بسم الله الرحمن الرحیم:
«دعا» اظهار احتیاج و نیاز، به پیشگاه حضرت بى نیاز است، دعا بیان تهیدستى و فقر و مسکنت و ندارى به محضر غنى مطلق، و مالک جهان هستى است.دعا درخواست گدائى بى نوا، از کریمى با وفا، و مددخواهى ناتوانى از توانائى شکست ناپذیر است.
دعا کمک خواستن بنده اى ضعیف، مسکینى ذلیل، مستکینى بیچاره، از پروردگارى رحیم، خدایى مهربان، حکیمى لطیف، و سمیعى بیناست.دعا نشان دادن فروتنى و تواضع، خاکسارى و خشوع، انکسار و خضوع، به درگاه سلطانى قدوس، عزیزى مقتدر، غفورى ودود، معبودى یکتا، و دانائى قوى است.
دعا محبوب خدا، و معشوق سالکان، و نور چشم عارفان، و راز و نیاز مشتاقان، و چراغ شب دردمندان، و تکیه گاه مستمندان، و نور قلب نیازمندان است.
دعا در قران
منبع فیض بى نهایت، دریاى بى ساحل کرامت، فراهم اورنده فضاى هدایت، نازل کننده سفره دانش و حکمت، حضرت رب العزه در قران مجید مى فرماید:
«قل ما یعبا بکم ربى لولا دعاوکم؛ 1
اى پیامبر رحمت به مردم بگو: اگر دعاى شما نباشد، پروردگارم هیچ اعتنا و نظرى به شما نکند».
دعا وسیله جلب اعتناى خدا، و زمینه جذب رحمت الهى به سوى دعا کننده است، اعتنا و نظرى که سفره شقاوت را از خیمه حیات انسان برمى‏چیند، و مائده سعادت و خوشبختى را براى دعاکننده پهن مى‏کند.
محبوب محبان، معشوق عاشقان، انیس ذاکران، جلیس شاکران، یاور بندگان، تکیه گاه صاحبدلان در قران مجید مى‏فرماید:«واذا سالک عبادى عنى فانى قریب اجیب دعوه الداع اذا دعان؛ 2
هنگامى که بندگانم در رابطه با من از تو سوال کنند، پاسخش این است که من یقینا نزدیکم، دعاى دعا کننده را چون مرا بخواند مستجاب مى کنم».
ارى جز خدا هیچ کس به بندگان نزدیک نیست، او نزدیکى است که انسان را به وجود اورده، و او را در رحم مادر، پرورش داده، و از رحم مادر به دنیا انتقال داده، و در دنیا سفره مادى و معنویش را براى این میهمان با کرامت گسترده، و انبیا را براى هدایت او به سعادت دنیا و اخرت برانگیخته، و نعمت بى نظیرى چون قران، و امامان معصوم را براى او قرار داده، درد تشنگى را با اب زلال و صاف درمان مى کند، رنج گرسنگى اش را با غذاى مناسب و گوارا برطرف مى سازد، بیماریهایش را به درمان مى رساند، تنهائیش را با زن و فرزند و دوستان و یاران جبران مى‏کند، برهنگى‏اش را با انواع لباس‏ها مى‏پوشاند، محبتش را در دلها مى‏نهد، مشکلاتش را هر چند شدید و سخت باشد مى گشاید، سلامتش را تداوم مى‏بخشد، به ارزش و اعتبار و ابرویش مى‏افزاید، و این همه را جز خدا چه کسى مى‏تواند برایش فراهم اورد، و چه کسى چون خدا به تمام احوالات و نیازمندیها و حاجات او اگاهى دارد؟
ارى او از همه به انسان نزدیک‏تر است، تا جایى که در قران مجید فرموده:
«ولقد خلقنا الانسان ونعلم ما توسوس به نفسه ونحن اقرب الیه من حبل الورید؛ 3
 هر اینه انسان را به وجود اوردیم، و انچه را نفس او به ان وسوسه مى کند مى‏دانیم، و ما از رگ گردن به او نزدیک تریم».
انبیا که از نظر عقل و درایت، و بصیرت و کرامت از تمام انسانها برترند، و جان و قلب انان از همه جانها و قلب ها نورانى تر است، و اگاهى انان به حقایق غیب و شهود کامل ترین اگاهى است، و واقعیات را انچنان که هست مى دانند، جان و دلى وابسته به دعا داشتند، و با همه وجود به این رشته استوار و محکم متصل بودند، و شب و روزى نبود که بخشى از عمر خود را صرف دعا نکنند، و از راه دعا به محضر محبوب حاضر نشوند.
انان دعا را مایه رشد جان، تصفیه دل، زدودن غبار مادیت از باطن، شستشوى خیمه حیات از کدورت هجران، و عامل حل مشکلات مى دانستند، و یقین داشتند هیچ خواننده از درگاه ربوبى بدون رسیدن به مقصد، و منهاى روا شدن حاجت بر نمى گردد، به همین خاطر به استجابت دعا مومن بودند، و در این زمینه هیچ شک و تردیدى به خود راه نمى‏دادند، و در تمام دعاها قبولى دعا را خاضعانه از حضرت حق درخواست مى‏کردند، و اطمینان صد در صد داشتند که دعاى نیازمند در پیشگاه حضرت بى‏نیاز به اجابت مى‏رسد.
قران مجید این حقیقت را روشن‏تر از روز از زبان پاک، و دل تابناک ابراهیم حکایت مى‏کند:
«الحمد لله الذى وهب لى على الکبر اسماعیل واسحق ان ربى لسمیع الدعاء؛ 4
 همه سپاس و ستایش ویژه خداست که مرا در سن پیرى و سالخوردگى دو فرزند برومند چون اسماعیل و اسحاق بخشید، یقینا پروردگارم اجابت کننده دعاست».

دعا نیرو و قدرتى است که حضرت زکریا در سن سالخوردگى از پروردگار مهربان درخواست فرزند کرد، و خداى عزیز درخواستش را اجابت فرمود و به او و همسرش که در سن نازائى قرار داشت، یحیى را عطا کرد. 5
مسیح علیه السلام به دنبال تقاضاى یارانش، به وسیله دعا از حضرت حق، درخواست نزول مائده اسمانى کرد، و خداى عزیز دعایش را مستجاب فرمود، و براى او و یارانش سفره‏اى از غذاهاى مطبوع از اسمان نازل فرمود. 6
وجود مبارک حضرت حق، بندگان را در تمام حالات، به دعا کردن فرمان داده، و از انان خواسته در خوشى‏ها و ناخوشى‏ها به پیشگاه عزتش روى ذلت سایند، و به درگاه رحمتش دست به دعا بردارند، و با دلى فروتن، و اشکى مایه گرفته از قلب شکسته نیازهایشان را از او بخواهند، و به وعده قطعى و حتمى و یقینى او در رابطه با استجابت دعا امیدوار باشند، و قاطعانه اعلام کرده، ان را که از دعا تکبر ورزد، خوار و ذلیل و سرافکنده و علیل، و پست و فرومایه به دوزخ دراورد، و این همه را در ظاهر و باطن یک ایه در سوره مومن بیان فرموده:«وقال ربکم ادعونى استجب لکم ان الذین یستکبرون عن عبادتى سیدخلون جهنم داخرین». 7
دعا در روایات
احسان و فضل حق نسبت به همه موجودات به ویژه انسان فراگیر، و سفره رحمت بى‏نهایتش گسترده، و لطف و مهربانى و کرمش براى همگان اماده است.
درگاهش درگاه نومیدى نیست، و پیشگاهش پیشگاه بخل و طرد کردن نمى‏باشد.
فضل وجودش، و کرم و بخششش دائمى است، و دست عطایش براى عطا کردن به همگان باز، و چشم انتظاریش براى روى اوردن بندگانش به درگاهش همیشگى است.
به حضرت داود خطاب فرمود:
زمینیان را بگو: چرا با من دوستى نمى‏کنید که سزاوار دوستى منم! من خدائى هستم که با من بخل نیست، با دانائیم جهل نیست، با صبرم ناتوانى نیست، در صفتم تغییر نیست، در گفته‏ام تبدیل نیست، رحمتم فراگیر است، از فضل و کرم برنگردم، در ازل بر خود رحمت نوشتم، عود محبت سوختم، دل بندگانم به نور معرفت افروختم، من دوست انم که مرا دوست است، رفیق انم که مرا رفیق است، هم نشین انم که در خلوت ذکر با من است، مونس انم که به یاد من انس دارد.
داود! هر که مرا جوید، مرا یابد، و او که مرا یابد سزاوار است که مرا نبازد، داود! نعمت از ماست، شکر دیگرى مى‏کنند، دفع بلا از ماست، از دیگرى مى‏بینند، پناهگاهشان حضرت ماست به دیگران پناه مى‏برند، مى‏گریزند ولى عاقبت باز مى‏گردند!!
چنین متن زیبا و پرمعنائى در کتاب‏هاى با ارزش اسلامى، فراوان به چشم مى‏خورد، اینگونه متن‏ها به انضمام ایات قران مژده عظیمى از جانب خداست، که بندگان به فضل و احسانش امید بندند، و براى روا شدن حاجاتشان دست گدایى به سوى او بردارند، و بدانند که راه رسیدن به مقاصد و مطالبشان دعاست، و کمتر اتفاق مى‏افتد که مهمى از مهماتشان، و حاجتى از حاجاتشان بدون دعا براورده مى‏شود، به همین خاطر روایات اسلامى به ویژه روایات صادر شده از اهل بیت عصمت و طهارت(ع) براى دعا جایگاهى خاص، و ارزشى ویژه، و اعتبارى کم‏نظیر و حسابى بخصوص باز کرده‏اند .
از رسول بزرگوار اسلام روایت شده:
«ان الدعا هو العباده؛ 8
 یقینا دعا عبادت است».
و از ان حضرت نقل شده:
«الدعا مخ العباده؛ 9
 دعا مغز عبادت است».
از حضرت باقر علیه السلام روایت شده:
«افضل العباده الدعا؛ 10
برترین عبادت دعاست».
و از ان حضرت روایت شده:
«... ما من شى‏ء افضل عندالله من ان یسئل و یطلب مما عنده و ما احد ابغض الى الله ممن یستکبر عن عبادته و لایسئل ما عنده؛ 11
چیزى نزد خدا برتر از خواستن و درخواست فیوضاتى که نزد اوست نیست، و کسى در پیشگاه او مبغوض‏تر از ان که از دعا به درگاهش تکبر ورزد، و از فیوضات حضرتش درخواست نکند نمى باشد».
از امیرمومنین علیه السلام روایت شده:
«احب الاعمال الى الله تعالى فى الارض الدعا؛ 12
محبوبترین کارها به سوى خدا در همه روى زمین دعاست».و نیز ان حضرت فرمود: «الدعا مفاتیح النجاح، و مقالید الفلاح، و خیر الدعا ما صدر عن صدر نقى و قلب تقى، و فى المناجاه سبب النجاه و بالاخلاص یکون الخلاص؛ 13
 دعا کلیدهاى پیروزى، و مخازن کامیابى است، بهترین دعا، دعایى است که از سینه صاف، و دل پاک دراید، در مناجات وسیله نجات، و رهائى به اخلاص است».
از امام صادق علیه السلام روایت شده: «... فاذا نزل البلا فعلیکم بالدعا والتضرع الى الله؛ 14
هنگامى که بلا نازل شود، حتما به دعا و زارى به درگاه خدا روى اورید».
و ان حضرت فرمود: «علیک بالدعا، فان فیه شفا من کل دا؛ 15
 بر تو باد به دعا، زیرا دعا درمان از هر دردى است».
ارزش دعا به صورت اجتماع
اهل دعا هنگامى که به صورت اجتماع به دعا مى‏نشینند، و به شکل دسته جمعى به تضرع و انابه اقدام مى‏کنند، و به پیشگاه حضرت حق ناله و زارى مى‏برند، و همگان دست گدائى به درگاهش دراز مى‏کنند، یقینا دعایشان به اجابت نزدیک‏تر است، زیرا در جمعیت دعا کننده، بدون شک دردمندى دل سوخته، مستمندى از راه مانده، بیچاره‏اى درمانده، عاشقى وارسته، عارفى دلداده، مخلصى ارزنده قرار دارد. که دعا و حالش، و زارى و اخلاصش، و اضطرار و ناله‏اش عامل جلب رحمت، و جذب رافت و مایه اجابت، و سبب جوشش عفو و مغفرت است. و چه بسا بنابر انچه که در معارف الهیه امده، خداى مهربان به خاطر او دعاى دیگران را هم مستجاب کند، و به زارى و ناله انان رحمت ارد، و خواسته‏ها و حاجاتشان را براورد، و انان را مشمول عفو و مغفرت قرار دهد، و کشکول خالى انان را از فیوضات خاصه‏اش پر کند.
در این زمینه روایات بسیار مهمى از منابع وحى و منازل علم، و خزانه‏هاى معرفت، و ابواب رحمت رسیده که به پاره‏اى از انها اشاره مى‏شود:
امام صادق علیه السلام فرمود: «ما اجتمع اربعه قط على امر واحد، فدعوا الا تفرقوا عن اجابه؛ 16
هرگز چهار نفر بر کار واحدى جهت دعا به خاطر گشایش ان کار اجتماع نمى‏کنند مگر اینکه با مستجاب شدن ان دعا از یکدیگر جدا مى‏شوند».
پیامبر(ص) فرمود: لایجتمع اربعون رجلا فى امر واحد، الا استجاب الله تعالى لهم حتى لو دعوا على جبل لازالوه؛ 17
 چهل مرد جهت دعا براى گشایش کارى واحد اجتماع نمى‏کنند، مگر این که خداى تعالى دعایشان را مستجاب مى‏کند، تا جائى که اگر بر ضد کوهى دعا کنند، ان را از میان برمى‏دارند».
عالم ربانى، عارف عاشق ابن فهد حلى بنا به روایت کتاب وسائل الشیعه در کتاب با ارزشش عده الداعى روایت مى‏کند:
«ان الله اوحى الى عیسى علیه السلام یا عیسى تقرب الى المومنین و مرهم ان یدعونى معک؛ 18
خدا به عیسى(ع) وحى فرمود: اى عیسى! به جمع مومنین بپیوند، و انان را فرمان ده همراه تو به درگاه من دعا کنند».
امام صادق (ع) مى فرماید: «قال کان ابى علیه السلام اذا حزنه، امر جمع النسا والصبیان، ثم دعا و امنوا؛ 19
پدرم همواره چنین بود، هنگامى که کارى او را محزون و غصه دار مى کرد، زنان و کودکان را به حال اجتماع گرد مى‏اورد، انگاه دعا مى کرد و انان امین مى‏گفتند.
ناامیدى و یاس ،حال کافران به خداست
دعا کننده باید به این حقیقت اگاه باشد، که خداى مهربان او را به دعا دعوت فرموده، و مستجاب شدن دعا را ضامن شده، و اجابت دعا بر حضرت او کارى بسیار سهل و اسان است، زیرا تمام موجودات هستى در سایه فرمانروایى مطلق اویند، و او با یک فرمان و با به کارگیرى یک دستور تمام زمینه‏هاى اجابت را براى بنده دعاکننده‏اش فراهم مى‏کند.
بنابراین ابدا سزاوار نیست، کسى در پیشگاه خداى مهربانى که قدرت و بصیرت و کرم و لطف و مغفرت او، و فیض و رحمتش بى‏نهایت است، و به بنده‏اش به ویژه به هنگام دعا و مناجات، و راز و نیاز محبت خاص دارد ناامید و مایوس باشد، ناامیدى و یاس به فرموده قران مجید حال کافران به خداست:
«انه لا ییاس من روح الله الا القوم الکافرون». 20
قران مجید اکیدا سفارش مى‏کند از رحمت خدا مایوس و ناامید مباشید:
«لا تقنطوا من رحمه الله». 21
رسول خدا مى فرماید:
«الفاجر الراجى لرحمه الله تعالى اقرب منها من العابد المقنط؛ 22
بدکار امیدوار به رحمت خداى بزرگ، از عابد ناامید به رحمت خدا، نزدیکتر است».

امام صادق(ع) فرمود:
«الیاس من روح الله اشد بردا من الزمهریر؛ 23
سردى ناامیدى از رحمت خدا از سرماى شدید سردتر است».
در روایات و معارف اسلامى، ناامیدى و یاس از رحمت خدا، از گناهان کبیره به حساب امده، و به ناامید از رحمت خدا وعده قطعى عذاب داده شده.
دعاکننده از اینکه دعایش به سرعت به هدف اجابت نرسد، نباید دچار یاس و ناامیدى شود، بنا به ایات و روایات، شاید اجابت دعایش مصلحت نبوده، احتمالا موقع و زمان ظرف اجابت نرسیده، و ممکن است براى اینکه دعا ومناجات را ادامه دهد از اجابتش مانع شده‏اند، یا خواسته اند براى اینکه نصیبى ابدى، و بهره اى همیشگى عاید او شود، زمان اجابت دعایش را قیامت قرار داده اند، در هر صورت ناامیدى از رحمت حق به هیچ صورت، عقلى و شرعى و اخلاقى و انسانى نیست، و مومن به حضرت حق، هرگز به ناامیدى نمى‏گراید، و یاس و دلسردى به خود راه نمى‏دهد.
در زمینه مطالب و مسائل مربوط به دعا و اجابت ان، روایاتى بس مهم در کتابهاى با ارزش اسلامى ثبت شده که ذکر پاره‏اى از انها بى مناسبت با موضوع نیست:
عن ابى عبدالله علیه السلام قال:
«ان العبد لیدعو فیقول الله عزوجل للملکین قد استجبت له، ولکن احبسوه بحاجه فانى احب ان اسمع صوته، و ان العبد لیدعو فیقول الله تبارک و تعالى عجلوا له حاجته، فانى ابغض صوته!؛ 24
به راستى عبد دعا مى‏کند، پس خداى عزوجل به دو فرشته مى‏فرماید: من دعایش را مستجاب کردم، ولى حاجتش را نگاهدارید تا دعا را ادامه دهد زیرا من دوست دارم صدایش را بشنوم، و عبدى دعا مى‏کند خداى تبارک و تعالى مى فرماید شتابانه حاجتش را براورده کنید، زیرا من از صدایش نفرت دارم».
منصور صیقل مى‏گوید:
«قلت لابى عبدالله علیه السلام ربما دعا الرجل بالدعا فاستجیب له ثم اخر ذلک الى حین قال: فقال: نعم قلت: و لم ذاک لیزداد من الدعا؟ قال نعم؛ 25
به حضرت صادق(ع) عرضه داشتم: چه بسا مردى دعا مى‏کند، و مستجاب مى شود، سپس تا مدتى ظهور اجابت به تاخیر مى‏افتد، فرمود: ارى! گفتم: براى چیست؟ براى این است که بیشتر دعا کند؟! فرمود: ارى.
شرایط دعا
دعاکننده اگر بخواهد دعایش مستجاب شود، لازم است پیش از ورود به عرصه دعا شرایطى را رعایت کند، این شرایط در روایات نقل شده از اهل بیت در معتبرترین کتابها چون کتاب باارزش اصول کافى، محجه البیضا، وسائل الشیعه، جامع احادیث الشیعه و... ثبت است.
شرایط دعا بدون تفسیر و توضیح عبارت است از: طهارت شرعیه از قبیل وضو، غسل، تیمم، پاکى از حق الناس، اخلاص، صحیح خواندن متن دعا، حلال بودن کسب، صله رحم، صدقه قبل از دعا، مطیع خدا بودن، اجتناب از معصیت، اصلاح عمل، دعا در سحر، دعا در نماز وتر، دعا وقت فجر صادق، دعا در طلوع افتاب، دعا در چهارشنبه بین ظهر و عصر، صلوات پیش از دعا. 26 ادامه دارد.
پى نوشت‏ها:
1. فرقان/ 77.
2. بقره / 186.
3. ق / 16.
4. ابراهیم / 39.
5. مریم 9 و 5.
6. مائده / 115 و 112.
7. مومن / 60.
8. محجه البیضا، ج 2، ص 283 و 282.
9. محجه البیضا، ج 2، ص‏283 و 282.
10. محجه البیضا، ج 2، ص 283 و 282.
11. کافى، ج 2، ص 466.
12. همان، ص‏467.
13. محجه البیضا، ج 2، ص 285 و 284.
14. محجه البیضا، ج 2، ص 285 و 284.
15. محجه البیضا، ج 2، ص 285 و 284.
16. جامع احادیث الشیعه، ج 19، ص 354.

17. جامع احادیث الشیعه، ج 19، ص 354.
18. وسائل الشیعه، ج 7، ص 104.
19. اصول کافى، ج 2، کتاب الدعا، ص 353.
20. یوسف / 87.
21. زمر / 53.
22. میزان الحکمه، ج‏3، ص‏2632.
23. میزان الحکمه، ج‏3، ص‏2632.
24. کافى، چاپ اسوه، ج‏6، ص‏74.
25. کافى، چاپ اسوه، ج‏6، ص‏74.
26. همان، ج 6، ص 43 و 81؛ محجه البیضا، 268 و 349