر شده تا بنده از خواب غفلت بیرون بیاید و راه توبه پیش بگیرد و با خداى خود آشتى کند. و بدا به حال کسى که با این همه لطف خداوند، باز هم راه اهمال و سستى را پیشه خود ساخته و دنبال بیرون آمدن از شقاوت و بدبختى است، پس نباید بر استدراج و تأخیر انداختن خداوند، غرّه شد و از توبه غافل ماند.

حضرت على علیه السلام در این باره مى‏فرماید:

قَدْ امْهِلُوا فى‏ طَلَبِ الْمَخْرَجِ وَ هُدُوا سَبیلَ الْمَنْهَجِ وَ عُمِّرُوا مَهَلَ الْمُسْتَعْتِبِ. «1» 

اینان در دنیا براى بیرون آمدن از گمراهى مهلت داده شدند، و به راه روشن هدایت گشتند، و فرصت در اختیارشان قرار گرفت، مانند فرصت دادن به شخصى که ناراضى را از خود راضى کند.

دوّم: تأخیر در عذاب نسبت به کفّار:

از آیات و روایات و احادیث استفاده مى‏شود که: مهلت دادن به کفّار و عدم شتاب در عذاب آنان در واقع یک نوع مجازات الهى محسوب مى‏شود به نام مجازات استدراجى، یعنى چنین است که خداوند گناهکاران را طغیان‏گران جسور و زورمند را طبق یک سنّت، فورى و سریع مجازات نمى‏کند، بلکه درهاى نعمت‏ها را به روى آنها مى‏گشاید.

هرچه بیشتر در مسیر طغیان گام برداند، نعمت خود را بیشتر مى‏کند، و این از دو حال خارج نیست، یا این نعمت‏ها، باعث تنبّه و بیداریشان مى‏شود، که در این حال برنامه هدایت الهى عملى شده است، و یا این که بر غرور و بى‏خبرى آنان مى‏افزاید، که در این صورت مجازات ایشان به هنگام رسیدن به آخرین مرحله، دردناک‏تر مى‏شود؛ زیرا هنگامى که غرق انواع ناز و نعمت‏ها مى‏شوند، خداوند همه را ازمى‏گیرد و طومار زندگانى آنها را در هم مى‏پیچد و این گونه مجازات بسیار دردناک و سخت‏تر است.

خداوند متعال در این باره مى‏فرماید:

فَذَرْنِى وَ مَن یُکَذّبُ بِهذَا الْحَدِیثِ سَنَسْتَدْرِجُهُم مّنْ حَیْثُ لَا یَعْلَمُونَ» «2»

پس مرا با کسانى که این قرآن را انکار مى‏کنند واگذار، به زودى ما آنان را به تدریج از آن جا که نمى‏دانند [به سوى عذاب‏] مى‏کشانیم.

خداوند در این آیات به گنهکاران هشدار مى‏دهد که تأخیر در کیفر را دلیل بر پاکى و درستى خود، یا ضعف و ناتوانى پروردگار نگیرند و ناز و نعمت‏هایى را که در آن غرقند، نشانه تقرّبشان به خدا ندانند، بلکه این مقدّمه مجازات استدراجى خداوند است که به آنها مهلت مى‏دهد بالا و بالاتر بروند امّا سرانجام آنان را چنان بر زمین مى‏کوبد که اثرى از ایشان باقى نماند و تمام هستى و تاریخشان را در هم مى‏پیچد.

محمد بن مسلم در روایتى از امام محمد باقر علیه السلام چنین سؤال مى‏کند:

اخبِرنى‏ عَنِ الْکافِرِ الْمَوْتُ خَیْرٌ لَهُ أَمِ الْحَیاةُ فَقالَ علیه السلام: الْمَوْتُ خَیْرٌ لِلْمُؤْمِنِ وَ الْکافِرِ، قُلْتُ: وَ لِمَ؟ قالَ: لِانَّ اللَّهَ یَقُولُ‏

وَمَا عِندَ اللَّهِ خَیْرٌ لّلْأَبْرَارِ» «3»

وَ

یَقُولُ:

وَلَا یَحْسَبَنَّ الَّذِینَ کَفَرُواْ أَنَّمَا نُمْلِى لَهُمْ خَیْرٌ لِاَنفُسِهِمْ إِنَّمَا نُمْلِى لَهُمْ لِیَزْدَادُواْ إِثْمًا وَلَهُمْ عَذَابٌ مُّهِینٌ» «4». «5»

خبر بده مرا از اینکه مرگ براى کافر بهتر است یا زندگى؟ امام علیه السلام در جواب فرمود: مرگ براى مؤمن و کافر خوب و پسندیده است. گفتم: چرا؟ فرمود:

براى اینکه خداوند متعال مى‏فرماید: «و آنچه [غیر از بهشت و نعمت هایش‏] نزد خداست، براى نیکوکاران بهتر است.» و نیز مى‏فرماید: «و کسانى که کافر شدند، گمان نکنند مهلتى که به آنان مى‏دهیم به سودشان خواهد بود، جز این نیست که مهلتشان مى‏دهیم تا بر گناه خود بیفزایند، و براى آنان عذابى خوار کننده است.».

امام صادق علیه السلام درباره تأخیر و تعجیل عذاب مى‏فرماید:

اذا ارادَ اللَّهُ بِعَبْدٍ خَیْراً عَجَّلَ عُقُوْبَتَهُ فِى الدُّنْیا وَ اذا اراد بِعَبْدٍ سُوءاً امْسَکَ عَلَیْهِ ذُنُوبَهُ حَتَّى یُوافِىَ بِها یَوْمَ الْقِیامَةِ. «6»

هر گاه خداوند خیر بنده‏اى را بخواهد، در دنیا به مجازات او شتاب مى‏ورزد و هر گاه شرّ بنده‏اى را بخواهد، گناهانش را براى او نگاه مى‏دارد تا روز قیامت در برابر آن کیفر کامل ببیند.

پس این اموال و فرزندان در حقیقت، یک نوع عذاب و مجازات براى کفّار مى‏باشد؛ زیرا خداوند مى‏خواهد آنها را در ناز و نعمت فرو برد تا به هنگام گرفتار شدن در چنگال کیفر الهى، تحمّل عذاب بر آنها دردناک‏تر باشد، چون اگر درهاى نعمت به سوى انسان بسته باشد و آمادگى پذیرش ناراحتى‏ها را پیدا کند، مجازات، زیاد و دردناک نخواهد بود، امّا اگر کسى را از میان ناز و نعمت بیرون کشند و به سیاه چال زندان وحشتناکى بیفکنند فوق العاده دردناک‏تر خواهد بود، علاوه بر این‏ فراوانى نعمت، باعث مى‏شود پرده‏هاى غفلت و غرور بر روى چشمان ضخیم‏تر شود، تا آن جا که راه بازگشت براى آنان غیرممکن گردد و این همان عذاب استدراجى خداوند است و به تعبیر دیگر بدترین نوع گمراهى، آن است که خداوند انسان را به حال خود واگذارد و در گناه و معصیت به او مهلت دهد.

خداوند متعال در قرآن کریم مى‏فرماید:

أَیَحْسَبُونَ أَنَّمَا نُمِدُّهُم بِهِ‏مِن مَّالٍ وَ بَنِینَ* نُسَارِعُ لَهُمْ فِى الْخَیْرَ تِ بَل لَّا یَشْعُرُونَ» «7»

آیا گمان مى‏کنند افزونى و گسترشى که به سبب مال و اولاد به آنان مى‏دهیم،* در حقیقت مى‏خواهیم در عطا کردن خیرات به آنان شتاب ورزیم؟ [چنین نیست‏] بلکه [آنان‏] درک نمى‏کنند [که ما مى‏خواهیم با افزونى مال و اولاد، در تفرقه، طغیان، گمراهى و تیره‏بختى بیشترى فرو روند.]

امیر المؤمنین علیه السلام نیز نه تنها به کفّار، بلکه به تمامى اقشار جامعه اعم از مؤمن و کافر هشدار مى‏دهد که مواظب عذاب استدراجى خداوند باشند، مبادا مهلت دادن و تأخیر در عذاب باعث بیشتر شدن غفلت انسانى از توبه و بازگشت شود.

امام على علیه السلام در نهج البلاغه مى‏فرماید:

انَّهُ مَنْ وُسِّعَ عَلَیْهِ فى‏ ذاتِ یَدِهِ فَلَمْ یَرَذلِکَ اسْتِدْراجاً فَقَدْ امِنَ مَخُوفاً. «8»

چرا که به هر کس نعمت وسیع بخشیده شود و آن را مقدمه کیفر تدریجى به حساب نیاورد از برنامه ترسناکى، خود را ایمن دانسته.

امام صادق علیه السلام در تفسیر آیه:

وَالَّذِینَ کَذَّبُواْ بَایتِنَا سَنَسْتَدْرِجُهُم مّنْ حَیْثُ لَایَعْلَمُونَ» «9»

و کسانى که آیات ما را تکذیب کردند، به تدریج ازجایى که نمى‏دانند [به‏ ورطه سقوط و هلاکت مى‏کشانیم تا عاقبت به عذاب دنیا و آخرت دچار شوند.]

مى‏فرماید:

هُوَ الْعَبْدُ یَذْنِبُ الذَّنْبَ فَتُجَدَّدَ لَهُ النِّعْمَةُ مَعَهُ تُلْهیه تِلْکَ النِّعْمَةُ عَنِ الْاسْتِغْفارِ مِنْ ذلِکَ الذَّنْبِ. «10»

بنده گنهکارى است که پس از انجام گناه، خداوند اورا مشمول نعمتى قرار مى‏دهد، ولى او نعمت را به حساب خوبى خودش گذاشته و از استغفار در برابر گناه غافلش مى‏سازد.

و نیز در روایتى دیگر مى‏فرماید:

انَّ اللَّهَ اذا ارادَ بِعَبْدٍ خَیْراً فَاذْنَبَ ذَنْباً اتْبَعَهُ بِنِقْمَتِهِ وَ یُذَکِّرَهُ الْاسْتِغْفارَ وَ اذا اراد بِعَبْدٍ شَرَّاً فَاذْنَبَ ذَنْباً أَتْبَعَهُ بِنِعْمَةٍ لِیُنْسِیَهُ الْاسْتِغْفارَ وَ یَتَمادى‏ بِها. «11»

هر گاه خداوند خیر بنده‏اى را بخواهد، به هنگامى که گناهى انجام مى‏دهد او را گوشمالى مى‏دهد تا به یاد توبه بیفتد و هنگامى که شرّ بنده‏اى را (بر اثر اعمالش) بخواهد، موقعى که گناهى مى‏کند نعمتى به او مى‏بخشد تا استغفار را فراموش نماید و به آن ادامه دهد.

پی نوشت ها:

______________________________

(1)- نهج البلاغه: خطبه 82.

(2)- قلم (68): 44.

(3)- آل عمران (3): 198.

(4)- آل عمران (3): 178.

(5)- بحار الأنوار: 6/ 134، باب 4، حدیث 33؛ تفسیر العیاشى: 1/ 206، حدیث 155.

(6)- بحار الأنوار: 78/ 177، باب 1، حدیث 18؛ الخصال: 1/ 20، حدیث 70.

(7)- مؤمنون (23): 55- 56.

(8)- نهج البلاغه: حکمت 358.

(9)- اعراف (7): 182.

(10)- الکافى: 2/ 452، حدیث 3؛ بحار الأنوار: 5/ 218، باب 8، حدیث 11.

(11)- بحار الأنوار: 5/ 217، باب 8، حدیث 9؛ الکافى: 2/ 452، حدیث 1.