نفاق و منافقان در نگاه امام موحدان‏علیه السلام 3

»» نفاق و منافقان در نگاه امام موحدان‏علیه السلام 3

برخورد با منافقان

امام على‏علیه السلام از دوران جوانى خود با مسئله نفاق و منافقان درگیر بوده است و براى حمایت از پیامبر خداصلى الله علیه وآله، همواره دشمنان و منافقان را زیر نظر داشت . در جنگ احد بار سنگین خیانت و عقب‏نشینى منافقان را با بدنى مجروح و خسته تحمل کرد و در جنگ تبوک ، در چهره یک جانشین با صلابت براى رسول اکرم‏صلى الله علیه وآله ، منافقان مدینه و پیرامون آن را ناامید و نقشه‏هاى آنان را خنثا کرد. امام که خطاب قرآنى واغلظ علیهم⁽¹²⁴⁾را بارها به گوش شنیده و در عمل پیامبر مشاهده کرده بود، در دوران خلافت خود نیز بدان شیوه عمل کرد . او بى‏هیچ پروایى معاویه سردسته منافقان ⁽¹²⁵⁾را برکنار کرد و پس از اتمام حجت بر او ، به جنگ وى شتافت و پیش از آن ناکثین و حامیان منافق ⁽¹²⁶⁾آنان را درهم کوبید. امام در دوران حکومت خود ، سیاست را به صداقت آمیخت؛ کارگزاران نادرست و غیر صالح را نه از سر تجاهل و مداهنه باقى گذارد و نه به قصد فریب و خدعه ، لحظه‏اى با آنان دوستى کرد . حتى با خوارج نیز دورویى نکرد و به رغم آن که مى‏توانست به ظاهر و به زبان ، توبه مطلوب آنان را به زبان بیاورد و خود را از شرارت آنان آسوده نگه دارد ، اما براى حفظ عصمت ولایت و عزت حکومت علوى از گناه ناکرده معذرت نخواست و تحمل توهین‏ها و سختى‏ها را تاوان حفظ کیان امامت کرد.⁽¹²⁷⁾امام‏علیه السلام با صراحت اصلاحات خود را اعلان کرد و پیش از بیعت و پس از آن ، برنامه یکسان خود را بازگفت. او نه از روى خودرأیى و بى‏سیاستى، بلکه براى حفظ صداقت ، به مشاور امین خود ابن عباس و اندرز سیاسى مغیرة بن شعبه گوش نداد و از همان آغاز و به‏صراحت معاویه را برکنار کرد تا جلوه‏اى از حکومت صادقانه ـ و نه منافقانه ـ را به نمایش گذارد . ⁽¹²⁸⁾اما این همه بدان معنا نیست که امام على‏علیه السلام در دوران حکومت کوتاه خود از منافقان و فتنه آنان غافل شد و مردم را متوجه دسیسه‏هاى آنان نکرد . امام با سخنرانى‏ها و موضعگیرى خود ، خطاب قرآنى جاهد الکفار والمنافقین واغلظ علیهم⁽¹²⁹⁾را پیش رو نهاد و با منافقان سیاسى و دینى برخوردى افشاگرانه کرد.

امام على‏علیه السلام در دوران خلافتش با دو دسته عالمان منافق و سیاستمداران دورو روبرو بود و هر دو دسته را افشا کرد و از مردم خواست که آنان را بشناسند و همان گونه که قرآن از مسلمانان خواسته، با آنان دوستى نورزند⁽¹³⁰⁾؛ آنان را دشمن قطعى و حتمى خود بدانند⁽¹³¹⁾؛ همواره از آنان مانند شى‏ء نجس و پلید، اعراض و اجتناب کنند⁽¹³²⁾و با امر به معروف و نهى از منکر، بینى منافقان را به خاک بمالند⁽¹³³⁾. خطبه بلند حضرت در بیان ویژگى‏هاى منافقان، شامل چنین تحذیر و هشدارى است⁽¹³⁴⁾، و تمثیل منافق به درخت «حنظل» براى شناساندن منافق و ویژگى‏هاى او به مردم است: «مثل منافق، مانند درخت حنظل است که برگ‏هایش سرسبز ولى طعم آن تلخ است . ⁽¹³⁵⁾» در سخنى جامعه‏شناسانه ، وجود منافقان عالم‏نما را گوشزد مى‏کند و مى‏فرماید : شما در عصرى هستید که گوینده به حق، اندک و زبان به راستى ناگشاده و ملازم حق خوار است . اهل آن همگى سازشکار و جوانشان تندخو و پیرشان گنهکار و عالمشان منافق و نزدیکشان ، بیرون رونده‏اند. کهتر ایشان ، مهترشان را بزرگ نمى‏دارد و توانگرشان از فقیرشان دستگیرى نمى‏کند .⁽¹³⁶⁾» از نظر تاریخى مى‏توان مصداق‏هایى همچون ابوموسى اشعرى و عبدالله بن عمر را در نظر آورد و برخورد منافقانه ابن عمر را در بیعت نکردن و خیانت ابوموسى اشعرى را در یارى نرساندن به امام در جنگ جمل به یاد آورد ⁽¹³⁷⁾امام در نامه‏اش به محمد بن ابى بکر، هنگامى که او را به جانب مصر روانه مى‏کند، از همین منافقان برحذرش مى‏دارد و آن را بر هشدار پیامبر مبتنى مى‏کند که فرمود: «من بر امتم از مؤمن و مشرک نمى‏ترسم؛ چه، مؤمن را خداوند با ایمانش باز مى‏دارد و مشرک را خدا به سبب شرکش قلع و قمع مى‏کند . بلکه من از آن که در درون منافق و به زبان عالم مى‏نماید، مى‏ترسم . آنچه [نیکو] مى‏دانید، مى‏گوید و آنچه منکر مى‏دانید ، مى‏کند. ⁽¹³⁸⁾» امام همچنین در وصیتش به کمیل که افزون بر کمالات اخلاقى و عرفانى، مدتى ولایت « هیت » را در شمال غربى انبار به عهده داشت⁽¹³⁹⁾، فرمان مى‏دهد از منافقان بپرهیزد و با خائنان مصاحبت نکند⁽¹⁴⁰⁾نیز به فردى از شیعیانش مى‏فرماید : «بکوش تا زیر بار احسان منافقى نروى.⁽¹⁴¹⁾» این همه تحذیر و هشدار تنها براى جلوگیرى از تبعیت کورکورانه از منافقان و مصاحبت همیشگى با آنان است؛ وگرنه گرفتن دانش‏ها و حکمت‏هاى عاریتى عالم منافق، روا و بلکه مطلوب است . امام در سخن والایى ، حکمت را گمشده مؤمن مى‏داند و او را به این گمشده سزاوارتر . الحکمة ضالة کل مؤمن فخذوها ولو من أفواه المنافقین

و البته حکمت‏آموزى، با قراردادن منافق به عنوان معلم رسمى، فرق مى‏کند. در تعلم رسمى و مصاحبت همیشگى ، بخشى از روحیات و اخلاق و آداب آموزگار به جوینده علم انتقال مى‏یابد و حتى اگر در ظاهر چنین ننماید ، غیر مستقیم و پنهانى به روح انسان نفوذ مى‏کند. از این رو از معلم منافق باید حذر کرد. اما سخنان گاه و بیگاه و تک‏گویى‏ها چنین خطرى ایجاد نمى‏کند و مشمول قاعده پذیرش حق از هرکسى مى‏گردد و مصداق حدیث انظر إلى ما قال ولا تنظر إلى من قال.⁽¹⁴²⁾در زمینه نفاق سیاسى نیز مى‏توان نمونه‏هاى تاریخى بسیارى آورد . حضرت على‏علیه السلام افزون بر ابتلا به منافقان آشکارى چون معاویه و طلحه و زبیر و حامیان آنان، به منافقان پنهان، چون شبث بن ربعى⁽¹⁴³⁾، عمرو بن حریث⁽¹⁴⁴⁾و ابو برده ⁽¹⁴⁵⁾و از همه منافق‏تر، اشعث بن قیس، در داخل سپاه خود گرفتار بود . اشعث از سران قبیله کنده یمن و از منافقان روزگار و رأس نفاق در زمانه خود بود . پس از اسلام آوردنش ، مرتد شد و چون سپاه خلیفه اول، محاصره‏اش کرد، پس از فدا کردن هشتصد نفر از قبیله‏اش، براى خود و ده نفر دیگر از خانواده‏اش، امان گرفت، و از این رو نزد زنان قبیله‏اش، به «عرف النار» که کنایه از خیانتکار است، ملقب گشت .

او در سپاه على‏علیه السلام به عنوان سردار قبیله کنده جاى گرفت و در واپسین روزهاى جنگ صفین ، منافقانه و مرموزانه ، سپاه امام را از جنگ با معاویه دلسرد کرد و به بهانه دفاع از کوفه و صلح‏طلبى معاویه ، سپاه على را به عقب‏نشینى خواند. او خود با خوارج نهروان همراه نشد ، اما دست فتنه‏انگیز وى براى تاریخ باز شده است . برخى منشأ همه فتنه‏هاى دوره حکومت امام على را اشعث مى‏دانند⁽¹⁴⁶⁾و از این رو او را با عبدالله بن ابى سلول سرکرده منافقان مدینه در زمان حضرت رسول‏صلى الله علیه وآله مى‏سنجند. امام على‏علیه السلام به نفاق او آشکارا تصریح و او را بر فراز منبر کوفه افشا کرد. ⁽¹⁴⁷⁾خطاب حضرت در برابر اعتراضى است که اشعث در میان خطبه به ایشان کرد، و استدلال حضرت را به زیان ایشان خواند. حضرت پس از نگاهى از سر بى‏اعتنایى به او پاسخ داد: تو چه مى‏دانى که چه چیز به زیان من و چه چیز به سود من است؟ لعنت خدا و لعنت لعنت‏کنندگان بر تو باد ، اى بافنده پسر بافنده ، اى منافق پسر کافر!

به خدا سوگند که تو یک بار در کفر و یک بار در اسلام اسیر شدى و در هیچ‏کدام مال و حسب و نسبت باعث رهایى‏ات نشد . بى‏گمان مردى که شمشیر [مرگ‏] را به سوى قومش بکشاند و مرگ را به سوى ایشان براند ، سزاوار است که نزدیکان ، دشمنش بدارند و دوران ، از او ایمنى نیابند .

کتابنامه

.1 قرآن کریم.

.2 اقبال الاعمال، سیدبن طاووس (ت 664 ه .ق)، تحقیق جواد قیومى، چاپ اول، مکتب‏الاعلام الاسلامى، قم / 1414 ه . ق.

.3 امالى طوسى، شیخ طوسى (ت 460 ه . ق)، تحقیق قسم‏الدراسات الاسلامیة، مؤسسه بعثت، چاپ اول، نشر و چاپ دارالثقافة، قم / 1414 ه . ق.

.4 تاریخ یعقوبى، احمدبن ابو یعقوب (ت 284 ه .ق)، دار صادر، بیروت، نشر مؤسسه فرهنگ اهل بیت‏علیه السلام، قم.

.5 تحف‏العقول عن آل الرسول‏صلى الله علیه وآله، ابن شعبه حرانى (ت قرن 4 ه .ق)، تحقیق على‏اکبر غفارى، چاپ دوم، جامعه مدرسین حوزه علمیه، قم / 1363 ه . ش.

.6 تنبیه الخواطر و نزهة النواظر (مجموعه ورام)، ابوالحسین ورام‏بن ابى فراس (ت 605 ه .ق)، بیروت، دارالتعارف و دار صعب.

.7 جعفریات (اشعثیات)، ابوالحسن محمدبن محمدبن اشعث کوفى (ت قرن چهارم ه . ق) تهران، مکتبه نینوا، (همراه با

.8 قرب‏الاسناد چاپ شده است).

.9 خصال، شیخ صدوق (ت 381 ه .ق)، تحقیق على‏اکبر غفارى، جماعة المدرسین فى‏الحوزة العلمیة، قم.

.10 دستور معالم الحکم، قاضى قضاعى (ت قرن 6 ه .ق) چاپ اول، دارالکتاب العربى، بیروت /1401 ه . ق.

.11 دعائم الاسلام، قاضى نعمان مغربى (ت 363 ه .ق)، تحقیق آصف‏بن على‏اصغر فیضى، دارالمعارف، قاهره /1383 ه . ق.

.12 شرح نهج‏البلاغة، ابن ابى‏الحدید (ت 656 ه .ق)، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، چاپ اول، کتابخانه آیت‏الله نجفى مرعشى، نشر دار احیاء الکتب العربیة، 1378 ه .ق.

.13 شرح الاخبار فى فضائل الائمة الاطهار، قاضى نعمان مغربى (ت 363 ه .ق)، تحقیق سید محمدرضا حسینى جلالى، مؤسسه نشر اسلامى، قم. .14 عیون‏الحکم والمواعظ، على‏بن محمد اللیثى الواسطى (ت قرن 6 ه . ق)، شیخ حسین حسنى بیرجندى، چاپ اول، دارالحدیث، قم / 1376 ه .ش.

.15 غررالحکم و دررالکلم، عبدالواحد آمدى تمیمى (ت 550 ه .ق)، تحقیق میر سید جلال‏الدین محدث ارموى، چاپ سوم، دانشگاه تهران، 1360 ه .ش.

.16 العین، خلیل فراهیدى (ت 175 ه . ش)، تحقیق دکتر مهدى مخزومى، چاپ دوم، دارالهجرة، ایران /1409 ه . ق.

.17 غریب الحدیث، ابو عبید قاسم‏بن سلام هروى (ت 224 ه .ق)، دارالکتاب العربى، چاپ اول، 1384 ه . ق.

.18 فتوح، ابن اعثم کوفى (ت 314 ه .ق)، تحقیق على شیرى، دارالارضوان، چاپ اول، بیروت /1411 ه . ق

.19 قصص الانبیاء، ابوالحسین سعیدبن عبدالله راوندى معروف به قطب‏الدین راوندى (ت 573ه .ق)، تحقیق غلامرضا عرفانیان، چاپ اول، آستان قدس رضوى، مشهد /1409ه . ق.

.20 العلم والحکمة فى‏الکتاب والسنة، محمد الریشهرى، معاصر، دارالحدیث، قم / 137ه . ق.

.21 کافى، کلینى (ت 329ه .ق)، تحقیق على‏اکبر غفارى، چاپ دوم، دارالکتب الاسلامیه، تهران / 1389ه .ق.

.22 محاسن، احمدبن خالد برقى (ت 274ه .ق)، تحقیق سید جلال‏الدین محدث ارموى، تهران، دارالکتب الاسلامیه.

.23 مصباح الشریعة، منسوب به امام صادق‏علیه السلام (ت‏148ه .ق)، مؤسسه اعلمى، بیروت / 1400 ه . ق.

.24 مشکاةالانوار، ابوالفضل على طبرسى (ت قرن 7 ه .ق)، تحقیق مهدى هوشمند، چاپ اول، دارالحدیث، قم / 1418 ه .ق.

.25 لسان العرب، علامه ابن منظور (ت 711 ه .ق)، چاپ اول، بیروت، دار احیاءالتراث العربى .

.26 معجم مقائیس اللغة، ابوحسین احمدبن فارس (متولد 395ه .ق)، تحقیق عبدالسلام محمد هارون، چاپ دوم، مکتبه و مطبعه حلبى، مصر / 1389 ه . ق.

.27 مختار الصحاح، محمدبن ابى‏بکربن عبدالقادر (ت 711 ه .ق)، تحقیق احمد شمس‏الدین، دارالکتب العلمیه، بیروت / 1415 ه .ق.

.28 میزان الحکمة، محمد الریشهرى، معاصر، تحقیق و نشر دارالحدیث، چاپ اول، ویرایش و تنقیح دوم، قم / 1416ه .ق.

.29 المیزان فى تفسیر القرآن، علامه محمدحسین طباطبایى (ت 1402 ه .ق)، نشر جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.

.30 مسند احمدبن حنبل، (دوره 6 جلدى)، امام احمدبن حنبل (ت‏241 ه . ق) چاپ دار صادر، بیروت.

.31 معجم کبیر، سلیمان‏بن احمد طبرانى (ت 360 ه .ق)، تحقیق حمدى عبدالمجید سلفى، چاپ دوم، قاهره، احیاء التراث العربى، مکتبه ابن تیمیة.

.32 موسوعة الامام على‏علیه السلام فى‏الکتاب والسنة والتاریخ، محمد الریشهرى، معاصر، با همکارى محمدکاظم طباطبایى و محمود طباطبایى‏نژاد، چاپ اول، دارالحدیث، قم / 1421ه .ق.

.33 نثر الدر، ابوسعید منصور آبى (ت 421 ه . ق)، تحقیق محمدعلى قرنة، الهیئة المصریة العامة للکتاب، (بى‏تا).

.34 موسوعه نضرة النعیم، گروه نویسندگان به اشراف صالح حمید و عبدالرحمان ملوح، معاصر، چاپ اول، عربستان سعودى، جده / 1418 ه .ق.

.35 وسائل الشیعة، شیخ حر عاملى (ت 1104 ه . ق)، تحقیق ربانى شیرازى، بیروت، دار احیاء التراث العربى.

.36 نورالثقلین، شیخ عبد على‏بن جمعه عروسى حویزى (ت 1112 ه . ق)، مؤسسه اسماعیلیان، قم / 1412 ه .ق.

.37 بحار الانوار، علامه محمدباقر مجلسى (ت 1110 ه .ق)، تحقیق و نشر: دار احیاءالتراث، چاپ اول، بیروت / 1412 ه . ق.

.38 چهل حدیث، امام خمینى‏رحمه الله (ت 1368 ه .ش)، مرکز نشر فرهنگى رجاء، چاپ اول، چاپ گلشن، تهران / 1368 ه . ش.

.39 نهج‏البلاغة، ابوالحسن سید رضى (ت 406 ه . ق)، تحقیق سید کاظم محمدى و محمد دشتى، چاپ سوم، انتشارات امام على‏علیه السلام، قم / 1369 ه . ش.

پى‏نوشتها:

1) بقره ، آل عمران ، نساء ، مائدة ، انفال ، توبه ، عنکبوت ، احزاب ، فتح ، حدید ، حشر و تحریم .

2) غرر الحکم ، حدیث 735: النفاق ستین الأخلاق.

3) غرر الحکم، حدیث . 4540

4) ما أقبح بالانسان ظاهرا موافقا وباطنا منافقا (غررالحکم، حدیث 9559). ما أقبح بالانسان أن یکون ذا وجهین (غررالحکم، حدیث 9663) .

5) غرر الحکم، حدیث . 4540

6) تحف العقول ، ص . 115

7) دستور معالم الحکم، ص 60؛ عیون الحکم والمواعظ، ص 79، ح . 1926

8) فایاکم والتلون فی دین الله ، فإن جماعة فیما تکرهون .. .. (نهج البلاغه ، خطبه 176) .

9) العین، ج 5 ،ص 177؛ الصحاح، ج 4، ص 1560؛ القاموس المحیط، ج 3، ص 286؛ تاج العروس، ج 13، ص .463

10) معجم مقاییس اللغة ، ج 5، ص 454 و . 455

11) لسان العرب ، ج 10 ص 359 ؛ تاج العروس، ج 13، ص . 463

12) علامه طباطبایى مى‏گوید: نفاق در عرف قرآن اظهار ایمان و ابطان کفر است. (تفسیر المیزان، ج 19، ص 278)

13) بنگرید به گفته ابوعبید و ابن انبارى در: لسان العرب ، ج 10، ص 359 ، و تاج العروس، ج 13، ص . 463

14) بحار الانوار، ج 68 ،ص 241 ـ .309

15) بحار الانوار، ج 68 ،ص .265

16) علامه مجلسى، نخستین روایت باب نفاق را در بحار الانوار که به گونه‏اى تفسیر عنوان باب است، به روایتى از امام رضا اختصاص داده که ناظر به همین معناى مشهور است .

17) بحار الانوار، ج 72 ، ص .108

18) بحار الانوار، ج 72 ، ص .271

19) و ماهم بمؤمنین. (بقره، آیه 8)

20) جامع العلوم والحکم، ص 375، به نقل از نضرة النعیم ، ج 10 ، ص .5605

21) ر.ک: بحار الانوار، ج 68، ص 275؛ معانى الاخبار، ص 395، ح .51

22) دلیل این همزاد بودن را علامه طباطبایى‏رحمه الله در تفسیر المیزان بیان کرده‏اند . بنگرید به: المیزان ، ج 19، ص .287

23) امام خمینى، چهل حدیث، شرح حدیث نهم، ص .135

24) غرر الحکم، ح .3309

25) مذبذبین بین ذلک لا الى هؤلاء ولا الى هؤلاء. (سوره نساء، آیه 143) نیز بنگرید به سوره توبه، آیه . 110

26) ر.ک: سوره بقره، آیه 9؛ سوره نساء، آیه .142

27) غرر الحکم، حدیث . 1289

28) غرر الحکم، حدیث 6855 و ح .154 حدیث دوم لفظ کل را ندارد .

29) تحف العقول ، ص . 212

30) غرر الحکم، حدیث 6288 و . 6289

31) غرر الحکم، حدیث . 1785

32) براى آگاهى بیش‏تر از چند و چون رابطه علم و ایمان، بنگرید به، رى شهرى، محمد، العلم والحکمة فی الکتاب والسنة، بخش اول و نیز مدخل کتاب.

33) غرر الحکم، حدیث . 10130

34) غرر الحکم، حدیث . 10129

35) غرر الحکم، حدیث .10067

36) ر.ک: میزان الحکمة ، عنوان 161: الدنیا،ابواب 1221،1222، 1225؛ غررالحکم، حدیث 3518 : إن الدنیا لمفسدة الدین ومسلبة الیقین وإنها لرأس الفتن واصل المحن .

37) غرر الحکم، حدیث . 10405

38) نثر الدر، ج 1 ، ص . 289

39) خصال، ج 1، ص 69، ح 104؛ مشکاةالانوار، ص .135

40) غرر الحکم، حدیث . 9644

41) بحار الأنوار، ج 78 ، ص 56 ، ح . 119

42) غرر الحکم، حدیث 1282 و 7234 و . 10957

43) ر.ک: میزان الحکمة، عنوان 473: اللسان ، باب . 3564

44) نهج البلاغه، خطبه . 176

45) غرر الحکم، حدیث . 4222

46) غرر الحکم، حدیث . 1578

47) غرر الحکم، حدیث . 1853

48) بحار الانوار، ج 35 ، ص .340

49) غرر الحکم، حدیث . 1576

50) النفس الأمارةالمسولة بالسوء تتملق تملق المنافق وتتصنع بشیمة الصدیق الموافق. غررالحکم، حدیث .2106

51) ر.ک: تبیان، ج 1، ص . 54

52) غرر الحکم، حدیث 6244 ؛ جاحظ، مائة کلمة، ص 51، ح . 68

53) ر.ک: بقره، آیه . 13

54) غرر الحکم، حدیث . 2008

55) سوره مجادله، آیه . 19

56) نهج البلاغة، خطبه 194؛ غرر الحکم، حدیث 11042 و . 2627

57) سوره منافقون، آیه .4

58) کافى، ج 1، ص 63، ح .1

59) سوره محمد، آیه .30

60) بحار الأنوار، ج 71 ، ص 283 ، ح . 33

61) نهج البلاغه، حکمت .26

62) شرح ابن ابى الحدید، ج 20 ،ص 280 ،ح . 218

63) مسند احمد بن‏حنبل، ج 4، ص 288؛ سنن دارمى، ج 2، ص . 246

64) اقبال الأعمال، ج 3 ، ص . 299

65) علم و حکمت در قرآن و حدیث، ج 1، ص 160 ـ . 163

66) بحار الأنوار، ج‏70 ، ص 59 و . 39

67) محاسن برقى، ج 1 ، ص 226 ، ح 150؛ کافى ، ج 2 ، ص 54 ،ح .4 شیخ حر عاملى این حدیث را با احادیث هم‏خانواده‏اش، در باب نهم از ابواب صفات قاضى آورده و از آن براى حل احادیث متعارض سود جسته است.(وسائل‏الشیعه ، ج‏18، ص‏78، ح‏10)

68) تنبیه الخواطر، ج 2، ص 117 ؛ تاریخ یعقوبى، ج 2، ص . 208

69) غرر الحکم، حدیث . 3551

70) من أنعم الله علیه بنعمة فعرفها بقلبه ، فقد أدى شکرها . (کافى، ج 2، ص 96، ح 15) نیز گفته خدا به موسى‏علیه السلام : یا موسى شکرتنی حق شکری حین علمت أن ذلک منی . (راوندى، قصص الأنبیاء، ص 161، ح 178)

71) غرر الحکم، حدیث 5661 و . 5662

72) کافى، ج 2، ص 46، ح . 1

73) غرر الحکم، حدیث . 1176

74) مصباح الشریعه، ص 140، باب 66؛ بحار الانوار، ج 70، ص 394، ح .1

75) سوره توبه، آیه .98

76) للمتکلف ثلاث علامات : یتملق إذا حضر ویغتاب إذا غاب ویشمت بالمصیبة . (نور الثقلین، ج 4 ، ص 473، ح 97)

77) غرر الحکم، ح .7083

78) الغیبة جهد العاجز. (نهج البلاغة، حکمت 461)

79) غرر الحکم: حدیث . 899

80) حاطب بن ابى بلتعه کسى بود که خبر لشکرکشى پیامبر(ص) را به مکه، در نامه‏اى نوشت و پنهانى براى مشرکان مکه ارسال کرد. خداوند پیامبر(ص) را از این امر آگاه و ایشان هم امام على را مأمور دستگیرى پیک و گرفتن نامه کرد.

81) غرر الحکم، حدیث . 969

82) همان، حدیث . 10132

83) دعائم الإسلام، ج 1، ص . 245

84) سوره صف، آیه . 2

85) سوره صف، آیه .3

86) پیامبر اکرم‏صلى الله علیه وآله در وصیتش به امام على‏علیه السلام مى فرماید: «باطنت مانند ظاهرت باشد و این‏گونه نباشد که ظاهرت نیکو و باطنت زشت باشد، و گرنه از منافقان خواهى بود.» (خصال، ج 2،ص 544 ، ح 19)

87) خصال، ج 2، ص .614

88) امام على: «النفاق أخو الشرک.» (غررالحکم، حدیث 483)

89) امام على: «اعلموا أن یسیر الریاء شرک.» (تحف العقول، ص 151)

90) غرر الحکم، حدیث 3214 و . 3309

91) وإذا قاموا إلى الصلاة قاموا کسالى یراؤون الناس ولا یذکرون الله إلا قلیلا.

92) کافى، ج 2، ص 501، ح . 2

93) جعفریات، ص 234، ابن اعثم، فتوح، ج 4، ص . 272

94) امام على: «عهد الى رسول الله أن لا یحبنى الا مؤمن ولا یبغضنى الا منافق.» (سنن نسایى، ج 8، ص 117؛ کنز الفوائد، ج 2، ص 83)

95) نهج البلاغه، حکمت .45 نیز بنگرید به: بحار الانوار، ج 33، ص 284 و ج 35، ص 316 و ج ، 39 ص 291، باب .87

96) شرح الاخبار، ج 1، ص 153، ح .95 برقى در محاسن، حدیثى را نقل مى‏کند که اشاره به کاربرد این روش در هر عصر دارد. حدیث چنین است: محمد بن علی أو غیره رفعه قال قلت لأبی عبد الله أکان حذیفة بن الیمان یعرف المنافقین؟ فقال: رجل کان یعرف اثنی عشر رجلا و أنت تعرف اثنی عشر ألف رجل إن الله تبارک و تعالى یقول: «لتعرفنهم فی لحن القول» فهل تدری ما لحن القول؟ قلت: لا والله قال: بغض علی‏بن‏أبی‏طالب و رب الکعبة.(محاسن، ج 1، ص 168، ح 132)

97) شرح الاخبار، ج 1، ص 153، ح 96.؛ ابن شهر آشوب در مناقب این مطلب را این‏گونه تأیید مى‏کند : «ابن عقدة و ابن جریر بالإسناد عن الخدری و جابر الأنصاری و جماعة من المفسرین فی قوله ـ تعالى ـ و لتعرفنهم فی لحن القول ببغضهم علی‏بن‏أبی‏طالب.» (ج 3، ص‏8، ح‏35)

98) کافى، ج 2، ص 46، ح . 3

99) کافى، ج 2، ص 658، ح .4

100) سوره بقره، آیه 10: فی قلوبهم مرض. نیز سوره توبه، آیه . 125

101) میزان الحکمة، ج 4، عنوان «نفاق» ، باب «علة النفاق» ص 3338؛ جاحظ، مائة کلمه، ج 4، ص 33 : نفاق المرء ذلة .

102) الغیبة جهد العاجز. (نهج البلاغة، حکمت 461)

103) النفاق مبنى على المین.» (غررالحکم، حدیث 1156)

104) الکذب یودی إلى النفاق.» (غرر الحکم، حدیث 1181)

105) لا یکذب الکاذب الا من مهانة نفسه.» (میزان الحکمة، ج 3 ، عنوان الکذب ، باب علة الکذب، ص‏2676، حدیث 17427)

106) قال أمیر المؤمنین ع: «إیاکم و المراء و الخصومة فإنهما یمرضان القلوب على الإخوان و ینبت علیهما النفاق.» (کافى، ج 2، ص 300، ح 1)

107) کافى، ج 2، باب «صفة النفاق و المنافق»، ص .393

108) بحار الانوار، ج 78، ص 10، ح .67

109) النفاق یفسد الإیمان (غرر الحکم: حدیث 741) .

110) الإیمان برئ من النفاق (غرر الحکم: حدیث 1244).

111) عیون الحکم والمواعظ، ص 57، ح . 1469

112) امالى طوسى، ص 625، ح .1291 مشابه این سخن در نهج‏البلاغه (حکمت 79) نیز آمده است .

113) خصال، ص 38، ح . 16

114) غرر الحکم، حدیث . 2694

115) همان، حدیث . 8136

116) نهج البلاغة، خطبه . 176

117) سوره اسراء، آیه 82: وننزل من القرآن ما هو شفاء ورحمة للمؤمنین. و سوره یونس ، آیه 57: یا أیها الناس قد جاءتکم موعظة من ربکم وشفاء لما فی الصدور وهدى ورحمة للمؤمنین . و نیز سوره فصلت ، آیه . 44

118) ر.ک: میزان الحکمة، ج 3، باب «القرآن أحسن الحدیث» ص .2518

119) ر.ک: بحار الانوار، ج 95، ص 287، ح .4

120) قرآن به این معنا اشاره کرده است؛ بنگرید به: سوره اسراء، آیه 82 و سوره توبه، آیه 125 و نیز روایت نبوى : اکثر منافقی امتی قراؤها. (مصباح‏الشریعه، ص 373)

121) ر.ک: تنبیه الخواطر، ج 2، ص . 236

122) ر.ک: میزان الحکمه ، ج‏4، باب «حق التلاوة»، ص . 2525

123) همان، ج‏4، باب «من یلعنه القرآن» ، ص . 2529

124) یا أیها النبى جاهد الکفار والمنافقین واغلظ علیهم. (سوره توبه، آیه 73؛ سوره تحریم، آیه 9).

125) بنگرید به: خطاب‏هاى امام به معاویه در جریان جنگ تبلیغاتى پیش از واقعه صفین. (بحارالانوار، ج 32 ، ص 612 و ج 33، ص 87)

126) امام پس از غلبه بر ناکثین، خطاب به شورشگران بصره فرمود: «فیکم ختم النفاق.» (بحار الانوار، ج‏32 ،ص 226، ح 176)

127) ر.ک: موسوعة الامام على فى الکتاب والسنة والتاریخ، ج 7، فصل نخست.

128) ر.ک: همان، ج 4 ، مدخل و فصل الاصلاحات العلویه.

129) یا أیها النبى جاهد الکفار والمنافقین واغلظ علیهم. (سوره توبه، آیه 73؛ سوره تحریم، آیه 9)

130) فلا تتخذوا منهم أولیاء. (سوره نساء ، آیه 89 و 140)

131) هم العدو فاحذرهم. (سوره منافقون، آیه 4)

132) فأعرضوا عنهم ، إنهم رجس. (سوره توبه، آیه 95)