«کجاست آن کس که انتظارش کشیده می شود که بیاید تا عیب و کجی عالم را به راستی و درستی باز گرداند».

اشاره

وقتی ابرهای تیره، خورشید را پوشانده و دشت و صحرا از دست بوسی آفتاب محروم گردیده و سبزه و گل از دوری مهر عالم تاب پژمرده است، چاره چیست؟ زمانی که عصاره آفرینش، خلاصه خوبی ها و آینه زیبایی ها رخ در نقاب غیبت کشیده و جهانیان از فیض حضور او بی نصیب مانده اند، چه می توان کرد؟ این جاست که انتظار شکل می گیرد. انتظار، سهم چشمانی است که رو به آفتاب زیسته اند، سهم دستانی که شبانگاهان در وسعت نیایش به جانب آسمان ریشه دوانیده اند، سهم دل هایی که در بی نهایتی سرخ جاودانه تپیده اند و سهم گام هایی که همچون جنون گردباد، واژگون رقصیده اند تا تنهایی خاک را با آسمان در میان نهاده باشند.

مفهوم انتظار

بشر در زندگی فردی و اجتماعی خود، مرهون انتظار است و اگر از انتظار بیرون آید و امیدی به آینده نداشته باشد، زندگی برایش مفهومی نخواهد داشت و بی هدف و بی مقصد می شود. لذا حرکت و انتظار در کنار هم هستند و از یکدیگر جدا نمی شوند و انتظار، علت حرکت و تحرک بخش است. انتظار در لغت به معنای چشم داشت و چشم به راه بودن و نوعی امید به آینده داشتن است؛ آینده ای خوب یابد. زشت یا زیبا. نتیجه ای که از معنای لغوی انتظار به دست می آید این است که کسی که عمل زشت و ناهنجاری انجام داده، منتظر کیفر آن است و کسی که کار خیر و عمل شایسته ای انجام داده، منتظر است تا روزی فرا رسد و او پاداش کار خیر و عمل شایسته خود را دریافت کند. انتظار تنها یک حالت روحی و درونی نیست، بلکه از درون به بیرون سرایت می کند و حرکت را می آفریند. انتظار به «منتظر» شکل می دهد و برای کارها و تلاش های او جهت خاصی ایجاد می کند.

فضیلت انتظار

بر اساس روایات متعددی که عالمان شیعه و سنی از رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم و اهل بیت علیه السلام نقل کرده اند، فضیلت، پاداش و ارزش انتظار، شگفت انگیز است. رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم فرمود: «برترین اعمال امت من، انتظار فرج است». شخصی از امام صادق علیه السلام پرسید: چه می گویید درباره کسی که دارای ولایت امامان است و انتظار ظهور حکومت حق را می کشد و در این حال از دنیا می رود؟ امام در پاسخ فرمود: «او همانند کسی است که با رهبر این انقلاب و در خیمه اوست». سپس کمی سکوت کرد و فرمود: «نیز مانند کسی است که با پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله وسلم در مبارزاتش همراه بوده است». تعابیری همچون «شمشیر زنی در راه خدا»، «زیر پرچم قائم بودن» و «شهید شدن در رکاب پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم » که در فضیلت انتظار موعود(عج) وارد شده، بسیار پرمعنا و روشنگر این واقعیت است که نوعی رابطه و تشابه میان انتظار و جهاد دیده می شود.

انتظار صحیح

از آن دسته از آیات قرآن که ریشه اندیشه انتظار هستند، چنین برداشت می شود که ظهور حضرت مهدی(عج) حلقه ای است از حلقه های مبارزه اهل حق و اهل باطل که به پیروزی نهایی اهل حق می انجامد. سهیم بودن یک فرد در این سعادت وابسته به این است که عملاً در گروه اهل حق باشد. در روایات اسلامی سخن از گروهی زبده است که به محض ظهور امام(عج)، به آن حضرت می پیوندند. روشن است که این گروه، همان لحظه آفریده نمی شوند. بنابراین، در عین رواج ظلم و فساد، زمینه هایی عالی وجود دارد که چنین گروه زبده ای را پرورش می دهد. این امر نشان دهنده این است که در زمان غیبت، حق و حقیقت به طور کامل از بین نمی رود. پس اهل حقیقت اگر از نظر کمیت قابل توجه نباشند، از نظر کیفیت ارزنده ترین اهل ایمان به شمار می آیند.

انتظار ویرانگر

برداشت گروهی از مردم از مهدویت و قیام و انقلاب مهدی موعود(عج) این است که صرفا ماهیت انفجاری دارد و فقط از گسترش و رواج ظلم ها، تبعیض ها، اختناق ها، حق کشی ها و تباهی ها سرچشمه می گیرد. زمانی که حق و حقیقت هیچ طرفداری نداشته باشد و باطل یکه تاز میدان شود و جز نیروی باطل نیروی دیگری حکومت نکند، این انفجار رخ می دهد و دست غیب برای نجات از آستین بیرون آید. لذا هر اصلاحی محکوم است؛ زیرا هر اصلاح، یک نقطه روشن است و تا در اجتماع نقطه روشنی هست، دست غیب ظاهر نمی شود. از سوی دیگر، چون گناه و ظلم و فساد زمینه ظهور حضرت است، پس بهترین کمک به تسریع ظهور و بهترین شکل انتظار، ترویج و اشاعه فساد می باشد. این نوع برداشت و انتظار از ظهور که به نوعی تعطیل شدن حدود و مقررات اسلامی می انجامد، نوعی «اباحیگری» است و به هیچ وجه با موازین اسلامی و قرآنی سازگاری ندارد.

انتظار فرج در قرآن

مسئله مهمی که همیشه در طول تاریخ پرافتخار اسلام مایه امید مسلمانان و به ویژه شیعیان منتظر بوده، وعده های تخلف ناپذیر الهی در مورد آینده اسلام و پیروزی نهایی مؤمنان، مستضعفان و محرومان است. از نظر اسلام، قرآن و مسلمانان، مسئله انتظار و امید به آینده و حاکمیت مطلق حق در تمام جهان در آخرالزمان، یکی از مسائل حیاتی اسلام است و قرآن کریم با قاطعیت هر چه تمام تر این مسئله را به عنوان یک وعده تخلف ناپذیر الهی مطرح کرده و در کمال صراحت، پیروزی نهایی ایمان اسلامی و آینده درخشان آیین پاک محمدی را به مسلمانان نوید داده، جای هیچ گونه شک و تردید و ابهامی برای کسی باقی نگذاشته است. حکومت واحد جهانی بر اساس توحید، اجرای برنامه های عالی اسلام، از بین رفتن بیم و هراس مردم و پرستش خدا در سراسر جهان، از ارکان اساسی برنامه موعود قرآن است.

انتظار و زندگی شیعیان

انتظار در طول تاریخ حیات پرافتخار شیعه، اگر نگوییم یگانه عامل، مهم ترین عاملی است که شیعیان را در برابر تمام حکومت های جور و ستم و دستگاه های ظلم و فساد حفظ کرده و آنها را در جریان زمان، با همه محرومیت ها، رنج ها و شکنجه ها و حبس و تبعیدها در برابر تمام صدمات و لطماتی که از ناحیه زمامداران ستمکار بر آنان وارد شده، از زوال و انقراض نگه داشته است. تاریخ پرفراز و نشیب اسلام، هیچ دسته و گروهی را نشان نمی دهد که به اندازه شیعه، از دست دوست و دشمن آن همه آسیب دیده باشد، اما همچنان با قامتی برافراشته، چون کوهی سر به فلک کشیده ثابت و استوار بماند و روز به روز به رشد و ترقی خود ادامه دهد.

فلسفه انتظار

فلسفه انتظار، دمیدن روح امیدواری و پایداری است. انتظار و عقیده به ظهور مصلح، شیعه را در جریان زمان برای مقاومت پرورش داد و جامعه شیعی را از زوال نگاه داشت و تا امروز این عقیده عامل بقای شیعه و پایداری اوست. شیعیان که با وضعیت اسفبار حکومت بنی امیه و بنی عباس روبه رو شده بودند، اگر منتظر و آینده بین نبودند و اعتقاد به پیروزی حق و عدالت نداشتند، هرگز مقاومت نمی کردند و از دگرگون شدن اوضاع ناامید می شدند. اما بشارت های قرآن کریم و وعده های پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله وسلم و اهل بیت علیهم السلام ، سبب شد تا این عقیده، ریشه همه حرکت ها و نهضت های شیعه علیه باطل شود و این همان فلسفه ای است که در ادیان گذشته نیز مایه امیدواری پیروان آنها و مشوق آنان به استقامت و پایداری بوده است. در حقیقت، انتظار، فلسفه محکم و استواری است که مورد توجه تمام ادیان بوده است و همه به آن عقیده داشته و دارند.

پیشینه تاریخی انتظار

ایمان به ظهور مصلح جهانی، جزئی از عشق به آگاهی، زیبایی و نیکی است که بدون چنان ظهوری، این عشق به ناکامی می گراید و به شکست محکوم می شود. علاقه انسان به پیشرفت و تکامل، دانایی و زیبایی، و نیکی و عدالت، علاقه ای است اصیل، همیشگی و جاودانی و انتظار ظهور یک مصلح بزرگ جهانی، آخرین نقطه اوج این علاقه است. عمومیت این اعتقاد در همه مذاهب نیز نشانه دیگری بر اصالت و واقعیت آن شمرده می شود؛ زیرا چیزی که حاصل شرایط خاص و محدودی باشد، نمی تواند این چنین عمومی شود. تنها مسائل فطری چنین عمومیتی دارند و اینها همه نشانه آن است که این نغمه، از زبان عواطف و سرشت آدمی، در جان او سر داده شده که سرانجام مصلحی بزرگ، جهان را زیر پرچم صلح و عدالت قرار خواهد داد.

ویژگی های انتظار

انتظار، امری فطری است و انتظار موعود جهانی، انتظاری است که از ابتدای عالم آغاز شده است؛ از زمان های بسیار دور، انبیا و اولیا نوید ظهور او را داده اند و در زمان های نزدیک تر، همه امامان ما آرزوی روزگار دولت او را داشته اند. انتظار موعود عدالت گستر، انتظار حکومت عدل جهانی و تحقق همه خوبی هاست. انتظاری است که تنها با فراهم شدن زمینه های شکوفایی آن، خواهد شکفت و آن زمانی است که همه انسان ها در طلب منجی و مصلح آخرالزمان باشند تا بیاید و عدالت و معنویت، برابری و برادری، عمران و آبادی زمین و امنیت و صلح و عصر شکوفایی عقل و دانش بشری را برای انسان ها به ارمغان آورد و بساط استعمار و بردگی آنها را برچیند و هرگونه ستم و ستمگری را نفی کند و اجتماع را از انواع فسادهای اخلاقی رهایی بخشد.

انتظار فرج در روایات اسلامی

در روایات اسلامی، دل بستن به آینده بهتر و زندگی مرفه تر که شامل عنصر خوش بینی به جریان کلی نظام طبیعت و سیر تکاملی تاریخ و اطمینان به آینده روشن تر و طرد عنصر بدبینی به پایان کار بشر است، «انتظار فرج» خوانده می شود. اصل انتظار فرج، از یک اصل کلی اسلامی و آیات کریمه قرآن مجید مایه می گیرد و آن اصل، حرمت یأس و ناامیدی از لطف و مرحمت خداوند است. مسلمانان بر اثر نویدهای قرآن کریم و پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله وسلم و جانشینان معصوم آن حضرت، عقیده دارند که در پایان روزگار، خداوند مردی را از دودمان پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم بر می انگیزاند و دین اسلام را به دست او آشکار می سازد. این موعود بر اساس صحیح ترین و استوارترین مصادر اسلامی و بشارت های انبیای الهی، دوازدهمین جانشین رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم و از فرزندان پاک و معصوم علی علیه السلام و زهرا علیهاالسلام و هم نام و هم کنیه پیامبر خدا صلی الله علیه و آله وسلم است.

آثار انتظار

انتظار مصلح جهانی به آن معنا که افراد در سکون و بی تفاوتی به سر برند تا اصلاحگری جهانی قیام کند و فساد و تباهی را از میان بردارد، نگاهی سطحی و به دور از اندیشه و دقت است؛ چرا که روحیه انتظار نه تنها سکون و سردی را به دنبال ندارد، بلکه بهترین عامل حرکت و پویایی است. انتظار فرج، یکی از عقاید انسان ساز و انقلاب آفرین و از مهم ترین منابع الهام و شوق دهی برای زمینه سازی جهت ایجاد تحول و تکامل و سوق دادن انسان ها به سوی حکومت عدل و ایمان است. در پرتو انتظار، آدمی از خود محوری رهایی می یابد و خود را جزئی از جامعه اسلامی می بیند. بنابراین می کوشد تا جامعه را در حد توان خود به صلاح و درستی نزدیک کند. چنین جامعه ای در جهت ترویج فضیلت برآمده و زمینه رشد باورهای دینی و بینش عمیق مهدوی را در افراد پدید می آورد.

مقام و منزلت منتظران

وقتی آن دسته از روایات را که پاداش منتظران را بیان می کند، بررسی می کنیم، به جاست که به حال منتظران غبطه خورده و آرزو کنیم که در شمار منتظران حقیقی حضرت مهدی(عج) درآییم. امام صادق علیه السلام در فضیلت منتظران فرموده اند: «خوشا به حال شیعیان قائم ما؛ آنها که در دوران غیبت او، ظهورش را انتظار دارند و در ایام ظهورش سر به فرمان او می آورند. آنها دوستان خدایند که هیچ ترس و اندوهی برای ایشان نخواهد بود». رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم نیز در وصف آنان فرمود: «خوشا به حال کسی که قائم اهل بیت را درک کند و حال آنکه پیش از قیامش به او اقتدا کرده باشد. با دوستان او دوستی کند، از دشمنان او بیزاری جوید و امامان پیش از او را نیز دوست داشته باشد. آنان صاحبان دوستی من و گرامی ترینِ امت نزد من هستند».

وظایف منتظران

با توجه به مجموع آیات و روایات، دعاها و زیارت هایی که درباره مسئله انتظار وارد شده است و با دقت و تأمل در مفهوم واقعی انتظار، این معنا به خوبی روشن می شود که منتظر راستین ظهور حضرت مهدی(عج)، بار سنگین و مسئولیت خطیری به عهده دارد؛ چرا که هم باید خود را بسازد، هم دیگران را توجیه و ارشاد کند و هم ابزار و امکانات ظهور را فراهم آورد.

الف) خودسازی

نخستین وظیفه انسان منتظر، خودسازی و تربیت و آمادگی برای ظهور امام غایب است. قرآن کریم یاوران حضرت مهدی(عج) و منتظران واقعی آن حضرت را، بندگان صالح و شایسته خدا و افراد پرهیزکاری می داند که به خدا ایمان دارند و کارهای نیک و شایسته انجام می دهند.

روایات اسلامی نیز آنها را کسانی معرفی می کند که خدا را آن گونه که باید بشناسند، شناخته اند، پرهیزکارانه عمل می کنند، به ولایت امامان معصوم علیهم السلام معترف اند و به امامت امام غائب از انظار عقیده دارند. همچنین، خود را به اخلاق نیکو متخلق می سازند، به آداب و عقاید دینی تمسک می جویند، بر ایمان و یقین خود می افزایند و تسلیم دستورات دین و فرمان خاندان پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم می شوند.

ب) دگرسازی

بر اساس آموزه های اسلام و دستورات پیشوایان دین، تلاش برای فراهم آوردن انگیزه ها و وسایلی که موجب شناخت معارف اسلامی و پراکندن آنها می شود، بزرگ ترین خدمت انسانی و عالی ترین عمل اجتماعی، والاترین گام اصلاحی و مهم ترین تکلیف واجب الهی است که هر انسان هوشیار و بیدار که توانایی کشیدن بار آن را به دوش دارد، باید بدون آنکه در آن کار سستی روا بدارد، بدان بپردازد.

ج) زمینه سازی

یکی دیگر از ابعاد انتظار، آمادگی و زمینه سازی و تهیه ابزار و آلات جنگی مورد نیاز برای قیام شکوهمند امام غایب است. انسان منتظر که میان دو قطب «یأس و امید» ایستاده، پیوسته در حال حرکت و پویایی است و نمی تواند آرام بگیرد. از این رو، منتظران واقعی نیز مانند جهادگرانی که در جبهه جنگ و میدان نبرد در انتظار فرمان حمله به سر می برند، در حال آماده باش کامل اند. امام باقر علیه السلام در روایتی، پاداش فراوانی برای این آمادگی ذکر کرده اند.

د) شناخت امام

پیمودن جاده انتظار، بدون شناخت امام منتظر ممکن نیست. استقامت و پایداری در وادی انتظار، به درک صحیح از پیشوای موعود بستگی دارد. امام صادق علیه السلام برای گرفتار نشدن در گروه باطل گرایان در زمان غیبت، شیعیان را به تداوم خواندن دعای «اللهمّ عرفنی نفسک...» توصیه کرده است. امام باقر علیه السلام نیز می فرماید: «کسی که بمیرد در حالی که امام خود را شناخته باشد، جلو افتادن یا تأخیر امر (ظهور) به او زیان نمی رساند و کسی که بمیرد و حال آنکه امام خود را شناخته است، مانند کسی است که در خیمه امام و همراه او بوده است».

ه) وحدت و همدلی

به جز وظایفی که تک تک افراد منتظر بر عهده دارند، جمعیت منتظران نیز باید طرح و برنامه ای داشته باشند که در راستای اهداف امام و حجت الهی باشد. اجتماع منتظر باید تلاش و حرکت خود را در مسیر رضایت رهبر موعود قرار دهد؛ چنان که امام عصر(عج) نیز به این یکدلی و وحدت اشاره فرموده اند. تلاش در راه پیروی از امامان و دوستی با ائمه و بیزاری از دشمنان آنان، بی تفاوت نبودن در مقابل بدعت ها و انحراف ها در دین و فراموش نشدن سنت های نیکو و تعاون و همکاری در سطح جامعه و پی گیری حال نیازمندان، از جمله وظایف منتظران شمرده می شود.

انتظار و بهداشت روان

در قله هرم اعتقادی شیعه، عقیده به مهدویت و انتظار برای ظهور و حکومت جهانی حضرت مهدی(عج) قرار دارد. بنابراین، رابطه انتظار و بهداشت روان، بر رابطه دین و باورهای دینی با بهداشت روان مبتنی است. باورهای دینی از راه تغذیه روحی، معنابخشی به زندگی، اتصال به منابع قدرت، تخلیه هیجانی و...، زمینه های آرامش و بهداشت روانی را فراهم می کند. انتظار افزون بر اینکه از ابتلا به بیماری های روانی جلوگیری می کند، زمینه رشد و ارتقای توانمندی های فردی را در ایفای نقش های اجتماعی، روانی و جسمی فراهم می سازد. آمادگی برای ظهور و اشتیاق به وصال، شرایط روانی خاصی به وجود می آورد که در جلوگیری از بیماری ها و بالا بردن توانمندی در مقابله با اضطراب ها نقش مؤثری دارد.

انتظار و صهیونیسم

یهودیان در سراسر تاریخ محنت بار خود، هرگونه خواری و شکنجه را به این امید بر خود هموار کرده اند که روزی «مسیحا» بیاید و آنان را از گرداب ذلت و درد و رنج رهانیده، فرمانروای جهان گرداند. هم اکنون صهیونیست های اشغالگر فلسطین با اندیشه تشکیل دولت غاصب اسرائیل پای در این سرزمین مقدس نهاده اند تا مثلاً زمینه های ظهور مسیحا را فراهم سازند. البته هنوز هم اقلیتی ناچیز از یهودیان بر اثر دل بستگی شدید به امیدهای قدیم، تشکیل دولت صهیونیستی را ادامه آرمان مسیحا دانسته و پیوسته با تشکیل دولت صهیونیستی اسرائیل پیش از ظهور مسیحا مخالفت می کنند. اما بیشتر یهودیان، صهیونیسم را از جان و دل پذیرفته، آن را رهگشای عصر مسیحا می دانند.

انتظار در مسیحیت

از نظر مسیحیان، حضرت عیسی علیه السلام قربانی گناهان مردم شد. تا جایی که تاریخ نشان می دهد، این باور زیربنای مسیحیت بوده است و مسیحیان در تبلیغات خود این مسئله را مطرح می کنند. پس از عروج حضرت مسیح علیه السلام ، مسیحیان یقین داشتند که او به زودی می آید. بر اثر علاقه شدید به بازگشت حضرت عیسی علیه السلام ، مردم دچار توهمات شدند و تاریخ هایی را برای این رویداد پیش گویی کردند که همچون پیش گویی های مشابه در ادیان دیگر غلط از آب درآمد. فرقه های مختلفی در باب ظهور حضرت عیسی علیه السلام پدید آمد که پایه آنها بر اساس این توهمات گذاشته شده بود.