در کتاب «کافى» از ابى‏الجارود روایت شده است که حضرت باقر علیه السلام فرمود:

«هنگامى که شهادت امام حسین علیه السلام رسید، دختر بزرگ خود فاطمه را خواست و کتاب سربسته و وصیت ظاهره‏اى به او داد.

على بن الحسین علیهما السلام در این حال سخت بیمار بود و به خود مشغول؛ اما فاطمه آن کتاب را به امام چهارم داد به خدا سوگند که آن کتاب به ما رسیده است».

من گفتم: خداى متعال مرا قربان تو گرداند در آن کتاب چیست؟ فرمود:

«به خدا قسم هر چه اولاد آدم از روز آفرینش آدم تا پایان دنیا نیاز دارند در آن است، به خدا تمام حدود و مجازات‏ها در آن ثبت است، حتى مجازات‏ یک خراش در بدن» «1».

این حدیث دلالت دارد که امام سوم آن کتاب را به دختر خود داد تا بعد از شهادت، به امام بعد از او بسپارد و آنچه براى تربیت اجتماع، بعد از قرآن لازم بوده در کتاب مخصوصى که از امام سوم به امام چهارم داده‏شده مندرج بوده است.

سیره على بن الحسین علیه السلام‏

مردمى که تابع عالم مادى گشته و در مراحل زندگى از آن متابعت مى‏کنند، در نخستین قدم زندگى در گرایش به امور معنوى و مبارزه با تمایلات نفسانى مأیوس گشته و در نتیجه در قید مادیت و محیط مادیگرى غوطه‏ور مى‏شوند و اجتماع، مدنیت، سیاست، معیشت و سایر زمینه‏هاى حیات آنها، از فضیلت خالى مى‏ماند و از راهنمایى‏هاى معنویت بى‏بهره مى‏گردند. این مهمترین عامل گسترش فساد، ظلم و بیدادگرى است.

اما اسلام مى‏گوید: خداى متعال انسان را در زمین جانشین خود قرار داد و یک سلسله وظایف را براى او مقرر نمود و براى انجام دادن آن، کالبد زیباى بدن را به روح او ارزانى داشت؛ بنابراین از نظر اسلام، بدن زندان روح نیست؛ بلکه محل فعالیت‏هاى روحى است.

عبادت در اسلام فردى و اجتماعى است؛ از نظر عبادات فردى، امام چهارم ملقب به «زین‏العابدین» و «سیدالساجدین» شد و از نظر اجتماعى کتب حدیث‏ و تاریخ از حیات روشن و زندگى درخشان آن حضرت را یاد کرده است.

گروهى از مسلمانان براى انجام فریضه حج حرکت کردند، پس از چند روزى استراحت و توقف در مدینه، به سوى مکه معظمه به راه افتادند.

در بین راه مکه و مدینه، در یکى از منازل، قافله حج، با مردى روبرو شد که با آنها آشنا بود، آن مرد متوجه شخصى در میان قافله شد که در سیماى اولیاء حق بود و با اشتیاق تمام مشغول خدمت و رسیدگى به کارهاى اهل قافله بود! در همان لحظه اول او را شناخت، با تعجب از مردم پرسید: آیا این شخصى که مشغول انجام کارهاى شماست را مى‏شناسید؟

گفتند: نه! این شخص از مدینه به قافله ما ملحق شده و مردى درستکار و پرهیزگار است، ما از او نخواسته‏ایم کارى براى ما انجام دهد، او خودش میل دارد در کارهاى دیگران شرکت کند و به آنها کمک نماید.

آن مرد گفت: معلوم است او را نشناخته‏اید، اگر او را شناخته بودید این چینن به ساحت مقدّسش جسارت نمى‏کردید و حاضر نمى‏شدید چون یک خادم به کار شما رسیدگى کند.

پرسیدند: مگر این شخص کیست؟!

گفت: این شخص على بن الحسین، زین العابدین و سیدالساجدین است.

اهل قافله با تعجب برخاستند و خواستند براى عذرخواهى دست و پاى امام را بوسه زنند، آنگاه به عنوان گله عرض کردند: یابن رسول‏اللَّه! چه کارى بود کردید؟ ممکن بود از طرف ما نسبت به شما جسارتى شود و ما مرتکب گناهى بزرگ شویم.

امام علیه السلام فرمود: چون مرا نمى‏شناختید شما را براى همسفر بودن انتخاب کردم؛ زیرا گاهى با کسانى که مرا مى‏شناسند سفر مى‏کنم و آنها به خاطر رسول خدا زیاد به من مهربانى مى‏کند و نمى‏گذارند من عهده‏دار خدمت شوم، به همین خاطر مایلم همسفرانى را انتخاب کنم که مرا نمى‏شناسند من نیز از معرفى خود، خوددارى مى‏کنم تا بتوانم به سعادت خدمت به دوستان نائل شوم‏ «2».

اخلاق حضرت سجاد علیه السلام‏

هر عمل ارادى که از انسان صادر مى‏شود «سلوک» نامیده مى‏شود. براى سلوک و اعمال ارادى، احساس‏هاى نفسانى مانند: غریزه و عادت وجود دارد که منشأ اعمال و سلوک ماست و جمیع کردار ما از آن احساس‏هاى نفسانى صادر مى‏گردد.

ما متوجه احساس‏هاى نفسانى نمى‏شویم؛ ولى آثار آن را حس مى‏نمائیم.

آثار احساس‏هاى نفسانى، سلوک و اعمال ارادى ماست، ما غرایز را حس نمى‏کنیم؛ ولى چیزهائى که از غریزه‏ها صادر مى‏شود حس مى‏نمائیم، پس هر عملى که از ما صادر مى‏شود از یک غریزه و مصدر نفسانى سرچشمه گرفته است.

علم اخلاق که یکى از علوم پر بهاى بشرى است، فقط از ظواهر اعمال بحث نمى‏کند؛ بلکه در اساس و منشأ عمل توجه دارد. همانطورى که علماى علوم دیگر به نظر ظاهر موجودات قانع نمى‏شوند، مگر علل و اسباب آن را بشناسند، همین علماى اخلاق در اساس سلوک توجه نموده و اساس را اگر بد است معالجه و اگر خوب است تشجیع مى‏نمایند.

رهبران اخلاقى جامعه انسانى انبیا و ائمه هدى هستند که کردار و اعمال آنان، ترازوى شناخت فضائل اخلاقى است. یکى از نمونه‏هاى کامل و بارز اخلاق انسانى حضرت سجاد، زین العابدین علیه السلام است.

امام چهارم علیه السلام با اصحاب خود در مسجد نشسته بودند، یکى از بستگان‏ حضرت وارد شد و نسبت به امام اسائه ادب کرد، حضرت در جواب او چیزى نفرمود، آنگاه صبر کرد تا تاریکى شب همه جا را فرا گرفت؛ امام به درخانه آن شخص رفت، صاحب‏خانه به درمنزل آمد، امام فوراً به او سلام کرد و فرمود:

«اى برادر اگر در گفته‏هاى امروز خود راستگو بودى و آنچه گفتى در من بود خداى متعال از من بگذرد و اگر درست نبود خداى متعال ترا ببخشد، اکنون سلام و رحمت خدا بر تو باد» سپس خداحافظى کرد و رفت. آن شخص با تعجب دنبال حضرت آمد، امام را از پشت سر نگاه داشت و در حالى که مى‏گریست عرض کرد: کارى در حق تو کردم که سزاوار نبودى، مرا ببخش! حضرت فرمود: ترا از آنچه گفتى حلال کردم و بخشیدم‏ «3».

همچنین در روایت دیگرى آمده است که: روزى یکى از کنیزان حضرت براى وضوى آن حضرت آب تهیه مى‏کرد، کنیز غفلت کرد و ظرف آب از دست او رها شد و به سر مبارک على بن الحسین افتاد و سر آن حضرت شکست، امام سر خود را به جانب کنیز برداشت، کنیز بلافاصله عرض کرد: یابن رسول‏اللَّه! خداى متعال در قرآن مى‏فرماید:

«وَ الْکاظِمِینَ الْغَیْظَ «4»».

حضرت فرمود خشم خود را فرو خوردم. عرض کرد:

«وَ الْعافِینَ عَنِ النَّاسِ‏ «5»».

فرمود: از تو گذشتم. عرض کرد:

«وَ اللَّهُ یُحِبُّ الْمُحْسِنِینَ‏ «6»».

فرمود: برو در راه خدا آزادى‏ «7»:

هشت درس زندگى‏

قِیْلَ لِعَلىِّ بْنِ‏الْحُسَیْنِ علیهما السلام کَیْفَ اصْبَحْتَ قال علیه السلام اصْبَحْتُ مَطْلُوباً بِثَمانِ خِصالٍ:

1- اللَّهُ تَعالى‏ یَطْلُبُنِى بِالْفَرائِضِ.

2- وَالنَّبِىُّ صلى الله علیه و آله بِالسُّنَّةِ.

3- وَالْعَیالُ بِالْقُوتِ.

4- وَالنَّفْسُ بِالشَّهْوَةِ.

5- وَالشَّیْطانُ بِالْمَعْصِیَةِ.

6- وَالْحافِظانِ بِصِدْقِ الْعَمَلِ.

7- وَمَلَکُ الْمَوْتِ بِالرُّوْحِ.

8- وَالْقَبْرُ بِالْجَسَدِ.

فَانَا بَیْنَ هذِهِ الْخِصالُ مَطْلُوبٌ‏ «9».

شخصى از حضرت سجاد علیه السلام سئوال کرد: چگونه صبح کردى؟ فرمود: در حالى که هشت طلبکار هشت چیز را از من مطالبه مى‏کنند، عرض کرد: یابن رسول اللَّه! کیستند آن هشت طلبکار؟ امام به طور اختصار فرمود:

1- خداى متعال، عمل به واجبات را طلب مى‏کند.

2- نبى اسلام، عمل به سنن را طلب مى‏کند.

3- اهل و عیال، روزى حلال را طلب مى‏کند.

4- نفس اماره، شهوت را طلب مى‏کند.

5- شیطان، نافرمانى از حق را طلب مى‏کند.

6- رقیب و عتید، عمل صالح را طلب مى‏کند.

7- ملک الموت، روح را طلب مى‏کند.

8- زمین، بدن و کالبد را طلب مى‏کند.

پی نوشت ها:

______________________________

(1)- کافى: 1/ 290، باب ما نص اللَّه عزوجل ورسوله على...، حدیث 6؛ بحار الانوار: 26/ 50، باب 1، حدیث 96.

(2)- عیون اخبار الرضا علیه السلام: 2/ 145، باب 40، حدیث 13؛ وسائل الشیعه: 11/ 430، باب 46، حدیث 15177. (3)- بحارالانوار: 46/ 54، باب 5، حدیث 1؛ ارشاد: 2/ 154.

(3)- بحارالانوار: 46/ 54، باب 5، حدیث 1؛ ارشاد: 2/ 154.

(4)- آل عمران (3): 134.

(5)- آل عمران (3): 134.

(6)- آل عمران (3): 134.

(7)- مستدرک الوسائل: 1/ 345، باب 41، حدیث 801- 3؛ مناقب: 4/ 158؛ ارشاد: 2/ 146.

(8)- بیان الحق.

(9)- بحار الانوار: 73/ 15؛ سفینة البحار: 2/ 3.