مدرک 6:

در معجم الفاظ القرآن الکریم - از کتب متأخر در لغت و محصول کار « مجمع اللغة العربیة» در مصر - آمده است:
رکع، یرکع، رکوعا و رکعاً: طأطأ رأسه و انحنی فهو راکع و هم راکعون و رکع و فی الصلاة أن تنال راحتاه رکبتیه و یطلق الرکوع علی الخشوع و التواضع کما یطلق علی السجود؛ (26)
رکع: سرش را پایین آورد و خم شد پس او راکع است... و در نماز به معنی خم شدن است؛ تا جایی که دو کف دست به زانو برسد و «رکوع» به « خشوع» و « تواضع» گفته می شود؛ همان طور که به « سجده» نیز گفته می شود.
درباره عبارات شش کتاب فوق، نکات زیر را یادآور می شویم:
1- چنانکه گفته شد، چهار کتاب مهم لغت ( کتاب العین، الصحاح، معجم مقاییس اللغة و القاموس المحیط؛ به ویژه سه کتاب نخست که بسیار متقدمند) اصلاً ذکری از معنای « خضوع»، ذیل ریشه « ر ک ع» ننموده اند.
2- در معجم مقاییس اللغة تصریح شده که « رکع»، « یک اصل واحد» است؛ یعنی تنها یک معنای حقیقی دارد و نه بیشتر.
3- در برخی کتب لغت یاد شده، معنای « انحنا» برای « رکوع» مورد تصریح قرار گرفته و در همه ی آنها، در کاربردهایی که از این ریشه آورده اند، معنای انحنا تسری دارد؛ « رکوع» نماز را به - دلیل خم شدن با هیئت خاص چنین نامیده اند؛ بلندی زمین را که انحنایی بر پشت آن است، « رکعة» می گویند؛ درباره ی پیرمردی که پشتش خم شده، تعبیر « رکع الشیخ» به کار می رود و به کسی که وضعیت زندگیش پس از ثروتمندی به فقر گراییده - به اعتبار نوعی فرو افتادن - بر سبیل مجاز - « رکع» اطلاق شده است. روح مشترک همه این اشتقاقات، انحنا است.
4- در دو منبع آخر نیز - که از « خضوع» ذکری به میان آمده - معنای « رکوع»، « انحنا» دانسته شده است. راغب چنین می نویسد: «الرُّکُوعُ: الانحناء». در معجم نیز آمده: « رکع: طأطأ رأسه و انحنی فهو راکع»؛ اما راغب افزوده که « رکوع» گاهی در معنای «خضوع»، به کار می رود ( یستعمل) و در معجم گفته شده که « رکوع» بر « خشوع» اطلاق می شود - که به همان معنای استعمال و کاربرد است -.
5- لازم است تا در خلال بررسی نکات لغوی، درباره ی برخی وجوه استعمال « لفظ» در « معنی» سخن بگوییم.
الفاظ، دارای معانی « موضوع له» هستند؛ یعنی از ابتدا برای معنا - یا معناهایی - وضع شده اند؛ اما همیشه لفظ در همان معنای نخستین به کار نمی رود؛ لذا تقسیم زیر، در نسبت میان « لفظ» و « کاربرد آن» پیش می آید:
- اگر « لفظ» در « معنای موضوع له» به کار می رود، این را « کاربرد - یا استعمال - حقیقی» می گویند، مانند کاربرد لفظ «اسد» برای « حیوان درنده»؛
- اگر « لفظ» در « غیر معنای موضوع له» به کار رود، به آن « کاربرد مجازی» می گویند؛ مانند کاربرد لفظ « اسد» برای « انسان شجاع».
قواعد زیر، از مبانی روشن و اولیه در اصول استنباط است:
- لفظ را اولاً باید بر « معنای حقیقی» حمل کرد؛ مگر این که قرابتی وجود داشته باشند که نشان دهند منظور از کابرد آن، « معنای مجازی» بوده است.
- ساده ترین روش تشخیص « معنای حقیقی»، تصریح لغویین به آن است.
- روش دیگر، « تبادر» معناست؛ یعنی اینکه وقتی « لفظ» مورد نظر، بدون وجود هیچ قرینه ای ذکر می شود، چه معنایی بلافاصله به ذهن خطور می کند.
از مطالب فوق نتیجه می گیریم:
- صرف کاربرد « لفظ» در یک « معنا»، نشانه ی حقیقی بودن آن نیست؛ بلکه چه بسا آن « کاربرد» « مجازی» باشد؛
- نسبت دادن « معنای مجازی» به یک « لفظ» در یک متن، نیازمند ارائه ی قرینه - های - کافی است.
6- راغب پس از ارائه ی معنای « انحنا» برای « رکوع»، دو « کاربرد» ( با تعبیر « یستعمل») برای آن ذکر کرده است: 1- رکوع نماز؛ 2- تواضع. در معجم نیز پس از ارائه معنای « انحنا»، سه « کاربرد» ( با تعبیر « یطلق») برای « رکوع» ذکر گردیده است: 1- رکوع نماز؛ 2- تواضع؛ 3- سجود.
7- معنای حقیقی « رکوع»، به استناد متونی که از کتب لغت آوردیم - از جمله عبارت « معجم مقاییس»؛ اصل واحد یدل علی انحناء...- تنها یکی و آن « انحنا» است. فراموش نکنید که برخی از معتبرترین و قدیمی ترین کتب لغت، به هیچ عنوان از « خضوع» ذیل « ر ک ع» ذکری به میان نیاورده اند.
دلالت لفظ « رکوع» بر « خمیدگی خاص در نماز» نیز قطعاً « حقیقی» است؛ زیرا همان معنای « انحناء» است؛ به اضافه قیدی خاص. همچنین این معنا به ذهن مخاطبین « تبادر» دارد.
به علاوه در فضای آیات قرآنی، غلبه ی این معنا - اگر نگوییم انحصار آن - غیر قابل انکار است. مشتقات «ر ک ع» در ده آیه به کار رفته که در پنج مورد آن، « رکوع» و « سجود» پشت سر هم و به سیاق واحد ذکر شده اند. در سایر آیات نیز - لااقل - هیچ قرینه ای برای معنای « خضوع» وجود ندارد. البته یکی از این آیات ( ص/ 24) را در « اعتبار سنجی 2» بحث خواهیم کرد. آیه ی دیگر نیز آیه ی مورد بحث ( مائده/ 55) است که خواهیم گفت قرینه ی قطعی بر معنای « رکوع نماز» دارد. (27) بنابراین، کاربرد « رکوع» در معنای « تواضع» قطعاً مجازی است؛ در نتیجه نمی توان بدون وجود قرینه، این معنا را ادعا کرد.
8- قابل توجه است که راغب برای کاربرد « رکوع» در معنای « تواضع» هیچ شاهدی نیاورده است. وی چهار آیه ذکر می کند که در سه مورد از آنها رکوع با سجود آمده و یقیناً به معنای رکوع نماز است. در آیه ی دیگر ( بقره/43) می فرماید: ( و نماز را به پا دارید و زکات را بپردازید و همراه رکوع کنندگان رکوع کنید) هیچ قرینه ای وجود ندارد که رکوع در این آیه، به جز رکوع نماز معنا شود. شاهد دیگر راغب، شعری از لبید است که در آن نیز رکوع به خمیدگی معنا شده است؛ کما اینکه بر اساس مدارک قبلی، خلیل و ابن فارس نیز در کتاب العین و معجم مقاییس اللغة همین شعر را برای معنای « انحنا» شاهد آوردند. زبیدی نیز در تاج العروس می نویسد:
رکع الشیخ: انحنی کبراً و هو اصل معنی الرکوع و منه اخذ رکوع الصلاة و به فسر قول لبید: أخبر أخبار القرون التی مضت/ ادب کانی کلما قمت راکع؛ (28)
رکع الشیخ یعنی از پیری خمیده شد و این اصل معنای رکوع است و رکوع نماز از آن گرفته شده و سخن لبید به همین معنا تفسیر شده: أخبر أخبار...
9- در معجم الفاظ القرآن الکریم، اطلاق « رکوع» بر « تواضع»، از قبیل اطلاق آن بر « سجده» دانسته شده است ( و یطلق الرکوع علی الخشوع و التواضع کما یطلق علی السجود). جالب است که هر کس ( خَرَّ راکعاً) (29) را دلیلی برای ترجمه کردن « رکوع» به « خضوع» دانسته باشد ( مانند آقای مصطفی طباطبایی، بر اساس آنچه در پاورقی 1ص 238 نقل کردیم) طبعاً تصور - یا تظاهر به تصور - کرده که کاربرد « رکوع» در معنای « سجده» متناسب نیست. جمع این دو سخن آن خواهد بود که قطعاً طبق نظر ایشان، « رکوع» نه در معنای « سجده» و نه در معنای « خضوع» تبادر ندارد؛ پس « خضوع» معنای حقیقی آن نیست.
اعتبار سنجی (2):

استشهاد به اینکه در لسان العرب می خوانیم: « الرکوع: الخضوع» تا چه حد علمی است؟
در اینجا نوبت به مدرکی می رسد که در مطلب نقل شده از یک سایت (30) و همچنین از آقای مصطفی طباطبایی (31) استنادی ناقص بدان شده و نوشته اند: « رکوع در اصل لغت به معنای خضوع می آید؛ همان گونه که در لسان العرب می خوانیم: الرکوع: الخضوع».
مدرک 7:

متن لسان العرب ذیل ریشه « ر ک ع » (32) را می توان به شرح زیر تفکیک کرد:
الف) ثعلب می گوید: معنای « رکوع» خضوع است.
ب) « هر ایستادن قبل از رکوع و سجدتین، رکعت است»؛ « رکوع نماز آن است که پس از قیام همراه قرائت، سر را پایین آورد تا اینکه پشتش هموار گردد»؛ « شعر لبید که ابن منظور نیز مانند سایرین، درباره ی آن می گوید: فالرکع: المنحنی»؛ « به هر چیزی [ کسی] که به رو افتاده باشد - چه آنکه زانوانش به زمین برسد یا نه - و بعد از اینکه شخص سرش را پایین آورد، راکع گفته می شود».
ج) وی سپس روایتی را از امیرالمؤمنین علیه السلام نقل کرده است: « پیامبر صلی الله علیه و آله مرا نهی فرمودند که در حال رکوع و سجده، کلامی [ با مردم] بگویم». این که خطابی گفته شده: « شاید جهت مطلب آن باشد که چون رکوع و سجود، نهایت ذلت و خضوع و مخصوص ذکر و تسبیح است، ایشان را از کلام گفتن در این حالات نهی کرده اند تا در یکجا جمع بین سخن گفتن با خالق و با مخلوق نشده باشد و این دو، به یک رتبه و منزلت آورده نشوند [ که با خضوع در برابر خالق تعارض نداشته باشد ]».
د) عرب در جاهلیت، شخص « حنیف» را - که بت ها را نپرستیده - « راکع» می نامید و [ درباره ی او] می گفت: « رکع الی الله».
هـ) رکعة به معنای جای بلند از زمین است.
و) رکع الرجل: پس از غنا فقیر شد و وضعیتش نزول کرد.
ز) « رکوع خمیدگی است و رکوع نماز از آن گرفته شده»؛ « رکع الشیخ یعنی پیرمرد از شدّت کهولت، خمیده شد»( عین عبارت جوهری در الصحاح).
ح) ابن بری نقل می کند: « رکع» به معنای « کبأ» و « عثر» است؛ یعنی « به رو بر زمین افتاد».
در جمع بندی باید گفت که:
- ابن منظور معنای « خضوع» را از ثعلب نقل کرده و خود نسبت نداده است؛ در صورتی که در بند « ز» معنای « انحنا» را به «رکوع» نسبت داده است. این، نشانه ی عدم تقویت معنای نخست است.
- در بند « ز» معنای « رکوع»، « انحنا» دانسته شده و تمام اشتقاقات ملاحظه شده در ارتباط با معنای « انحنا» در سایر کتب لغت، در این کتاب نیز آمده است ( در بندهای «ب»، «ه»، «و»، «ز» و «ح»).
- در تفسیر روایت بازگو شده در بند «ج»، معنایی لغوی برای رکوع ذکر نشده؛ بلکه تأکید بر این است که رکوع و سجده، مستلزم یکدیگر و نشانه ی نهایت خضوع هستند ( نه به معنای خضوع).
- در بند «د»، نامیدن « حنیف» به « راکع» و تعبیر « رکع الی الله» برای او بیان شد. دلیلی وجود ندارد که در این کاربرد، معنای «خضوع» اخذ شود. قابل توجه این که زبیدی در تاج العروس عبارت لسان العرب را عیناً ذکر کرده « و کانت العرب فی الجاهلیة تسمی الحنیف راکعاً اذا لم یعبد الأوثان و یقولون رکع إلی الله»؛ سپس این عبارت را بلافاصله افزوده است: « قال الزمخشری: أی اطمأن؛ سکون و آرامش یافت».
بنابر آنچه گفته شد، می توان چنین نتیجه گرفت که نحوه ی بیان ابن منظور در معنی « رکوع»، ظهوری در اصل دانستن معنای «خضوع» ندارد؛ بلکه تفصیل بحث، خلاف این را می رساند. اگر ادعا شود وی معنای « خضوع» را اصلی دانسته است، سخنش با نظر سایر متخصصان علم لغت - به ویژه متقدمان این فن - تعارض دارد و قابل اعتنا نیست.
علاوه بر اینکه در لسان العرب اصولاً روش کار بر اساس روال منظمی نیست؛ عدم رعایت تقدم و تأخر در ذکر معانی حقیقی و مجازی از این قبیل است. نمونه ای از این بی نظمی، ذیل ریشه « ک ف ر» قابل ملاحظه است. از مشهورات لغت این است که معنای حقیقی کفر، ستر است؛ (33) اما در لسان العرب می خوانیم:
الکفر: نقیض الایمان؛ آمنَّا بالله و کفرنا بالطاغوت؛ کفر بالله یکفر کفراً و کُفُوراً و کُفراناً. و یقال لأَهل دار الحرب: قد کَفَرُوا أی عَصَوا و امتنعوا. الکُفرُ: کُفرُ النعمه، و هو نقیض الشکر. و الکُفرُ: جُحود النعمة، و هو ضِدُّ الشکر. و قوله تعالی: إنَّا بِکُلًّ کافِرُونَ؛ أَی جاحدون. و کَفَرَ نَعمَهَ الله یَکفُرها کُفُوراَ و کُفراناً و کَفَربها: جِحَدَها و سَتَرها...
ملاحظه می شود که معنای اصلی با تأخیر زیادی بیان شده است.
آقای طباطبایی و نویسنده ناشناس سایت کلمه تی وی از میان کتب لغت - که ما متن شش نمونه از آنها را آوردیم و ملاحظه شد که در چهار مورد، اصلاً از « خضوع» ذکری به میان نیامده - گزینشی عمل کرده و تنها به لسان العرب اکتفا نموده اند. ایشان درباره ی متن لسان العرب نیز گزینشی عمل کرده و تنها دو کلمه ی نخست از متن طولانی این کتاب ذیل ریشه ی « ر ک ع» را ذکر نموده اند.
اعتبار سنجی (3):

استشهاد به اینکه « خَرَّ راکِعاً ( ص/ 24) یعنی: خاضعانه به زمین افتاد» تا چه حد علمی است؟
ملاحظه شد که آقای مصطفی طباطبایی در مقاله ی مورد بحث و نوشته ی اخیرش، به عنوان قرینه ای بر اینکه معنای اصلی «رکوع»، «خضوع» است، آیه (24) سوره ی ص را با همین رویکرد معنا کرده و می نویسد: «... نمی توان [ در ترجمه این آیه] گفت: به رکوع افتاد» - این مطلب البته در سایت ها اینترنتی، فراوان دیده می شود - گویا ایشان، آیه ی فوق را مدخلی برای جا انداختن معنای «خضوع» برای «رکوع» قرار داده است؛ در صورتی که در اکثر منابع لغوی، شواهدی بر عدم صحت ادعای فوق ملاحظه می شود؛ از جمله:
- در کتاب العین خواندیم: « رکع رکوعاً به هر چیزی [ کسی] گفته می شود که به رو افتاده باشد؛ چه آنکه زانوانش به زمین برسد یا نه».
- در لسان العرب نیز - که تنها منبع مورد استناد ناقص آقای مصطفی طباطبایی بود - عبارت فوق بازگو شده است: « کلُّ شی ء یَنکَبُّ لوجهه فَتَمسُّ رکبتُه الأرضَ أولا تمسها بعد أن یخفض رأسه فهو راکع»؛ اما ایشان تنها به دو کلمه ی نخست از عبارات این کتاب استناد نموده است.
- در معجم مقاییس اللغة « به کسی هم که سجده شکر نموده راکع می گویند»؛ سپس به عنوان شاهد، به آیه مورد بحث اشاره و گفته شد: «خداوند در شأن داوود علیه السلام فرموده: او از پروردگار خود آمرزش طلبید و سپس به سجده افتاد و بازگشت نمود».
- در قاموس المحیط، یکی از معانی ذکر شده برای «رکع»، « کبأ علی وجهه» بود؛ یعنی: « با صورت به زمین افتاد».
نتیجه گیری

چنانکه در مقدمه گفته شد، دلالت مستحکم آیه ولایت (34) بر امامت امیرالمؤمنین علیه السلام، حجت را تمام و عذرها را ریشه کن می کند؛ هر چند باب مناقشه و تلاش برای حق پوشی همیشه باز است. در مقاله، مواردی از تلاش های غیر علمی و غرض ورزانه ذیل آیه کریمه، در تفسیر مفاتیح الغیب ارائه شد.
یکی از روش های منکران در آیه ی کریمه، معنا کردن « رکوع» به « خضوع» است. ضمن نقدی که گذشت، ملاحظه شد که این شبهه، به مرور زمان پررنگ تر شده و در تبلیغات معاصر، گویا به پر انعکاس ترین سخن مخالفان تبدیل شده است. تحقیق علمی، قویاً ادعای فوق را ابطال می سازد.
در بررسی های لغوی با استناد به شش منبع مهم لغت، معلوم شد که بر خلاف ادعای مطرح شده و به شهادت منابع لغت، معنای حقیقی «رکوع»، « خضوع» نیست؛ بلکه « انحنا» است و برخی از منابع مهم لغت، ذیل «رکوع» اصلاً ذکری از معنای «خضوع» نکرده اند. همچنین نشان دادیم که کاربرد « رکوع» در معنای « رکوع نماز» حقیقی و در معنای « خضوع» مجازی است؛ در نتیجه نمی توان بدون وجود قرینه، این معنا را ادعا کرد - و در آیه ی ولایت نه تنها چنین قرینه ای وجود ندارد، بلکه قرینه ی مهم شأن نزول، خلاف آن است -. آیه 24 سوره ی ص نیز - بر اساس تحلیل لغوی و تصریح برخی لغویین - مؤیدی بر ادعای یاد شده نیست و حتی در این آیه نیز، «رکوع» به معنای «خضوع» نیست.
نهایتاً اینکه در آیه ولایت، تفسیر مشهور که مبتنی بر معنای معهود « رکوع» و شأن نزول قطعی است، از این ناحیه قابل مناقشه نیست.
منابع :
ابن تیمیه، احمد بن عبدالحلیم، منهاج السنة، مصر، مؤسسة قرطبة، 1406ق.
ابن حنبل، احمد بن محمد، مسند، بیروت، دار صادر، لبنان، بی تا.
ابن فارس، احمد، معجم مقاییس اللغة، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، 1404ق.
الجزیری، عبدالرحمن، الفقه علی المذاهب الاربعه، دارالکتب العلمیة، 1424ق.
ترمذی، محمد بن عیسی، الجامع الصحیح، بیروت، دارالفکر، 1403ق.
جوهری، اسماعیل بن حماد، تاج اللغة و صحاح العربیه، بیروت، دارالعلم للملایین، 1376ق.
راغب اصفهانی، حسین بن محمد، مفردات غریب القرآن، دفتر نشر کتاب، 1404ق.
زبیدی، محمد مرتضی، تاج العروس من جواهر القاموس، دارالفکر، بیروت، 1414ه.ق.
زحیلی، وهبة بن مصطفی، التفسیر المنیر فی العقیدة و الشریعة و المنهج، بیروت، دارالفکر المعاصر، 1418ق.
شوکانی، محمد بن علی، فتح القدیر، دمشق، دار ابن کثیر، 1414ق.
فخررازی، محمدبن عمر، مفاتیح الغیب، دار احیاء التراث العربی، 1420ق.
فراهیدی، خلیل بن احمد، کتاب العین، تهران، دارالهجرة، 1409ق.
مجمع اللغة العربیة، معجم الفاظ القرآن الکریم، تهران، ناصرخسرو، بی تا.
نسائی، احمد بن شعیب، سنن، بیروت، دارالفکر، 1348ق.
نیشابوری، محمد بن عبدالله، المستدرک علی الصحیحین، بیروت، دارالمعرفة، بی تا.
نیشابوری، مسلم بن حجاج، الجامع الصحیح، بیروت، دارالفکر، بی تا.
پی نوشت ها :
1. مائده/55.
2. از جمله: زینلی،« ولایت امیرالمؤمنین علیه السلام در قرآن»، فصلنامه تخصصی امامت پژوهی، ش 4، زمستان 1390ش.
3. در مقاله معرفی شده در پاورقی قبل، دو عنوان « تواتر روایات ( شأن نزول) از منظر عالمان امامیه» و « تواتر روایات ( شأن نزول) از منظر دانشمندان اهل سنت» را ملاحظه نمایید. در بخش اخیر، مدارکی دال بر « اجماع و اتفاق مفسران اهل سنت» مبنی بر نزول آیه در شأن امیرالمؤمنین علیه السلام و خاتم بخشی حضرت و سندیت این نقل در دسترس است.
4. اینکه گفتیم: « اولاً به حضرت علی علیه السلام به دلیل آن است که وصف ( الذین آمنوا الَّذینَ یُقِیمُونَ الصَّلاهَ وَ یُوتُونَ الزَّکوهَ وَ هُم رَاکِعُون) جمع است؛ یعنی آیه شریفه درباره گروهی از مؤمنان صحبت می کند. شأن نزول آیه کریمه، مصداق بودن امیرالمؤمنین علیه السلام را قطعی می کند و مسأله نسبت به سایر مصادیق - که با دلایل دیگر ثابت می کنیم منظور سایر امامان هستند - باز می ماند. ما ادامه بحث را اینجا وامی نهیم.
5. ابن تیمیه، منهاج السنة، 12/2-14 و 1/7-20. برای اطلاع از جواب شبهات و رد اشکالات ر.ک: شرح منهاج الکرامة فی معرفة الامامة، 252/3-259.
6. فخر رازی، مفاتیح الغیب، 383/12.
7. لاجرم را ترجمه نکردیم؛ اما گویا آقای فخر می خواهد بگوید بر اساس این قول، چاره ای جز ذکر همه صفات، برای خداوند نبوده است.
8. البته وی در این مثال، محصور و محصور فیه را اشتباه گرفته؛ چون بر فرض قبول معنای حصر، آیه می فرماید: زندگی دنیا فقط بازیچه است؛ نه آنکه لهو و لعب مصداق دیگری جز زندگی دنیا ندارد.
9. از جمله 407/2 – 13/4 و...
10. حدید/ 20.
11. محمد/ 35 و 36.
12. فخر رازی، مفاتیح الغیب، 386/12.
13. مثلاً ر.ک: الجزیری، فقه علی المذاهب الاربعة، 430/1.
14. احمد بن حنبل، مسند، 473/2؛ نیشابوری، مستدرک علی الصحیحین، 256/1- نسائی، سنن، 189/1؛ ترمذی، جامع الصحیح، 242/1.
15. نیشابوری، جامع الصحیح، 31/5.
16. شوکانی، فتح الغدیر، 59/2.
17. زحیلی، تفسیر المنیر، 234/6.
18. تالار گفتمان سایت kalemeh.tv.
19. البته انتشار شبهه مورد بحث - ذیل آیه ولایت - منحصر به تبلیغات بی نام و نشان نیست؛
- در قرآنی که انتشارات قلم، در سال 1380، با ترجمه ای بسیار پر غلط چاپ کرد، در ترجمه آیه ولایت آمده است: ( بی گمان دوست شما، خدا و پیامبر او و مؤمنانی هستند که به نماز می ایستند و با خضوع و فروتنی انفاق می کنند).
- در مطلب دیگری که در فضای مجازی ( اینترنت) منتشر شده، نویسنده - شخصی به نام آقای مصطفی طباطبایی - در بیانی ذیل آیه نوشته است:
... اصطلاحاً رکوع در نماز، همان خم شدن به شمار می آید؛ ولی رکوع در زکات، انفاق به همراه خضوع است؛ چرا که «رکوع» در اصل لغت به معنای «خضوع» می آید؛ همان گونه که در لسان العرب، اثر ابن منظور، می خوانیم: « الرُّکوع: الخُصُوع»؛ و در قرآن کریم نیز آمده است: « خاضعانه به زمین افتاد»... در آیه مورد بحث نیز می فرماید: « یوتون الزکاة و هم راکعون»؛ یعنی « زکات می دهند در حالی که خاضعند».
استناد به آیه 24 سوره ص - که در عبارات فوق ملاحظه شد - مطلب رو به گسترشی است. نویسنده یاد شده، همین ادعا را سال ها قبل (زمستان 1374ش) در مقاله مندرج در شماره هشت مجله بینات - ضمن مقاله ای با عنوان « دقت بیشتر در ترجمه قرآن کریم» در نقد برخی اشتباهات یکی از ترجمه های قرآن کریم - نیز آورده و درباره ترجمه « سر خم کرد و به راه افتاد» برای آیه شریفه « خَرَّ راکِعاً» نوشته است:
... «راکعاً» در این جا حال است از ضمیر مستتر در «خَرَّ» و معنای آن این است که « با حال فروتنی به زمین افتاد»؛ پس «رکوع» در این جا به معنی «خضوع» آمده و معنای «سر خم کردن» ندارد؟... در آیه مورد بحث، (خَرَّ راکعاً) نمی تواند به معنای «به راه افتادن» باشد؛ زیرا رکوع که به معنای خمیدگی پشت تا رسیدن دستان به زانو است، با تعبیر «خَرَّ» که به معنای افتادن است تناسب ندارد و نمی توان گفت: « به رکوع افتاد».
این ( به ظاهر) نکته سنجی صورت گرفته - که گویا تمهیدی برای همین شبهه افکنی مورد اشاره است - بسیار قابل تأمل است و در متن مقاله، به نقد آن خواهیم پرداخت. جالب است که از همین نویسنده در یکی از شماره های اخیر همان مجله ( بینات، شماره 70، تابستان 1390ش) مقاله ای با عنوان « نقش ترجمه و تفسیر در فهم قرآن» منتشر شده و در آن، راجع به علت خطاهای ترجمه مطالبی آمده است؛ از جمله:
- عمده لغزش ها در تفسیر قرآن، با « آرای پیشساخته مفسران» پیوند دارد. رأی مذهبی یا عقیده دلخواه مفسر در بسیاری از موارد او را وا می دارد تا مفهومی را بر آیات قرآنی تحمیل نماید که با متن سازگاری ندارد... در حقیقت سخن امیر مؤمنان علی علیه السلام درباره این گونه مفسران درست می آید که فرمود: « کَأَنَّهُم أئِمَّهُ الکِتَابِ وَ لَیسَ الکِتابُ إمَامَهُم»؛ گویی که ایشان، امامان قرآنند و قرآن، امام ایشان نیست!
... البته ما انکار نمی کنیم که... قرآن فهمی، ناگزیر دانش هایی را همچون لغت، صرف، نحو، معانی و بیان و... می طلبد؛ ولی علوم مزبور را به چشم « ابزار فهم قرآن» می نگریم و این نگاه بی تردید با « تحمیل رأی بر قرآن» تفاوت دارد؛ زیرا در این نگرش ما می کوشیم تا با علوم ابزاری، مقاصد قرآن کریم را از متن آن دریابیم و پیش از برخورد با متن قرآنی، عقیده ویژه ای درباره آن اتخاذ نمی کنیم.
با مطالعه نقد حاضر تصدیق خواهید نمود که ایشان گرچه ادعا کرده: « [ علوم ادبی را] به چشم ابزار فهم قرآن می نگریم»، اما شدیداً دچار «استفاده ابزاری از کتاب لغت» شده است. هم چنین با وجود آن که « تفسیر به رأی» را مهم ترین دلیل خطا در ترجمه و تفسیر دانسته و می نویسد که گروهی، پیش فرض های خود را « با لطائف الحیل بر قرآن تحمیل می کنند» خود نیز چنین کرده و دچار « تحمیل رأی بر قرآن» شده است. جالب این جاست که وی در همین مقاله ( نقش ترجمه و تفسیر در فهم قرآن) نیز از « تحمیل رأی» بهره برده است؛ از جمله در قالب تذکر یک خطای ترجمه می نویسد:
در ترجمه...( إنَّا فَتَحنا لَکَ فَتحاً مُبِیناً * لِّیَغفِرَ لَکَ اللهُ مَا تَقَدَّمَ مِن ذَنبِکَ وَ مَا تَأَخَّرَ...) ( فتح/ 1-2) همین اندازه کافی است که مترجم بنویسد: ( همانا ما تو را فتحی آشکار آوردیم * تا خدا گناه گذشته تو و آن چه را که باز پس آمده است بیامرزد)... اما مفسر قرآن باید توضیح دهد که آن فتح آشکار کدام است و فتح مزبور چه پیوندی با گناه پیامبر صلی الله علیه و آله و آمرزش وی داشته است... و اساساً گناه پیامبر پاک صلی الله علیه و آله چه بوده است؟...( بینات، شماره 70، تابستان 1390 ش، 104).
در نقد عبارات فوق چند نکته به ذهن می رسند:
اولاً: ترجمه کردن «ذنب» به «گناه» در آیه شریفه، قابل مناقشه است. به این عبارات توجه نمایید: « قالوا ... انما یسمی الذنب ذنباً لما یتبعه من الذم، و اصل الکلمة علی قولهم الاتباع»؛ « گفته اند:... همانا «ذنب» را به دلیل سرزنشی که در دنبالش می آید «ذنب» می گویند و اصل معنای کلمه به گفته آنان « در پی آمدن» است» ( الفروق اللغویة، 245).
بر این اساس، معنای «ذنب»، « کاری که مورد سرزنش قرار گیرد» یا « کار دارای عواقب سوء» است و نه الزاماً «گناه» با معنای معهود آن. قرینه ای که می توان برای تقویت این معنا از قرآن کریم ارائه کرد. سخن حضرت موسی علیه السلام است: ( وَ لَهُم عَلَیَّ ذَنبُ فَأَخافُ أن یَقتُلوُن )؛ ( من کاری کرده ام که در دیدگاه فرعونیان، مورد سرزنش و دارای عواقب سوء است) ( شعراء/ 14)
ثانیاً: باید پرسید چرا آقای طباطبایی برای توضیح این که مترجم نباید از ترجمه فراتر رود و تفسیر کند، علیرغم آن که می تواند به صدها آیه مثال بزند، مورد فوق را انتخاب می کند و بحث « گناه پیامبر پاک صلی الله علیه و آله را پیش می کشد؟
ثالثاً: آیه فوق مثال مناسبی برای این واقعیت است که زبان فارسی در مواردی، ظرفیت کافی برای ترجمه از عربی را ندارد و لذا همیشه نمی توان یک کلمه قرآن را با یک کلمه فارسی جایگزین کرد؛ بلکه گاه ضروری است با توضیحی، این کاستی را جبران کرد. این درست عکس مطلبی است که آقای طباطبایی درباره ترجمه آیات اول سوره فتح بیان کرده است.
ایشان در مقاله « دقت بیشتر در ترجمه قرآن کریم» مواردی از اشتباهات یک ترجمه قرآن کریم را ذکر کرده بود غالباً به دلیل کم توجهی مترجم به وجود آمده است؛ خطاهایی از قبیل ترجمه فعل معلوم به مجهول، فعل ماضی به مضارع، فعل به مصدر و ... مانند ترجمه ( فاصلحوا بین اخویکم) به این که « میان برادرانتان صلح برقرار کنید»؛ به جای « میان دو برادرتان صلح برقرار کنید».
روشن است که ترجمه قرآن کریم، دقت بسیاری می طلبد و تعداد زیادی از این گونه خطاها، ناشی از نوعی ترجمه آزاد است که در برگردان عبارات قرآنی باید تا حد ممکن از آن پرهیز شود؛ هر چند به طور مطلق قابل احتراز نیست؛ بلکه گاه به دلایلی از جمله ظرفیت های مختلف دو زبان یا اختلاف ساختارها و تعابیر رایج در آن ها و... ناگزیر به نظر می آید. اما موضوع مورد تأکید ما خطای جدیتری درباره الفاظ قرآن کریم است که این ناقد، خود دچار آن شده؛ یعنی در همان مقاله ای که تذکر می دهد صلح برقرار کردن میان « دو برادرتان» صحیح است - نه « برادرانتان» - خطایی غیر قابل قبول را مرتکب می شود و در نتیجه رکنی مهم در اعتقادات را نشانه می رود. ما این « خطای جدیتر» را در مقاله حاضر به طور مفصل نقد خواهیم کرد.
20. فراهیدی، کتاب العین، 200/1.
21. ترجمه شعر لبید در ضمن مدرک 5 آمده است.
22. جوهری، الصحاح، دارالعلم للملایین، بیروت 1222/3.
23. ابن فارس، معجم مقاییس اللغة، 434/2؛ متن معجم مقاییس اللغة در معنای «رکع» تتمه ای دارد که در ادامه خواهیم آورد.
24. ترجمه شعر لبید در ضمن مدرک 5 آمده است.
25. راغب اصفهانی، مفردات، 203.
26. مجمع اللغة العربیة، معجم الفاظ القرآن الکریم، 498/1.
27. آقای مصطفی طباطبایی - که ترجمه «رکوع» به «خضوع» توسط وی را در پاورقی 13 نقل کردیم - از یک اصل روشن در برداشت قرآن عدول کرده و می نویسد: « از قواعد قرآن شناسی آن است که کاربرد لغت را در قرآن به نظر آوریم و مفهومی را که از آنها بر می آید بر معانی دیگر ترجیح دهیم»( بینات، شماره 70، تابستان 1390ش، 110)
28. زبیدی، تاج العروس، 176/11.
29. ص/ 24.
30. kalemeh.tv.
31. ر.ک: پاورقی1، ص 238.
32. الرکوع: الخضوع، عن ثعلب. رکع یرکع رکعاً و رکوعا: طأطأ راسه و کل قومه یتلوها الرکوع و السجدتان من الصلوات فهی رکعه، قال : [ بیت شعر].
و یقال: رکع المصلی رکعة و رکعتین و ثلاث رکعات و اما الرکوع فهو ان یخفض المصلی راسه بعد القومة التی فیها القراءة حتی یطمئن ظهره راکعاً، قال لبید: أدب کانی کلما قمت راکع فالراکع: المنحنی فی قول لبید و کل شی ینکب لوجهه فتمس رکبته الارض او لا تمسها بعد أن یخفض راسه فهو راکع. و فی حدیث علی کرم الله وجهه قال: نهانی ان اقرا و انا راکع او ساجد، قال الخطابی: لما کان الرکوع و السجود و هما غایة الذل و الخضوع، مخصوصین بالذکر و التسبیح نهاه عن القراءة فیهما کانه کره أن یجمع بین کلام الله تعالی و کلام الناس فی موطن واحد فیکونا علی السواء فی المحل و الموقع؛ و جمع الراکع رکع و رکوع و کانت العرب فی الجاهلیة تسمی الحنیف راکعاً أذا لم یعبد الاوثان و تقول: رکع الی الله. و منه قول الشاعر: الی ربه البریه راکع و یقال: رکع الرجل اذا افتقر بعد غنی و انحطت حاله؛ و قال: [ بیت شعر].
و الرکوع: الانحناء و منه رکوع الصلاة و رکع الشیخ: انحنی من الکبر، و الرکعة: الهوی فی الارض، یمانیه. قال ابن بری: و یقال رکع ای کبا و عثر، قال الشاعر: [ مصرع شعر].
33. معجم مقاییس، 190/5: ( کفر) الکاف و الفاء و الراء أصل صحیح یدل علی معنی واحد و هو الستر و التغطیة.
34. مائده/55.