.2 نحوه رفتار

2ـ.1 خمودى و ناسپاسى

دیگر علامت آشکار منافق که پیوستگى کاملى با حقیقت او دارد، چگونگى رفتار وى با دیگران است. منافق برخلاف مؤمن که با صلابت و اطمینان به صحنه عمل مى‏آید و کارى متقن و شایسته ارائه مى‏دهد ، شکاکانه و مردد وارد عمل مى‏شود. امام على‏علیه السلام مى‏فرماید : «بى‏گمان یقین مؤمن در کردارش و شک منافق در رفتارش دیده مى‏شود .» ⁽⁶⁹⁾ منافق به فرجام کارش و نتیجه عملش امیدى و یقینى ندارد و از این رو تنها براى نشان دادن همراهى ظاهرى و موافقت دروغین، با کسالت به نماز و بى جسارت به جهاد درمى‏آید . او اعتقاد چندانى به خداوند هستى ندارد تا به او عشق بورزد و عاشقانه به کار پردازد . او نه خدایى مى‏شناسد و نه بهشتى و نه نعمتى . خود را مدیون کسى نمى‏داند تا سپاسش بگزارد و احسانى نمى‏بیند تا شکرش به‏جا آرد و اگر هم سپاسى بگزارد، از زبانش تجاوز نمى‏کند و به عمل نمى‏رسد. چه ، شکر حقیقى جز عرفان قلبى و شناخت باطنى نعمت و بهره‏گیرى از آن در راه اطاعت و رضایت خدا نیست ⁽⁷⁰⁾ . منافق بر اثر شک در موجد نعمت‏ها و ندیدن وظیفه عبودیت براى خود از اینها محروم است . چه زیبا امام على‏علیه السلام تفاوت شکر منافق و مؤمن را بیان فرموده است :

شکر المؤمن یظهر فی عمله ، شکر المنافق لا یتجاوز لسانه ⁽⁷¹⁾ ؛ «سپاسگزارى مؤمن در عملش نمایان مى‏گردد و شکر منافق از زبانش در نمى‏گذرد .»

این‏جا است که تأثیر اعتقاد در عمل ظاهر مى‏شود و شک، موجب کسالت و خمودى مى‏گردد و احساس سپاس و تلاش را نابود مى‏کند و موجب سرزدن چنان اعمال زشت و نادرستى مى‏شود که انکار قلبى او را آشکار مى‏کند و او را در ردیف کافران قرار مى‏دهد. از این رو امام على‏علیه السلام پدیدار شدن اعمال خبیث کافران و منافقان را راهى برا ى شناسایى آنان مى‏داند ⁽⁷²⁾ .

2ـ.2 تکلف ورزیدن

مؤمن فقط از خدا بیم دارد و به همو امید مى‏ورزد . نه طمعى به کسى و نه ترسى از شخصى دارد. از این رو اعمال خود را تنها با یک معیار مى‏سنجد و آن رضایت خدا است . نه قضاوت کسى جز خدا برایش اهمیتى دارد و نه به تأثیر دیگر چیزها معتقد است. او به فکر خشنود کردن همگان نیست تا براى خریدن محبت همه، بهایى سنگین را بپردازد و از این رو تکلفى ندارد. منافق عکس این است . او به‏زحمت و دشوارى ، خود را آن‏گونه که نیست مى‏نماید و آنچه ندارد نشان مى‏دهد و تا آن‏جا تصنعى و متکلفانه رفتار مى‏کند که خوى و منش وى شود .

امام على‏علیه السلام به این رفتار منافق اشاره کرده‏اند:

«تکلف از اخلاق منافقان است . ⁽⁷³⁾ » دیگر احادیث وارده در معناى تکلف نیز با این معنا همسو است. امام صادق نفاق را اساس تکلف مى‏داند ⁽⁷⁴⁾ و رسول خداصلى الله علیه وآله تملق و غیبت و شماتت مصیبت زده ⁽⁷⁵⁾ را از نشانه‏هاى متکلف مى‏داند ⁽⁷⁶⁾ که هر سه در منافق به چشم مى‏خورد. 2ـ.3 موافقت ظاهرى

گذشت که منافق به دنبال دنیاى خود است؛ از این رو نه خود را مسئول مى‏داند و نه به سرنوشت دیگران مى‏اندیشد. او در پى آن است که کسى از او نرنجد و به منافع دنیایى‏اش لطمه‏اى نزند و برایش اهمیتى ندارد که اظهار نظرش به زیان دین و دنیاى چه کسى مى‏انجامد از این رو به جلب موافقت همه مى‏پردازد و براى چنین مقصودى خود را ریاکارانه با هرکس و هرگروهى ، موافق جلوه مى‏دهد و همراهى ظاهرى و نمایشى مى‏کند . با کسى نزاع نمى‏کند و نغمه مخالفت در هیچ مسئله‏اى از او شنیده نمى‏شود . امام على‏علیه السلام به این نکته اشاره کرده و فرموده است: کثرة الوفاق نفاق؛ ⁽⁷⁷⁾ «موافقت فراوان [نشانه‏] نفاق است .»

2ـ.4 غیبت کردن

غیبت، کوشش انسان ناتوان براى سرپوش گذاشتن بر عقده‏هاى درونى خویش است. ⁽⁷⁸⁾ انسان ضعیف با درک عجز خود از ضربه زدن به کسى و جلو گرفتن کارى ، به پشت صحنه مى‏رود و با بیرون ریختن شکوه‏هاى درون به بدگویى و افشاى اسرار دیگران مى‏پردازد . منافق نیز که ذلیل و حقیر است، در پیش رو به تعریف و تمجید و تملق مى‏پردازد و در پشت سر به بدگویى و غیبت. از این رو حضرت على‏علیه السلام غیبت کردن را علامت نفاق دانسته‏اند ⁽⁷⁹⁾ ؛ نشانه‏اى که بر دروغ بودن بسیارى از دوستى‏ها و ابراز محبت‏هاى ظاهرى گواهى مى‏دهد .

2ـ .5 خیانت ورزیدن

انسانى که به ورطه نفاق و دو رویى مى‏غلتد و به جاى اتکال بر دوستان واقعى، چشم امید به خارج از قدرت و حکومت خودى مى‏بندد و براى روز مباداى خیالى خویش ، دستاویزى در آن سوى مرزهاى عقیدتى ، جغرافیایى و سیاسى مى‏جوید و شفیع و واسطه‏اى دست و پا مى‏کند ، سرانجام به خیانت مى‏افتد . او براى جلب محبت و حمایت دوستان خیالى‏اش ، اسرارى را از جبهه خودى به دشمن گزارش مى‏کند و همچون حاطب بن ابى بلتعه مرتکب خیانت مى‏گردد . ⁽⁸⁰⁾ همه ستون پنجم‏ها و جاسوس‏هاى نظامى و غیر نظامى از این آبشخور مى‏نوشند و دشمنان یک ملت و کشور، از چنین منافقانى سود مى‏جویند .

چنین است که حضرت على‏علیه السلام نفاق را اوج خیانت دانسته‏اند. ⁽⁸¹⁾

2ـ.6 حق‏کشى

زندگى در یک جامعه بشرى ،مسئولیت‏هایى را بر عهده هر عضو مى‏گذارد، و افراد با عمل به آنها از احترام اجتماعى و قانونى برخوردار مى‏شوند . این تعهدات ، متقابل و بر اساس قاعده عمومى عدل و انصافند و با معیار و قاعده حق ، سنجیده مى‏شوند . اگر قواعد عمومى و مسئولیت‏هاى اجتماعى براى فردى غیر قابل قبول و یا همراه شک و تردید باشد ، او مى‏کوشد تا هرگاه و هرجا و تا آن اندازه که ممکن است، از زیر بار این مسئولیت‏ها شانه خالى کند و حق و حقوق دیگر افراد اجتماع را نپردازد . این حقوق چه مالى و چه معنوى ، تکالیفى را در پى دارد که بر شخص ناهمگون با اجتماع سنگین مى‏نماید . کسى که فقط از روى حقارت و خوارى نفس ، با اجتماع همراهى مى‏کند و تنها در پى امنیت خویش است، نه به فرهنگ و آداب و قوانین اجتماع محل زندگى خود اعتقاد و علاقه دارد، نه به امنیت جامعه مى‏اندیشد و نه به سامان یافتن آن اهمیتى مى‏دهد ؛ به جهاد برنمى‏خیزد و پشتیبانى مالى و حقوق و مالیات واجب خود را ادا نمى‏کند .

دو حدیث گرانبها از امام على‏علیه السلام ناظر به همین حالت در پاره‏اى از انسان‏ها است:

«به خدا سوگند ، جز کافر منکر و منافق ملحد، امنیت را از اهلش بازنداشت و حق را از مستحقش دور نکرد . ⁽⁸²⁾ »«پیامبر خدا از این‏که انسان زکات مالش را از رهبرش پوشیده بدارد، نهى کرد و فرمود : پوشیده داشتن آن از نفاق است . ⁽⁸³⁾ »

2ـ .7 ظاهرسازى

آشکارترین علامت نفاق، همان است که در خطاب الهى به مسلمانان صدر اسلام آمده است . لم تقولون ما لا تفعلون؛ ⁽⁸⁴⁾ «چرا چیزى را مى‏گویید که نمى‏کنید.» کبر مقتا عندالله أن تقولوا ما لا تفعلون؛ ⁽⁸⁵⁾ «نزد خدا بسیار نفرت‏انگیز است که چیزى را بگویید که نمى‏کنید .»

حضرت على‏علیه السلام نیز این نکته قرآنى را که با بیانى دیگر از زبان پیامبر اکرم شنیده ⁽⁸⁶⁾ بود، ویژگى منافق مى‏شمرد. امام در مجلس علمى‏اى که با اصحابش داشته و چهار صد نکته را به آنان آموخته از ایشان مى‏خواهد تا با هم مهربان و دوست و اهل بذل و بخشش باشند و همچون منافق نباشند که فقط مى‏گوید و توصیف و ظاهرسازى مى‏کند ⁽⁸⁷⁾ . در جایى دیگر، این ویژگى را بارزترین علامت نفاق شمرده و کسى را که به نماز و روزه و جهاد و تقوا سفارش مى‏کند و فرمان مى‏دهد ، اما خود به هیچ یک پایبند نیست، آشکارترین منافق نامیده است . از این‏جا است که ریا و نفاق با هم ارتباط پیدا مى‏کنند و سپس هر دو در شرک به هم مى‏پیوندند . چه، نفاق برادر شرک ⁽⁸⁸⁾ و ریا شرک پنهان ⁽⁸⁹⁾ است . منافق جلوتر از دیگران مى‏دود تا او را نبینند و چون به‏گمان خود از دیدرس همگان دور شد، تسلیم هوس‏ها ، شهوت‏ها و طمع‏هاى خویش مى‏شود و آنچه را نهى کرده بود، مرتکب مى‏شود، یا آنچه را بدان فرمان داده بود ، براثر کسالت و سستى از یاد مى‏برد . چنین کسانى که مدعى دروغین پاکى و اخلاقند و پرچم مقدس امر به معروف و نهى از منکر را دستاویز پنهان داشتن نهان خود مى‏کنند ، در لسان حضرت از بارزترین مصداق‏هاى منافقانند: «آشکارترین منافق کسى است که به اطاعت [خدا] فرا خواند و خود بدان عمل نکند و از معصیت بازدارد و خود از آن دست نکشد .» ⁽⁹⁰⁾ در نقل دیگرى از این حدیث ـ که در فصل «گونه‏هاى نفاق» به آن اشاره شد ـ به جاى کلمه «أظهر» واژه «أشد» آمده است. بدین ترتیب شدت نفاق، راز سر به مهر منافق را برملا مى‏سازد و هیچ پوششى مانع از بروز آن نمى‏شود . زیرا کسى که به مردم فرمان نیکى مى‏دهد ، زیر ذره‏بین مردم قرار مى‏گیرد و دقت بیش‏تر ، درون او را آشکارتر مى‏سازد و هرچه فرمان‏ها بیش‏تر و عمل‏ها کم‏تر و تخالف و ناهمگونى گفتار و کردار بیش‏تر باشد ، نفاق شدیدتر است و زودتر نمایان مى‏گردد .

.3 ذکر اندک

نشان دیگر منافقان ، یادکرد اندک خدا است . آنان از آن رو که اعتقاد چندانى به خداوند ندارند، به یاد او نیز نمى‏افتند. تنها بارقه‏هاى رحمت الهى و حوادث طبیعى، ممکن است آنان را به یاد خدا اندازد؛ یا براى تظاهر و ریاکارى به حلقه ذکرى و نماز جماعتى حاضر شوند . آنان خدا را در نهان یاد نمى‏کنند و خدا این را آشکار کرده است. امام على‏علیه السلام با اشاره به این افشاگرى، آن را سبب نزول آیه 142 سوره نساء مى‏داند که حضور منافقان را در صف‏هاى نماز کسالت‏بار توصیف کرده و ذکر آنان را قلیل دانسته است. ⁽⁹¹⁾ امام على‏علیه السلام مى‏فرماید :« منافقان، خداوند را تنها آشکارا یاد مى‏کردند و در نهان نه. از این رو خداوند فرمود : یراؤون الناس ولا یذکرون الله إلا قلیلا.» ⁽⁹²⁾ امام على‏علیه السلام خود از این ویژگى براى شناخت منافقان معاصر سود برده است . ایشان در پاسخ به کسى که درباره ماهیت خوارج پرسیده بود، مى‏فرماید: «آنان نه مشرکند و نه منافق . مشرک نیستند، چون از شرک گریختند، و منافق نیستند چون منافقان، خدا رابسیار اندک یاد مى‏کنند و حال آن که خوارج نهروان پیشانى پینه‏بسته دارند.» در نتیجه امام آنان را از باغیان و خارج‏شوندگان از جرگه اسلام مى‏داند. ⁽⁹³⁾

.4 دشمنى با چهره‏هاى تابناک دین

سنت الهى در پیشرفت دین بر آن قرار گرفته که گروندگان و پیروانش به مجاهدت بپردازند و با یارى دادن دین خدا، از او یارى و نصرت بگیرند. منافقان که پیروزى و نصرت دین را بر نمى‏تابند، انصار دین را به دیده دشمنى مى‏نگرند و کینه آنان را به دل مى‏گیرند.

امام على که تابناک‏ترین مجاهد و شاخص‏ترین یارى‏دهنده پیامبرصلى الله علیه وآله است، حب و بغض او مصداق بارز این قاعده گشته است . امام بر اساس عهد ⁽⁹⁴⁾ و تعلیم نبوى، از این نکته نیک آگاه بود؛ زیرا وقتى مشاوران اندرزگو، جذب مخالفان را با بذل و بخشش توصیه مى‏کردند، فرمود: اگر با این شمشیرم به بالاى بینى مؤمن بزنم تا مرا دشمن بدارد، دشمنم نخواهد داشت و اگر دنیا را با همه ثروت‏هایش به پاى منافق بریزم تا مرا دوست بدارد، دوست نخواهد داشت. زیرا قضاى الهى بر زبان پیامبر امى گذشته است که فرمود: «اى على مؤمن تو را دشمن و منافق تو را دوست نمى‏دارد.» ⁽⁹⁵⁾ کارکرد تاریخى و وقوع عملى این روش را در صدر اسلام نیز مى‏توان دید. جابر بن عبدالله مى‏گوید: ما منافقان را از دشمنى‏شان با على بن ابى‏طالب مى‏شناختیم ⁽⁹⁶⁾ و ابو سعید خدرى «لحن القول» را در سوره محمدصلى الله علیه وآله، به بغض امام على تفسیر مى‏کند ⁽⁹⁷⁾ . به روایت امام على‏علیه السلام پیامبر اکرم صلى الله علیه وآله فرموده‏اند: «اگر کسى از امتم همه عمرش را عبادت کند، اما با بغض خاندان و پیروانم خدا را ملاقات کند، خداوند قلبش را جز به نفاق نخواهد گشود. ⁽⁹⁸⁾ » از امام صادق‏علیه السلام نیز روایت شده است: «حق کسى را که عمر خود را در اسلام سپرى کرده و حامل قرآن را و امام عادل را، جز منافق رسوا، انکار نمى کند. ⁽⁹⁹⁾ »

ریشه‏هاى نفاق

.1 حقارت درونى

نفاق به تصریح قرآن، بیمارى روحى است ⁽¹⁰⁰⁾ و از دیدگاه احادیث، مهم‏ترین علت آن ذلت و حقارت درونى منافق است . احادیث که همگى از امام على‏علیه السلام هستند، یک‏صدا این نکته را تأکید مى‏کنند که نفاق انسان ناشى از ذلتى است که او در خود مى‏یابد. ⁽¹⁰¹⁾ تحلیل‏هاى روانکاوانه نیز این حقیقت را تأیید مى‏کنند. منافق، از بیم افشاى رازش، هماره خوار و مضطرب است. از یک سو ترس از گردن نهادن به تکالیف و از سوى دیگر ترس ناشى از مخالفت آشکار و پذیرفتن تبعات آن، گریبان او را مى‏گیرد و ترس جز ناشى از ضعف و حقارت نیست . ظهور رفتارى همچون تملق و چاپلوسى در ظاهر، و غیبت و بدگویى در خلوت که جهد عاجز و ناتوان است، ⁽¹⁰²⁾ از همین ذلت درونى سرچشمه مى‏گیرد. اگر به معناى حقیقى نفاق که از گونه‏هاى دروغ است، توجه کنیم، فرموده على‏علیه السلام را بهتر خواهیم فهمید: «نفاق بر کذب بنا نهاده شده است ⁽¹⁰³⁾ » و «دروغ سر از نفاق درمى آورد ⁽¹⁰⁴⁾ » و «چون دروغ خود از خوارى و ذلت نفس زاییده مى‏شود ⁽¹⁰⁵⁾ ، پس به‏آسانى مى‏توان نفاق را معلول حقارت انسان دانست.»

.2 ستیزه جویى

اگر عامل پیشین، درون‏شخصیتى و نهفته در روح منافق باشد، ستیزه‏جویى و خصومت را مى‏توان زمینه و عامل بیرونى پیدایش نفاق دانست. کشمکش‏ها و درگیرى‏هاى لفظى، خطى و فکرى و مجادله‏هاى شدید سیاسى و جناحى هر گاه به درازا کشد، هر دو سوى نزاع را خسته و آشفته مى‏کند و زمینه مساعدى براى در لاک خود خزیدن، از سطح به عمق رفتن و دو چهرگى فراهم مى‏آورد. برخوردهاى جان‏فرسا و بیم از مخالفت‏هاى لجبازانه، هر دو طرف و یا حد اقل یکى از آنان را به سکوت و اعلام رضایت ظاهرى و یا حتى موافقت نمایشى وامى‏دارد تا با پنهان شدن در پشت پرده نفاق و دورویى، خود را حفظ کند و نیروى خود را براى موقعیتى مناسب نگه دارد. بدین‏سان دل و جان، بیمار و آفت زده مى‏شود. حضرت على‏علیه السلام این معنا را چه زیبا ترسیم کرده است! آن جا که مرا و خصومت را سبب مریضى قلب و زمینه رویش نفاق مى‏داند: ⁽¹⁰⁶⁾

.3 رذیلت‏هاى اخلاقى

امام على‏علیه السلام علت‏هاى دیگر نفاق را نیز برشمرده‏اند. امام چهار ستون نفاق را عبارت مى‏دانند از: هوا و هوس ، سستى و سهل انگارى ،کینه و طمع. سپس هریک از این چهار رکن اصلى را به چهار شاخه تقسیم کرده و فرموده‏اند: نفاق بر چهار پایه استوار است : هوس و سهل‏انگارى و خشم وطمع.

هوس، خود، چهار شعبه دارد: ستم و تجاوز و شهوت و سرکشى.

هر که ستم کند گرفتارى‏هایش زیاد شود و تنها ماند و از کمک به او خوددارى شود. هر که تجاوز کند، کسى از شرارت‏ها و بدى‏هایش در امان نباشد و دلش سالم نماند و در برابر خواهش‏هاى نفسانى خوددار نباشد. هر که شهوات خود را تعدیل نکند، در پلیدى‏ها فرو رود، و هر که از روى عمد و بدون دلیل، سرکشى کند، گمراه شود.

سهل انگارى را نیز چهار شعبه است : غفلت و مغرور شدن [به رحمت حق‏] و آرزو و ترس و تعلل ورزیدن. و این از آن رو است که ترس، از حق باز مى‏دارد و تعلل، موجب کوتاهى کردن در عمل مى‏شود، تا آن که اجل در رسد، و اگر آرزو نبود، انسان حساب کار خود را مى‏دانست و اگر از حساب کار خود آگاه مى‏شد، از ترس و وحشت درجا مى‏مرد.

خشم هم بر چهار شعبه است : خودبرتربینى، فخرفروشى، غرور و عصبیت. هر که خودبرتربین باشد، به حق پشت کند؛ هر که فخرفروشى کند، از صراط راستى منحرف شود و به گناه درافتد؛ هر که غرور داشته باشد، بر گناهان اصرار ورزد، و هر که عصبیت پیشه کند، از حق منحرف شود و به باطل گراید. پس، چه بد خصلتى است خصلتى که نتیجه آن پشت‏کردن به حق و گناه و اصرار بر گناه و انحراف از راه راست باشد.

طمع را نیز چهار شعبه است : شادمانى و سرمستى و خیره‏سرى و فزونخواهى. شادمانى کردن نزد خداوند خوشایند نیست و سرمستى تبختر و خودپسندى است و خیره‏سرى بلایى است که آدمى را به کشیدن بار گناهان وامى‏دارد و فزونخواهى سرگرمى و بازى و گرفتارى و جایگزین کردن چیز پست‏تر [ دنیا] به جاى چیز بهتر [ آخرت‏] است.

این است نفاق و پایه‏ها و شاخه‏هاى آن. ⁽¹⁰⁷⁾ حدیث دیگرى نیز از امام على‏علیه السلام‏در دست است که گر چه در مقام تحذیر از دوستى با افرادى با ویژگى‏هاى نامطلوب است، از آن جا که امام در پایان حدیث، این صفات زشت و نامطلوب را موجب نزدیکى انسان به نفاق مى‏داند و حتى برخى از آنها مانند ریا و غیبت از نشانه‏هاى نفاق به شمار مى‏روند، مى‏توان سبب هاى نفاق را از آن بیرون کشید: بپرهیز از کسى که چون با او سخن بگویى ملولت کند و چون با تو سخن گوید، غمگینت کند و چه شادمانش سازى یا به وى زیان برسانى، با تو خواهد آمد و اگر [روزى‏] از تو جدا شود، در غیاب تو، آنچه را دوست ندارى مى‏گوید و اگر مانعش شوى، به تو افترا مى‏بندد و اگر با وى موافقت کنى، به تو حسد مى‏ورزد و اگر مخالفتش کنى، با تو دشمنى و ستیزه‏جویى مى‏کند. از جبران خوبى‏هایى که به وى شده، ناتوان است؛ اما در برابر کسى که به وى ستم کرده زیاده‏روى مى‏کند. همراهش اجر مى‏برد و او بار سنگین گناه را. زبانش علیه او است، نه براى او، و دلش سخنش را نگه نمى دارد. براى ستیزیدن مى‏آموزد و براى ریا تفقه مى‏کند. به سوى دنیا مى‏شتابد و تقوا را وا مى‏گذارد. پس چنین کسى از ایمان دور، به نفاق نزدیک، از هدایت دورافتاده و با گمراهى همراه است. ⁽¹⁰⁸⁾

زیان‏هاى نفاق

.1 تباهى ایمان

اولین و بارزترین اثر تخریبى نفاق ، تباهى و فساد ایمان است. ⁽¹⁰⁹⁾ آرى، منافق اندکى از کافر پیش است . او گاه در پرتو برق جهیده بر قلبش ، گامى برمى‏دارد، و اگر به ریسمان هدایت الهى چنگ زند، مى‏تواند بر تردید و شکش غلبه، و بیمارى درونى خود را معالجه کند، و کورسوى ایمان نهفته در درون را پاس دارد تا بادها و طوفان‏هاى کفر و الحاد آن را خاموش نکند. همچنان که اگر مؤمنى ، ایمان خود را پاس ندارد و از فتنه‏ها و شبهه‏ها با چراغ تقوا و پروا بیرون نیاید و با ریا و دورویى ، درون خود را پنهان دارد و فقط از سر همراهى با جماعت، به جهادى و نمازى حاضر شود ، به‏تدریج به کفر و بى‏ایمانى نزدیک مى‏شود. از این رو ایمان و نفاق گردهم نمى‏آیند و هر یک دیگرى را کنار مى‏زند و مؤمن از نفاق مبرا است . ⁽¹¹⁰⁾ بر این اساس، انسان مؤمن در روابط اجتماعى و معاشرتى خود نیز دو رو و دو چهره نبوده و اهل ریا و تزویر نیست .

.2 نپذیرفتن حکمت

حکمت به معناى دانش استوار و جلوگیرنده از نابخردى و نادانى ، تنها با آموختن و دانش‏اندوزى به دست نمى‏آید . حکمت به معناى حقیقى آن، یعنى مقدمات علمى ، عملى و روحى براى نیل به هدف والاى انسانیت، در دل‏هایى مى‏پاید که پله اول آموختن را پشت سر گذشته و به مدد طاعت خداى متعال و تقوا و ملازمت حق و اطاعت راستین از دین و دورى از ریا و دیگر گناهان کبیره به پله سوم نزدیک شده است که همان نور الهى است و به همه کس داده نمى‏شود . حکمت در این معناى حقیقى و حدیثى، در دل مؤمنان محبوب خدا جاى مى‏گیرد، نه منافقان مبغوض نزد خدا. اگر هم منافقى با جد و جهد، اصطلاحاتى را هم فرا گیرد و گام اول را بردارد، به دلیل بى‏تقوایى و معصیت ، به جایى نمى‏رسد؛ به گفته امام على: إن الحکمة لا تحل قلب المنافق إلا وهی على إرتحال؛ ⁽¹¹¹⁾ «حکمت به دل منافق فرو نمى‏آید، مگر آن که در حال کوچ است .» و در حقیقت دل منافق، سراى حکمت نیست و اگر براى مدتى اندک در آن‏جا فرود مى‏آید، در نخستین فرصت که از دهان او به بیرون مى‏جهد. امام به این نکته تصریح کرده است : «سخن حکیمانه در پى جایگاه اصلى‏اش، آن قدر در سینه منافق بالا و پایین مى‏رود تا آن را بر زبان آورد و مؤمن بشنود و برباید که وى شایسته آن و بدان سزاوارتر است . ⁽¹¹²⁾ »

.3 بى‏آبرویى

منافق در قیامت با هردو چهره واقعى و ظاهرى خود مى‏آید و رسوا مى‏شود. منافق زبان‏بازى که نقش‏هاى گوناگونى را بازى کرده است، با زبان‏هایى آغشته به زبانه‏هاى آتش به صحنه مى‏آید و در روز «کشف سرائر»، باطنش نموده و چهره‏اش گشوده مى‏شود و ندا درمى‏دهند : هذا الذی کان فی الدنیا ذا وجهین وذا لسانین؛ ⁽¹¹³⁾ «این کسى است که در دنیا دو رو و دو زبانه بود.»

امام على‏علیه السلام از این رخداد دهشتناک حذر مى‏دهد و مى‏فرماید : «از نفاق برحذر باشید که دو رو، پیش خدا آبرو ندارد . ⁽¹¹⁴⁾ »

.4 بى‏اعتمادى

زیان بزرگ نفاق در معاشرت‏ها و روابط اجتماعى ، بى‏اعتمادى مردم به شخص دو رو و در نتیجه خارج شدن او از گردونه کارى و گروه‏هاى اجتماعى است . انسان‏ها به کسى که در هرجا چهره‏اى دارد و زبانش نه مطابق حقیقت که موافق منافعش مى‏چرخد، اعتماد نمى‏کنند. چنین کسى با نظر و عقیده کسى مخالفت نمى‏ورزد و همواره خود را موافق نشان مى‏دهد و چون این موافقت ، دروغین و تصنعى است، بالاخره افشا شود و حتى موافقت‏هاى واقعى او نیز معلوم نمى‏گردد . از این رو حضرت على‏علیه السلام مى‏فرماید : «آن که نفاقش فراوان گردد ، وفاقش معلوم نشود . ⁽¹¹⁵⁾ »

درمان نفاق

.1 بهره گیرى از قرآن

نفاق نیز مانند بسیارى از امراض درونى ، درمان‏پذیر است. راهى که امام على‏علیه السلام در پیش روى ما مى‏نهد ، بهره‏گیرى از قرآن است . امام در خطبه بلندى، خطاب به اصحابش ، آنان را به روى آوردن به قرآن سفارش مى‏کند و به شفاخواستن از آن در بیمارى‏ها و یارى خواهى در گرفتارى‏ها فرمان مى‏دهد و سپس مى‏فرماید : فإن فیه شفاء من اکبر الداء وهو الکفر والنفاق والغی والضلال ، فاسألواالله؛ ⁽¹¹⁶⁾ «بى‏گمان درمان بزرگ‏ترین دردها یعنى کفر و نفاق و گمراهى و سرگشتگى، در قرآن است .» این راه درمان که خود برگرفته از قرآن است ⁽¹¹⁷⁾ ، در دیگر تعالیم حضرت تأکید شده است ⁽¹¹⁸⁾ . افزون بر این، امام خبر از تعلیم نبوى مى‏دهد و آیه هایى را ارائه مى‏کند که در سوره بقره تا مزمل پراکنده‏اند؛ اما همگى مشتمل بر «تهلیل»اند. امام على‏علیه السلام قرائت این آیه ها را در صبح هر روز مایه ایمنى قلب از شقاق و نفاق مى‏داند. ⁽¹¹⁹⁾ آرى، این راه درمان نیز همچون دیگر شیوه‏هاى درمانى ، شرطها و زمینه‏هایى دارد . چه، به‏عیان مى‏بینیم که بسیارى از منافقان ، قاریان قرآنند، اما تلاوتشان جز بر خسارت و نجاست روحى آنان نمى‏افزاید. ⁽¹²⁰⁾ حضرت على‏علیه السلام در خطبه‏اى دیگر، برخى از این شرطها را بیان کرده است و بقیه را در تعالیم دیگر امامان مى‏توان یافت. ⁽¹²¹⁾ امام على‏علیه السلام مى‏فرماید : بر شما باد که ملازم کتاب خدا باشید؛ زیرا که ریسمان محکم، نور آشکار، درمانى سودبخش و [شربتى‏] براى فرو نشاندن عطش است. نگاهدارنده کسى است که بدان چنگ مى‏زند و رهایى‏بخش آن که بدان بیاویزد .. . کسى که آن را گوید ، راست گوید و آن که بدان عمل کند ، گوى سبقت را برباید. چنان‏که هویدا است ، گفتار و کردار قرآنى شفاى نفاق است، نه ادعا و قرائت زبانى . تردیدى نیست که باید قرآن بر قلب و زبان حاکم باشد که معناى حقیقى تلاوت و تدبر همین است، ⁽¹²²⁾ و قرائت بى‏اثر و بى‏خاصیت، قرائت نیست. ⁽¹²³⁾

.2 دعا

بى گمان دعا و درخواست از خداوند در همه امور کارساز و راه‏گشا است. از جمله در درمان دردهاى روحى و روانى و پیشگیرى از ابتلا به آنها. امام على در همین زمینه و براى پیشگیرى از رخنه نفاق و منزه ماندن روح از این صفت زشت در تعقیب نماز عشا چنین دعا مى‏کند : اللهم طهر لسانى من الکذب و قلبى من النفاق و عملى من الریاء و بصرى من الخیانة...؛ «خدایا زبانم را از دروغ و دلم را از نفاق و عملم را از ریا و دیده‏ام را از خیانت پاک و منزه بدار.»