هر جامعه‏یی فرهنگ مادی و معنوی خاص خود را دارد و در چارچوب همین فرهنگ، ادبیات و هنر خود را شکل می‏دهد. جامعه ما مبتنی بر فرهنگ ایرانی ـ اسلامی است. معارف اسلامی به صورت بسیار پررنگ در ادبیات و هنر ما متبلور شده است و کم‏تر شاعر و نویسنده‏یی است که بازتاب لفظ و معنای قرآن و حدیث را در کلام خود نداشته باشد. نمود فرهنگ اسلامی در آثار هنرمندان، گاه در بافت هنری اثر جلوه‏گر می‏شود و شکل ساختاری آن را تحت تأثیر قرار می‏دهد، و گاهی در معنای کلام نفوذ می‏کند و در این صورت، آیه و حدیث یا همچون گوهری زینت‏بخش شعر و نوشته ادبی می‏شود، و یا اینکه مفهوم آن به‏طور ضمنی سخن هنرمند را تحت تأثیر قرار می‏دهد. موضوع بحث این مقال نفوذ ضمنی نهج‏البلاغه در آثار سعدی و پیوند نامرئی معرفت دینی با کلام هنری است.
سعدی، مسلمان و مسلمانزاده است و همه خاندان او عالمان دینی‏اند و محیط تربیتی او جان و روانش را با بوی معارف اسلامی معطر ساخته است:
همه قبیله من عالمان دین بودند مرا معلم عشق تو شاعری آموخت
(سعدی 1366: ص 51)
زبان شاعر و نویسنده، تجربه‏های حیات را باز می‏نماید و بسیاری از تجربه‏ها و تصویرهایی که ما از جهان بیرونی و جهان درونی و ذهنی خود داریم، مشترک‏اند. اما به قول یاکوبسن، زبان‏شناس بزرگ روس، «شکل شعر مصادیق آن‏را مبهم می‏کند.» (مهاجر و نبوی 1376: ص 158). بنابراین، در آفاق ادبی کلام ممکن است مصادیق مشترک، شکل‏های متفاوتی بیابد و اشتراک معنا همیشه به اشتراک لفظ نمی‏انجامد.
سعدی استاد سخنوری است. ساخت هنرمندانه کلام او تجربه‏های عالی حیات او را برای ما زنده می‏کند. بنابراین، اندیشه‏های مشترک انسانی در افق زبانی او، شکل و شمای خاصی می‏یابد و آنجا که رسوبات تعالیم دینی او از ذهن بر زبان جاری می‏شود، در آمیخته با جان کلام او است و نه همچون فرایندی تحمیل‏شده بر آن.
تبلور سخن حضرت علی (ع) در کلام سعدی، لفظ به لفظ و کلمه به کلمه نیست، بلکه او به صورت ضمنی و معنوی، معنای مورد نظر را در جان گوهر الفاظ فارسی نشانده و به خواننده خود تقدیم داشته است. معانی با روح و روان او درآمیخته‏اند. شاعر آنها را از جهان درونی خود بیرون می‏کشد و صورت متناسب هنری می‏بخشد؛ چه او می‏داند که از معنا نباید غفلت کرد و البته باید آن را در شکلی هنرمندانه و توانمند ارائه داد.
آنکه می‏گوید نظر در صورت خوبان خطاست او همین صورت همی بیند، ز معنی غافل است
(سعدی 1366: ص 114)
بی‏تردید نسبت‏نامه هنر و اندیشه مولا علی (ع) در ذهن و زبان شاعر شیراز جایگاه گرانسنگی دارد که اگر عمق آن‏را بکاویم، ریشه‏های این پیوند را در ناخودآگاه او خواهیم یافت. اما آنچه بسیار شایان توجه است اینکه، سعدی در عین رویکرد به اندیشه و هنر علی (ع)، تشخّص سبکی خویش را نیز حفظ کرده و فکر مولا (ع) را در رگ کلام خویش تزریق کرده و به آن جان بخشیده است. به قول گادامر، فیلسوف و منتقد آلمانی، «هر کلامی کل زبانی را که به آن تعلق دارد به طنین درمی‏آورد و کل جهان‏بینی‏یی را که بر آن مبتنی است پدیدار می‏سازد.» (نیچه، هایدگر و ... 1377: ص 25). و کلام سعدی طنین زیبایی و شیرینی و سهولت و سادگی زبان فارسی است در بستر ژرف جهان‏بینی هنرمند. با اینکه تأثیرپذیری سعدی از نهج‏البلاغه بیش‏تر به صورت ضمنی و معنوی است، اما شاید بتوان گفت که کم‏تر شاعر و نویسنده‏یی، با این توسع، به اثر گران‏قدر حضرت علی (ع) راه برده و اشتراک اندیشه خود را با آن، اینچنین هنرمندانه به تصویر کشیده است.
تبلور رسوبات ذهنی شاعر از این کتاب ارجمند آن‏چنان گسترده است که نمونه‏های آن را در گلستان و بوستان، غزلیات و قصاید به‏تکرار می‏بینیم و جای پای خطبه‏ها، نامه‏ها و کلمات قصار آن حضرت را در آثار ذکر شده به فراوانی ملاحظه می‏کنیم. البته هنرمندی در این است که تار طلایی سخنان مولا علی (ع) در جامه زربافت کلام شاعر، به گونه‏یی با پود آن درهم تنیده و گره خورده که «آب حیات عشق»(1) را در رگ جان سخن او روان کرده است. اکنون برای نشان‏دادن گوشه‏یی از جریان آب حیات عشق در رگ جان کلام شاعر، به ذکر نمونه‏هایی از آن روی می‏آوریم:
در خطبه 1 نهج‏البلاغه (1373: ص 2) می‏فرماید:
«اَلحَمدُلِلّهِ الّذی لا یَبلُغُ مِدحَتَهُ القائِلوُنَ. وَ لا یُحصی نَعماءَهُ العادُّونَ و لایُوءَدِّی حَقَّهُ المُجتَهِدُون، الّذی لایُدرکُهُ بعُدُ الهِمَمِ و لاینالُهُ غَوصُ الفِطَنِ. الّذی لَیسَ لِصِفَتِهِ حَدٌّ مَحدُودٌ وَلانَعتٌ مَوجُودٌ.» (سپاس خدای را که سخنوران در ستودن او بمانند و شمارگران شمردن نعمت‏های او ندانند و کوشندگان حق او را گزاردن نتوانند. خدایی که پای اندیشه تیزگام در راه شناسایی او لنگ است و سر فکرتِ ژرف رو به دریای معرفتش بر سنگ. صفت‏های او تعریف‏ناشدنی است و به وصف درنیامدنی).
و سعدی در گلستان (1368: ص 50) می‏سراید:
گر کسی وصف او ز من پرسد بی‏دل از بی‏نشان چه گوید باز
عاشقان کشتگان معشوق‏اند برنیاید ز کشتگان آواز
و در یکی از غزلیات (1366: ص 543) می‏گوید:
سعدی آن نیست که در خورد تو گوید سخنی آنچه در وسع خودم در دهن آمد گفتم
همان‏گونه که می‏بینیم، کلام حضرت با قرینه‏های موازی و موزون، در جای‏جای عبارت نهج‏البلاغه بسیار دل‏انگیز و هنری شده است؛ که البته کلام دلنشین سعدی نیز به برکت تأثیرپذیری از سخن دوست، گوشنواز و شنیدنی است.
در خطبه 2 (ص 8) می‏فرماید:
«إِنَّهُ لایَضِلُّ مَن هَداهُ و لایَئِلُ مَن عاداهُ وَ لایَفْتَقِرُ مَن کَفاهُ.» (هرکه را راه نماید گمراه نباشد و دشمنش را کسی پناه نباشد و آن را که او کارگزار شد نیازی به مال و جاه نباشد).
و سعدی (1366: ص 785) فرموده است:
دری به روی من ای یار مهربان بگشای که هیچ‏کس نگشاید اگر تو در بندی
و در گلستان (ص 188) می‏فرماید:
از تو به که نالم که دگر داور نیست وز دست تو هیچ دست بالاتر نیست
آن‏را که تو ره دهی کسی گم نکند وان را که تو گم کنی کسی رهبر نیست
باز هم در کلام مولا (ع)، عبارات دارای کلماتی هستند که دوبه‏دو و به‏صورت موازی با یکدیگر قرینه‏اند. تکرار (من) و مطابقت نزدیک آوایی در لایضل، لایئل، لایفتقر و همچنین مطابقت وزنی کلمات هداه و کفاه عبارات را سرشار از موسیقی و حرکت نموده است و لطف سخن سعدی نیز بر کسی پوشیده نیست.
در خطبه 5 (ص 13) می‏فرماید:
«فَاِنْ اَقُلْ یَقَولُوا حَرَصَ عَلَی الْمُلْکِ وَ اِنْ أَسْکُتْ یَقُولُوا جَزَعَ مِنَ الْمَوْتِ.» (اگر بگویم، گویند خلافت را آزمندانه خواهان است و اگر خاموش باشم، گویند از مرگ هراسان است).
و سعدی در بوستان (1363: ص 168) چنین می‏گوید:
چو بینند کاری به دستت درست حریصت شمارند و دنیاپرست
وگر دست همت بداری ز کار گداپیشه خوانندت و پخته‏خوار
همچنان‏که می‏بینیم، برداشت پیام از سوی شاعر به صورت غیرمستقیم است و تقلید و تطبیق دقیقی در کلام شاعر دیده نمی‏شود.
در خطبه 21 (ص 21) چنین می‏فرماید:
«فَإِنَّ الغَایَةَ أَمامَکُم وَ إِنَّ وَ رَائَکُمُ السَّاعَةَ تَحدُوکُم. تَخَفَّفُواَ تَلحَقُوا.» (منزلگاه آخرین پیشاپیش شماست ومرگ سرودخوانان در پس، سبکبار باشید تا زودتر برسید).
و سعدی در گلستان (1368: ص 162) چنین می‏گوید:
مرد درویش که بار ستم فاقه کشید
به درِ مرگ همانا که سبکبار آید
وانکه در دولت و در نعمت و آسانی زیست
مردنش زین همه شک نیست که دشوار آید
و در بوستان (1363: ص 61) فرموده است:
مگو جاهی از سلطنت بیش نیست که ایمن‏تر از ملک درویش نیست
سبکبار مردم، سبک‏تر روند حق این است و صاحبدلان بشنوند
در خطبه 24 (ص 24) حضرت می‏فرماید:
«فَاتَّقُوا اللَّه عِبادَاللّهِ وَ فِرُّوا إِلَی اللّهِ مِنَ اللّهِ.» (پس بندگان خدا ! از خدا بپرهیزید، و از خدا، هم به سوی خدا بگریزید).
و سعدی چنین می‏سراید:
پیش دگری نمی‏توان رفت از تو به تو آمدم به زنهار
(1366: ص 439)
پیشِ که برآورم ز دستت فریاد هم پیش تو از دست تو گر خواهم داد
(1368: ص 76)
در خطبه 34 نهج‏البلاغه (1373: ص 35)، چنین می‏خوانیم:
«اَرَضِیتُم بِالحَیاةِ الدُّنیا مِنَ الآخِرَةِ عِوَضاً وَ بِالذُّلِّ مِنَ العِزِّ خَلَفاً.» (آیا به زندگانی این جهان، به جای زندگانی جاودان، خرسندید و خواری را بهتر از سالاری می‏پسندید؟).
و گفته سعدی (1366: ص 627) چنین است:
دامن دوست به دنیا نتوان داد ز دست حیف باشد که دهی دامن گوهر به خسی
در خطبه 35 (ص 36) می‏فرماید:
«فَاِنَّ مَعصِیَةَ النّاصِحِ الشَّفِیقِ العالِمِ الُجَرِّبِ تُورِثُ الْحَسْرَةَ وَ تُعْقِبُ النَّدامَة.» (نافرمانی خیرخواه مهربان، دانای کاردان، دریغ خوردن آرد، و پشیمانی به دنبال دارد).
و در گلستان سعدی (1368: ص 157) آمده است:
گرچه دانی که نشنوند بگوی هرچه دانی ز نیکخواهی و پند
زود باشد که خیره‏سر بینی به دوپای اوفتاده اندر بند
دست بر دست می‏زند که دریغ نشنیدم حدیث دانشمند
تناسب‏های لفظی و معنایی مشترک در خطبه‏های نهج‏البلاغه و آثار سعدی بسیار گسترده و در خور توجه است.
در خطبه 49 (ص 43) می‏خوانیم:
«وَ قَرُبَ فِی الدُّنُوِّ فَلا شَیْ‏ءَ اَقْرَبُ مِنْهُ.» (و در نزدیک بودن چنان است که چیزی نزدیک‏تر از او نیست).
و از کلام سعدی است.
دوست نزدیک‏تر از من به من است وینْت مشکل که من از وی دورم
چه کنم با که توان گفت که او در کنار من و من مهجورم
(1368: ص 90)
عمرها در پی مقصود به جان گردیدیم دوست در خانه و ما گرد جهان گردیدیم
(1366: ص 642)
اینها تبلور همان کلام حکیمانه حضرت علی (ع) است در نهج‏البلاغه که دفتر وعظ سعدی را به گوش شنوندگان همچون دف‏تر(2) می‏کند.
در خطبه 80 (ص 59) موضوع سخن «زن» است:
«فَاتقَّوُ شِرَارَ النّـِساءِ وَ کُونُوا مِنْ خِیَارِهِنَّ عَلَی حَذَرٍ.» (پس از زنان بد بپرهیزید و خود را از نیکانشان واپایید).
و سعدی (1363) می‏گوید:
زن خوب خوش طبع رنج است و بار رها کن زن زشت ناسازگار
(ص 164)
دلارام باشد زن نیکخواه ولیکن زن بد خدایا پناه
(ص 163)
در خطبه 83 (ص 63) چنین می‏فرماید:
«وَ أَسْهَرَ التَّهَجُّدُ غِرَارَ نَوْمِهِ.» (و شب زنده‏داری خوابِ اندک را از سر او برده).
و سعدی (1366: ص 150) می‏فرماید:
ای خواب گِردِ دیده سعدی دگر مگرد یا دیده جای خواب بود یا خیال دوست
در خطبه 110 (ص 107) چنین می‏فرماید:
«فَاِنَّ الْعالِمَ العامِلَ بِغَیْرِ عِلْمِهِ کَالْجاهِلِ الحائِرِ الَّذِی لایَسْتَفیِقُ مِنْ جَهْلِهِ بَلِ الحُجَّةُ عَلَیهِ أَعْظَمُ وَالْحَسْرَةُ لَهُ أَلْزَمُ وَ هُوَ عِندَاللّهِ أَلْوَمُ.» (همانا عالِم که علم خود را به کار نبندد، چون نادانی است سرگردان که از بیماری نادانی نرهد، بلکه حجت بر او قوی‏تر است و حسرت او را لازم‏تر، و نزد خدا سرزنشش از همه بیش‏تر).
و سعدی در گلستان (1368: ص 177) چنین می‏گوید:
هر که علم خواند وعمل نکرد، بدان ماند که گاو راند و تخم نیفشاند.
علم سلاح جنگ شیطان است و خداوند سلاح را چون به اسیری برند، شرمساری بیش برد.
عام نادانِ پریشان روزگار به ز دانشمند ناپرهیزگار
کان به نابینایی از راه اوفتاد وین دو چشمش بود و در چاه اوفتاد
(ص 181)
هنرمند در عین بهره‏گیری از نهج‏البلاغه، جهان خاص هنری خویش را می‏آفریند با زبان خاص، تعبیرات خاص و شگردهای خاص.
در خطبه 133 نهج‏البلاغه (1373: ص 131) سخن از درختان سبز فام و شاخه‏های سبز است که از آن آتش سرخ افروخته‏اند:
«وَ سَجَدَتْ لَهُ بِالغُدُوِّ وَالآصَالِ الاْءَشْجَارُالنَّاضِرَةُ وَ قَدَحَتْ لَهُ مِنْ قُضْبَانِهَا النّـِیرَانَ المُضِیئَةَ.» (و درختان شاداب سبز فام، هر بام و شام به درگاه او نماز بردند و از شاخه‏های سبز خود آتش سرخ افروختند).
سعدی در قصاید (کلیات: ص 444) خود چنین می‏گوید:
گو نظر باز کن و خلقت نارنج ببین ای‏که باور نکنی فی الشّجر الاخضر نار
در خطبه 142 (ص 138) می‏خوانیم:
«وَ لَیْسَ لِوَاضِعِ الْمَعْرُوفِ فِی غَیْرِ حَقّـِهِ وَ عِنْدَ غَیْرِ اَهْلِهِ مِنَ الْحَظِّ فِیمَا أَتیَ إِلاَّ مَحْمَدَةُ اللِّئَامِ وَثَنَاءُ الاْءَشْرَارِ وَ مَقَالَةُ الْجُهَّالِ، مَادَامَ مُنْعِماً عَلَیْهِمْ. مَا أَجْوَدَ یَدَهُ!» (نیکی‏کننده در آنجا که نشاید و بر آن کس که نباید، در آنچه کند بهره‏یی ندارد جز ستایش خسان و درودشنیدن از ناکسان، و گفته نادانان چندان‏که ببخشد به آنان. چه بخشنده دست اوست!).
و سعدی نیز در گلستان (1368: ص 175) می‏فرماید:
فریب دشمن مخور و غرور مدّاح مخر که این دام زرق نهاده است و آن دامن طمع گشاده... .
الا تا نشنوی مدح سخنگوی که اندک مایه نفعی از تو دارد
که گر روزی مرادش برنیاری دو صد چندان عیوبت برشمارد
رسوبات ذهنی هنرمند معانی را یکی پس از دیگری برای او زنده می‏کند و بر زبان او جاری می‏سازد، بدون اینکه گاه سرچشمه آن‏را به خاطر بیاورد.
در خطبه 201 (ص 237) می‏فرماید:
«فَاِنَّ النّاسَ قَدِاجْتَمَعُوا عَلَی مَائِدَةٍ شِبَعُهَا قَصِیرٌ وَ جُوعُهَا طَوِیلٌ.» (که مردم بر سر خوانی فراهم آمده‏اند ــ از دیرباز، مدت ــ سیری آن کوتاه است و زمان گرسنگی‏اش دراز).
و سعدی در بوستان (1363) چنین می‏گوید:
دریغا که بی ما بسی روزگار بروید گل و بشکفد نوبهار
بسی تیر و دی ماه و اردیبهشت برآیدکه ما خاک باشیم و خشت
(ص 186)
دریغا که فصل جوانی برفت به لهو و لعب زندگانی برفت
(ص 184)
علاوه بر این، موارد بسیار دیگری از همسانی اندیشه و تأثیرپذیری از خطبه‏های نهج‏البلاغه در آثار سعدی دیده می‏شود که برای پرهیز از درازگویی از ذکر آن خودداری می‏شود. سعدی از مضمون نامه‏های حضرت علی (ع) نیز در آثار خود بسیار بهره برده است. در نامه 31 (نهج‏البلاغه 1373: ص 304) چنین می‏فرماید:
«رُبَّ طَلَبٍ قَدْ جَرَّإِلَی حَرَبٍ.» (چه بسا جستجو که به از دست شدن مایه کشاند).
و سعدی (1368: ص 118) می‏گوید:
شد غلامی که آب جوی آرد آب جوی آمد و غلام ببرد
دام هر بار ماهی آوردی ماهی این بار رفت ودام ببرد
در همین نامه (ص 304)، همچنین فرموده است:
«فَلَیْسَ کُلُّ طالِبٍ بِمَرْزُوقٍ وَ لاَ کُلُّ مُجْمِلٍ بِمَحْرُومٍ.» (هر جوینده روزی نیابد و هر آهسته‏رو محروم نماند).
و سعدی (1368: ص 183) با نگاهی به همین مضمون می‏نویسد:
صیاد بی‏روزی ماهی در دجله نگیرد و ماهی بی‏اجل در خشک نمیرد.
مسکین حریص در همه عالم همی رود او در قفای رزق و اجل در قفای او
و باز هم در همین نامه (ص 305) می‏فرماید:
«وَالْمَرْءُ أَحْفَظُ لِسِرِّهِ.» (و مرد بهتر از هر کس نگهبان راز خویش است).
و سعدی نیز در گلستان (1368: ص 171) می‏فرماید:
رازی‏که نهان خواهی، با کس در میان منه و گرچه دوست مخلص باشد که مر آن دوست را نیز دوستان مخلص باشند، همچنین مسلسل.
خامشی به که ضمیر دل خویش با کسی گفتن و گفتن که مگوی
ای سلیم آب ز سرچشمه ببند که چو پر شد نتوان بستن جوی
*
سخنی در نهان نباید گفت که برِ انجمن نشاید گفت
در نامه 53 (ص 325) می‏فرماید:
«فَاِنَّ النَّفْسَ اَمَّارَةٌ بِالسُّوءِ إِلاَّ مَا رَحِمَ اللّهُ.» (همانا نفس به بدی وامی‏دارد، جز که خدا رحمت آرد).
و سعدی در گلستان (1368: ص 162) همین مضمون را چنین بیان می‏کند:
مراد هر که برآری مطیع امر تو گشت خلاف نفس که فرمان دهد چو یافت مراد
در نامه 69 (ص 354)، حضرت (ع) فرموده است:
«وَ اِیّاکَ وَ مُصَاحَبَةَ الْفُسَّاقِ فَاِنَّ الشَّرَّ بِالشَّرِّ مُلْحَقٌ.» (از همنشینی با فاسقان بپرهیز که شر به شر پیوندد).
و سعدی (1368: ص 62) می‏گوید:
با بدان یار گشت همسر لوط خاندان نبوتش گم شد
سگ اصحاب کهف روزی چند پی نیکان گرفت و مردم شد
در همین نامه (ص 353) می‏فرماید:
«وَاکْظِمِ الْغَیْظَ وَتَجَاوَزْ عِنْدَ الْمَقْدِرَةِ.» (خشم خود را فروخور و به وقت توانایی درگذر).
و در گلستان سعدی (1368: ص 160) چنین می‏خوانیم:
بر بنده مگیر خشم بسیار جورش مکن و دلش میازار
هرکه در حال توانایی نکویی نکند در وقت ناتوانی سختی بیند.
بداخترتر از مردم‏آزار نیست که روز مصیبت کسش یار نیست
(ص 176)
بی‏تردید بازتاب مضمون نامه‏های حضرت علی (ع) در سخن سعدی نیز مرهون آموخته‏های شاعر است در دوران خودسازی (حسن‏لی 1378: ص 140). این آموخته‏ها در مغز و روح سعدی ته‏نشین می‏شود، زندگی او را دگرگون می‏سازد، چشم و گوش او را بر روی حقیقت باز می‏کند و در زمان مناسب، جلوه‏گری خود را آغاز می‏کند، لباس هنری می‏پوشد و از زبان شاعر به بیرون می‏تراود. کلمات قصار حضرت نیز در کلام سعدی انعکاس ویژه‏یی دارد. اما همچون سایر موارد تأثیرپذیری، فقط رنگ و بوی عطر سخن دوست را می‏توان در آثار سعدی احساس کرد نه عین آن سخن معطر را. با این حال، وام‏گیری مفاهیم نیز کلام هنرمند را زنده و دلنشین ساخته است و آن‏چنان که خود می‏گوید:
سعدی اندازه ندارد که چه شیرین سخنی باغ طبعت همه مرغان شکر گفتارند
تا به بستان ضمیرت گل معنی بشکفت بلبلان از تو فرومانده چو بوتیمارند
رویکرد شاعر به کلمات قصار مولا (ع) بی‏شمار است و فقط به پاره‏یی از این موارد اشارت می‏رود. حضرت (نهج‏البلاغه 1373: ص 362) فرموده است:
«اَعْجَزُ النّاسِ مَنْ عَجَزَ عَنِ اکْتِسابِ الاِْخْوانِ، وَ أَعْجَزُ مِنْهُ مَنْ ضَیَّعَ مَنْ ظَفِرِ بِهِ مِنْهُمْ.» (ناتوان‏ترین مردم کسی است که نیروی به‏دست آوردن دوستان ندارد و ناتوان‏تر از او کسی بود که دوستی به‏دست آرد و او را ضایع گذارد).
و سعدی می‏گوید: دوستی که به عمری فراچنگ آرند، نشاید که به یک دم بیازارند.
سنگی به چند سال شود لعل پاره‏یی زنهار تا به یک نفسش نشکنی به سنگ
و مولا علی (ص 370) می‏فرماید:
«الْغِنی فِی الغُرْبَةِ وَطَنٌ. وَ الفَقْرُ فِی الوَطِنِ غُرْبَةٌ.» (توانگری در غربت چون در وطن‏ماندن است و درویشی در وطن، در غربت به‏سر بردن).
و سعدی (1368: ص 120) می‏گوید:
منعم به کوه و دشت و بیابان غریب نیست هرجا که رفت خیمه زد و خوابگاه ساخت
و آن را که بر مراد جهان نیست دسترس در زادبوم خویش غریب است و ناشناخت
و همان‏گونه که می‏بینیم سعدی گفتار حکیمانه مولا (ع) را عیناً، و فقط در ساختی متفاوت، ارائه کرده است.
حضرت (ع) می‏فرماید (کلمات قصار، ص 385):
«لایَکوُنُ الصَّدِیقُ صَدیِقاً حَتّی یَحَفَظَ اَخاهُ فی ثَلاثٍ: فی نَکْبَتِهِ وَ غَیْبَتِهِ وَ وَفاتِهِ.» (دوست از عهده دوستی برنیاید تا برادر خود را در سه چیز نپاید: هنگامی که به بلا گرفتار شود؛ هنگامی که حاضر نبود؛ هنگامی که درگذرد).
و سعدی در گلستان (1368: ص 71) چنین می‏فرماید:
قول حکما درست آمد که گفته‏اند: دوستان در زندان به‏کار آیند که بر سفره، همه دشمنان دوست نمایند.
دوست مشمار آن که در نعمت زند لاف یاری و برادرخواندگی
دوست آن دانم که گیرد دست دوست در پریشان‏حالی و درماندگی
همچنین در بوستان (1363: ص 161) فرموده است:
رفیقی که غایب شد ای نیکنام دو چیز است از او بر رفیقان حرام
یکی آن که مالش به باطل خورند دوم آن که نامش به غیبت برند
حضرت علی (ع) (ص 388) می‏فرماید:
«اَلَمرءُ مَخبُوءٌ تَحتَ لِسانِهِ.» (آدمی نهفته در زیر زبان خویش است).
و سعدی در گلستان (1368: ص 53) می‏گوید:
تا مرد سخن نگفته باشد عیب و هنرش نهفته باشد
و همچنین:
زبان در دهان ای خردمند چیست کلید در گنج صاحب هنر
چو در بسته باشد چه داند کسی که گوهر فروش است یا پیله‏ور
در اینجا هم کلام سعدی نمود دقیق سخن مولا (ع) است با زبانی دیگر و در ساختاری دیگر. در عبارتی دیگر از سخنان حضرت (ص 393) چنین می‏خوانیم:
«لاخَیرَ فیِ الصَّمتِ عَنِ الحُکمِ کَما اَنَّهُ لاخَیرَ فیِ القَولِ بِالجَهلِ.» (آنجا که گفتن باید خاموشی نشاید و آنجا که ندانند به که خاموش مانند).
و سعدی در گلستان (1368: ص 53) چنین می‏گوید:
دو چیز طیره عقل است، دم فروبستن به وقت گفتن و گفتن به وقت خاموشی
حضرت علی (ص 423) می‏فرماید:
«عِندَ تَناهِی الشّـِدَّةِ تَکوُنُ الفُرجَةُ. وَ عِندَ تَضایُقِ حَلَقِ البَلاءِ یَکوُنُ الرَّخاءُ.» (چون سختی به نهایت رسید، گشایش در رسد و چون حلقه‏های بلا سخت به هم آید، آسایش درآید).
و سعدی (1368: ص 183) گوید:
شدت نیکان روی در فرج دارد و دولت بدان سر در نشیب.
اشتراک معنا در کلام مولا علی (ع) و گلستان فراوان است و در این مقال فقط به ذکر نمونه‏هایی از آن بسنده شد؛ چرا که اشاره به تمام موارد همسویی معنا در نهج‏البلاغه و سخن سعدی، مجال بیش‏تری را می‏طلبد. تنها به ذکر این نکته اکتفا می‏کنیم که سرسپردگی سعدی به زبان که او را در آن «استاد» دانسته‏اند(3) از یک سو، و دلبستگی به میراث مشترک اندیشه و عشق یعنی نهج‏البلاغه از سوی دیگر، ذهن هنرمند شاعر را بر آن داشته است که در حرکت خلاق خود، از رسوبات ناخودآگاهی خویش بهره برگیرد و رابطه مکتوم میان کلام علی (ع) و سخن خود را در آفاق هنری شعر و شعور خویش به تماشا بگذارد.
آفرین بر زبان شیرینت کاین همه شور در جهان انداخت
(سعدی 1366: ص 49)

پاورقیها:

منابع: