اهل معرفت، و صاحبدلان پاک طینت، و روش ضمیران با بصیرت با تکیه بر آیات قرآن مجید و روایات براى عدد چهل خصوصیت و ویژگى قائلند، و مى‏گویند: امورى معنوى و حالاتى الهى را مى‏توان پس از چهل شبانه روز خلوص یا پس از چهل شبانه روز خلوت با حق، یا پس از گفتن ذکرى به چهل بار و .... به دست آورد.

فَتَمَّ مِیقاتُ رَبِّهِ أَرْبَعِینَ لَیْلَةً: «1»

پس براى موسى میعادگاه پروردگارش به چهل شب پایان یافت.

حَتَّى إِذا بَلَغَ أَشُدَّهُ وَ بَلَغَ أَرْبَعِینَ سَنَةً قالَ رَبِّ أَوْزِعْنِی أَنْ أَشْکُرَ نِعْمَتَکَ الَّتِی أَنْعَمْتَ عَلَیَّ ....: «2»

تا زمانى که انسان به رشد و نیرومندى جسمى و باطنى رسد و به مرحله چهل سالگى قدم بگذارد و بگوید: پروردگارا به من الهام کن تا نعمتت را که بر من عطا کردى شکرگزارى کنم ...

در منابع حدیث قدسى روایت شده که حضرت حق فرموده:

«خمرت طینة آدم بیدى اربعین صباحاً:» «3»

طینت و گل آدم را در چهل روز به دست قدرت و کرامتم سرشتم.

و از حضرت مولى ‏الموحدین على (ع) روایت شده:

«فخلق الله آدم (ع) و بقى اربعین سنة مصوراً .... ثم نفخ فیه الروح:» «4»

خدا آدم را به وجود آورد و چهل سال به صورت پیکر و جسم محض باقى ماند، سپس در آن روح دمید.

از حضرت صادق (ع) روایت شده:

«ان آدم هبط على الصفا و حواء على المروة فمکث آدم اربعین صباحاً ساجداً یبکى على خطیئة و فراقه للجنة:» «5»

آدم بر صفا و حواء بر مروه فرود آمدند، و آدم چهل روز در حال سجده بر خطایش و به خاطر فراق بهشت گریه کرد.

از پیامبر بزرگوار اسلام به سندهاى گوناگون در کتاب‏هاى معتبر روایت شده:

«من اخلص لله اربعین یوما فجر الله ینابیع الحکمة من قلبه على لسانه:» «6»

کسى که چهل روز براى خدا خالصانه زندگى کند و از هر گناه ظاهرى و باطنى پاک بماند و همه لحظاتش به بندگى خدا بگذرد، از قلبش بر زبانش چشمه‏ هاى حکمت جارى شود.

در روایت مهمى از رسول خدا روایت شده:

«من حفظ على امتى اربعین حدیثاً ینتفعون بها بعثه الله یوم القیامة فقیها عالما:» «7»

کسى که به خاطر هدایت امت من چهل حدیث حفظ کند (که با بیان آن چه از طریق ابلاغ چه از جهت اجرا و عمل) امت من از آن بهره‏مند شوند خداوند او را در قیامت دینشناس و آگاه برانگیزد.

زمان بندى میقات موسى به چهل شب شاید به خاطر این است که چهل روز عزلت کامل، و چهل شب عبادت و تهجد و راز و نیاز با بى‏نیاز آئینه باطن را به اوج صیقل یافتن مى‏رساند و ظرف با عظمت قلب را آماده دریافت وحى مى‏نماید و سفر «من الحق الى الخلق» را تمام و کامل مى‏کند، و گیرنده وحى را براى هدایت بندگان به درجه ایثار و فداکارى در راه خدا و براى خدا میرساند، و او را براى تحمل انواع شداید در راه ابلاغ فرهنگ الهى آماده مى‏سازد، آرى بیدارى شب، و مناجات در آن، و نالیدن عاشقانه و دردمندانه در سحر آن هم به خلوصى که مرکب معنوى رساننده انسان به اوج قرب حق است زمینه افاضه فیوضات الهیه و عنایات ربانیه را به انسان فراهم مى‏آورد و او را تا مقام دریافت وحى که از اعظم نعمت‏هاى الهى به گیرنده آن و به مردم و ملت و امت اوست بالا مى‏برد، روى این حساب هنگام شب از بهترین نعمت‏هاى حق و از بهترین الطاف پروردگار به همه انسان‏هاست و این انسان است که باید در همه عمر قدر همه شب‏ها را بداند و ساعات آن را با خواب خوشى بیجا و بخصوص نعوذ بالله با گناه و معصیت نابود نکند و آن را ظرف آتش و عذاب ابدى دوزخ قرار ندهد.

راز و نیاز شبانه‏

شب موقعیت زمانى بسیار مهمى است که باید گفت در میان نعمت‏ها از نعمت‏هاى عظیم حق است و اگر نبود هیچ جاندارى زنده نمى‏ماند و کره‏ى زمین جز گوى آتشینى که هر چه در آن بود جز به صورت مذاب نبود رخ نمى‏نمود.

شب در قرآن مجید و روایات از جایگاه ویژه و خاصى برخوردار است، تا جائى که کمتر زمانى را میتوان به قدر و قیمت آن پیدا کرد.

شب زمان مناجات انبیاء، و ساعات بهره‏گیرى اولیاء از فیوضات حق، و هنگام راز و نیاز عاشقان، و ظرف ذکر ذاکران، و خلوت‏گاه عارفان، و بهترین فرصت‏ براى مطالعه دانشمندان، و لحظات پرقیمت بینایان براى راه یافتن به اسرار هستى و حقایق ملکوتى است.

ساعاتى از شب که در قرآن مجید از آن تعبیر به سحر شده از پربهاترین اوقات روزگار، و وسیله قرب به حق، و هنگام سوز و گداز، و عبادت و تهجد و استغفار و توبه و نردبان رسیدن به کمالات معنوى و منور شدن به نور الهى و دست یافتن به عفو و مغفرت است.

شب نشانه قدرت و حکمت و رحمت و لطف و عنایت حضرت رب‏العزه براى صاحبان مغز و خرد است:

إِنَّ فِی خَلْقِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ اخْتِلافِ اللَّیْلِ وَ النَّهارِ لَآیاتٍ لِأُولِی الْأَلْبابِ: «8»

بى‏تردید در آفرینش آسمان‏ها و زمین و آمد و رفت شب و روز نشانه‏هائى براى خردمندان است.

شب مایه آرامش ابدان و ارواح و داروى رفع خستگى و عامل تمدد اعصاب، و سبب استراحت و علّت آماده شدن براى رفتن به پیشگاه محبوب ازل و ابد در سحر و مهیا گشتن براى کارهاى روزانه است:

هُوَ الَّذِی جَعَلَ لَکُمُ اللَّیْلَ لِتَسْکُنُوا فِیهِ وَ النَّهارَ مُبْصِراً إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یَسْمَعُونَ: «9»

اوست کسى که شب را براى شما پدید آورد تا در آن بیارامید و روز را نورافشان قرار داد تا در آن به کار و کوشش بپردازید یقیناً در این امور براى گروهى که حقایق را با گوش دل بشنوند نشانه‏هائى از توحید، قدرت، حکمت، و ربوبیت خداست.

رسول خدا به فرمان واجب حق مأموریت داشت که بخشى از شب را به تهجد و عبادت و مناجات و راز و نیاز بپردازد و از این طریق شایسته رسیدن به‏ مقام محمود گردد، مقامى که جز براى او براى احدى از هم‏سفران معنوى‏اش میسر نشد، مقامى که از راه تهجد شبانه فقط و فقط ویژه او بود.

وَ مِنَ اللَّیْلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ نافِلَةً لَکَ عَسى‏ أَنْ یَبْعَثَکَ رَبُّکَ مَقاماً مَحْمُوداً: «10»

و پاسى از شب را براى عبادت و بندگى بیدار باش که این تهجد شبانه افزون بر همه واجبات ویژه تست، امید است پروردگارت تو را به سبب این عبادت ویژه به جایگاهى ستوده برانگیزد.

شب موقعیت عظیم و ویژه‏اى است که حضرت حق پیامبرش را در آن براى ارائه آیاتش به معراج برد، معراجى که از نعمت‏هاى خاص حق به پیامبر اسلام بود و چنین سفرى با آن کیفیت براى احدى از عباد خدا اتفاق نیفتاد، و این فقیر به توفیق حق به شرط حیات این حادثه بى‏نظیر و منافعش را در شرح و توضیح اولین آیه مبارکه اسرا به رشته تحریر خواهیم کشید.

سُبْحانَ الَّذِی أَسْرى‏ بِعَبْدِهِ لَیْلًا مِنَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ إِلَى الْمَسْجِدِ الْأَقْصَى الَّذِی بارَکْنا حَوْلَهُ لِنُرِیَهُ مِنْ آیاتِنا: «11»

منزه و پاک است خدائى که شبى بنده‏اش محمد (علیهما السلام) را از مسجدالحرام به مسجد اقصى که پیرامونش را برکت دادیم حرکت داد تا بخشى از نشانه‏هاى عظمت و قدرت و حکمت و ربوبیت خود را به او نشان دهیم.

قرآن مجید این کتاب با عظمت، و مایه هدایت، و عین رحمت، و دریاى بى‏نهایت حکمت، و جدا کننده میان حق و باطل، و نور زندگى، و چراغ راه، و داروى درمان، و سبب شرف و کرامت انسان در شب بر قلب مبارک پیامبر نازل شد.

إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ: «12»

ما قرآن را در شب قدر نازل کردیم.

عبادت شبانه که در خلوت و عزلت، و به خلوص و اخلاص نزدیک‏تر صورت مى‏گیرد قطعاً با دیگر عبادات فرق مى‏کند، و از نظر کیفیت سنگین‏تر و با ارزش‏تر است.

إِنَّ ناشِئَةَ اللَّیْلِ هِیَ أَشَدُّ وَطْئاً وَ أَقْوَمُ قِیلًا: «13»

بى‏تردید عبادت شبانه محکم‏تر و پایدارتر و گفتار در آن استوارتر و درست‏تر است.

سحر که بخشى از شب است از نظر قمیت و ارزش و کیفیت معنوى با هیچ ساعتى قابل مقایسه نیست سحر به فرموده قرآن زمان رهائى و نجات است:

إِنَّا أَرْسَلْنا عَلَیْهِمْ حاصِباً إِلَّا آلَ لُوطٍ نَجَّیْناهُمْ بِسَحَرٍ: «14»

ما به سوى قوم لوط طوفانى سخت که با خود ریگ و سنگ مى‏آورد فرستادیم در نتیجه همه را به چاه هلاکت انداخت، مگر خاندان لوط را که به خاطر ایمانشان در وقت سحرگاهان نجات دادیم.

استغفار در سحر و طلب آمرزش در آن ساعت کم‏نظیر از نشانه‏هاى بندگان واقعى خداست:

الصَّابِرِینَ وَ الصَّادِقِینَ وَ الْقانِتِینَ وَ الْمُنْفِقِینَ وَ الْمُسْتَغْفِرِینَ بِالْأَسْحارِ: «15»

بندگان واقعى خدا صبر کنندگان در حوادث و راستگویان و صادقان، و فرمانبرداران و انفاق کنندگان و استغفار کنندگان در سحرها هستند.

إِنَّ الْمُتَّقِینَ فِی جَنَّاتٍ وَ عُیُونٍ (45)، آخِذِینَ ما آتاهُمْ رَبُّهُمْ إِنَّهُمْ کانُوا قَبْلَ ذلِکَ مُحْسِنِینَ (16)، کانُوا قَلِیلًا مِنَ اللَّیْلِ ما یَهْجَعُونَ (17)، وَ بِالْأَسْحارِ هُمْ یَسْتَغْفِرُونَ: «16»

بى‏تردید پرهیزکاران در بهشت‏ها و چشمه‏سارهایند، آنچه را پروردگارشان به آنان عطا کرده دریافت مى‏کنند زیرا آنان پیش از این پیوسته نیکوکار بودند، آنان در دنیا اندکى از شب را مى‏خوابیدند و بقیه آن را به عبادت سپرى مى‏کردند و سحرگاهان از خدا درخواست آمرزش مى‏نمودند.

پی نوشت ها:

______________________________

(1)- اعراف 142.

(2)- احقاف 15.

(3)- روح البیان ج 1 ص 135.

(4)- صافى ج 1 ص 109.

(5)- صافى ج 1 ص 121.

(6)- بحار ج 67 ص 249.

(7)- بحار ج 2 ص 156.

(8)- آل عمران 190.

(9)- یونس 67.

(10)- اسراء 79.

(11)- اسراء 1.

(12)- قدر 1.

(13)- مزمل 6.

(14)- قمر 34.

(15)- آل عمران 17.

(16)- ذاریات 15- 18