رحمت و مهر حق به همه موجودات و به ویژه انسان، حقیقتى است که چون روز روشن و خورشید تابناک در برابر دید هر عاقل منصفى است و به نظر نمى‏رسد که نیازى به توضیح و تفصیل و شرح و بیان داشته باشد.

ولى از آنجا که گاهى دیو غفلت به انسان حمله مى‏کند و چشم او را از تماشاى حقایق فرو مى‏بندد و بیمارى خطرناک نسیان از حقایق را بر انسان چیره مى‏سازد، تذکر واقعیاتى که در زندگى آدمى نقش مثبت دارد خالى از فایده و سود عظیم نیست.

رحمت و مهر حق هم از جمله حقایقى است که ممکن است در معرض غفلت و فراموشى قرار گیرد و از این ناحیه ضربه غیر قابل جبرانى به انسان وارد گردد، به همین خاطر تذکر این حقیقت چه با زبان از باب‏ تَواصَوْا بِالْحَقِ‏ و چه با قلم امرى لازم و ضرورى به نظر مى‏رسد، باشد که با شنیدن رحمت و مهر و حق و جلوه‏هاى تابناکش و با مطالعه این واقعیت جاوید و سرمد، که در رگ و پى همه عناصر موجودات چون چشمه آب شیرین جارى است، بیدارى به انسان دست دهد و از پى این بیدارى به شهر بینایى برسد و با رسیدن به شهر بینایى به تماشاى زیباترین مناظر معنوى و مظاهر ملکوتى که همانا جلوه‏هاى رحمت او در افق وجود و حیات موجودات است موفق گردد و علاوه بر علاج بیمارى‏ غفلت و مرض نسیان در میدان تأمین سعادت دنیا و آخرت قرار گیرد.

از معارف الهیه استفاده مى‏شود که شروع آفرینش بر پایه رحمت بوده، تا جایى که مى‏گویند مجموعه هستى و همه مخلوقات ظهور رحمت حق‏اند و تداوم حیاتشان- چه در مرحله مادى و چه در میدان هدایت و معنویت- به رحمت حضرت اوست.

آسمان‏ها و زمین و آنچه در آنهاست جلوه رحمت حق است و کتاب‏هاى آسمانى و نبوت پیامبران و امامت امامان، مظاهر رحمت حضرت ارحم الراحمین است.

او بنابر آیات و روایات به دشمنان و مخالفان نیز براى زمینه‏سازى نجاتشان چشم محبت دارد و دوست دارد آنان هم چون دیگر بندگان به راه مستقیم آیند و به عبادت و اطاعت گردن نهند و به توبه واقعى موفق آیند.

محبت و مهر او در این زمینه تا جایى است که نقل شده:

«أوَّلْ ما خَلَقَ اللَّه القَلَم، أوَّل ما کَتَب القَلَم أنا التَّوّابُ أتُوبُ على‏ مَنْ تابَ» «1».

توّابى او- که به معناى قبول کردن توبه اهل توبه است- عین رحمت و مهر او به تائبین است و این گنهکارانند که باید فرصت عظیم توبه را- که از مظاهر رحمت و مهر حضرت محبوب است- غنیمت بشمارند و خود را در معرض این نسیم ویژه ملکوتیّه قرار دهند.

رحمت و مهر حضرت او، بنا بر اعتقاد اهل دل و متخصصان علوم اسلامى و معارف الهیه داراى جلوه عام و جلوه خاص است، که از جلوه‏ عامش تعبیر به رحمت رحمانیه و از جلوه خاصش تعبیر به رحمت رحیمیه مى‏شود، توضیح رحمت عام و رحمت خاص نیاز به کتابى به پهناى آفرینش و همه صفحات هستى دارد و در این دفتر مختصر از باب:

مسائلى از جلوه رحمت عام و جلوه رحمت خاص به رشته تحریر آمده تا براى خوانندگان عزیز نشان اندکى از دریاى بى‏پایان مهر و رحمت حق باشد، شاید از این رهگذر دست دوستى به حضرت حق دهند و از شیطان و حزبش که دشمنان سرسخت انسان‏اند دست بردارند و به راه مستقیم که همان راه پیامبران و صدیقان و صالحان و شهیدان است درآیند و عمر به ایمان و اخلاق و عمل صالح سپرى نمایند.

رحمت عام الهى‏

رحمت عام اقتضا دارد که انواع نعمت‏هاى مادى و رزق و روزى ظاهرى را بر پهن دشت زمین قرار دهد و هر کسى را با هر مسلک و موقعیتى بر سر این سفره عام بار دهد و او را در بهره‏ورى و سود جویى از آن برابر نیاز و حقى که دارد آزادى دهد ولى استفاده کردن از این سفره در صورتیکه مقدمه‏اى براى بندگى و عبادت و خدمت به خلق نباشد هیچ ارزش و اعتبارى به انسان نمى‏دهد.

قصر و کاخ، منزل و مسکن، پوشاک ابریشمى و حریر، لباس‏هاى گران و رنگارنگ، سفره‏هاى پر از غذاهاى لذیذ، مرکب‏هاى کم نظیر، فرش‏هاى زربافت، باغستان و گلستان، کارگاه و کارخانه و... در صورتى که فقط براى تأمین نیاز بدن و شهوت به کار گرفته شود، مفت و مجانى‏اش گران و کم و زیادش یکسان و وسعت و تنگى‏اش برابر و ابداً ملاک ارزش و اعتبار نیست.

ارزش واقعیت ها

تیمور گورکانى در اوج قدرت و عظمت و پادشاهى و سلطنتش با لُنگى که به کمر بسته بود و در آن زمان دویست دینار طلا ارزش داشت وارد حمام شد، از پیرمردى که در حمام مشغول شست و شوى خود بود پرسید: پدر جان قیمت و ارزش مرا مى‏دانى؟ پیرمرد با کمال شجاعت پاسخ داد: آرى؛ امیر تیمور گفت: ارزشم را بگو؛ پیرمرد گفت:

دویست دینار؛ تیمور گفت: پیرمرد! فقط لنگ من دویست دینار ارزش دارد؛ گفت: قربان ارزش شما را با لنگى که به کمر بسته‏اید حساب کردم!!

آرى؛ اگر انسان از ویژگى‏هاى انسانى تهى باشد و از صفات عالى اخلاقى بهره‏اى نداشته باشد و محروم از ایمان و عمل صالح زندگى کند و به خلق خدا سودى نرساند با دارا بودن همه عناصر مادى و رزق و روزى ظاهرى تهیدست و فقیر و بدبخت است و ارزش و اعتبارى براى او نخواهد بود.

سفره عام سفره‏اى نیست که کسى را از آن محروم کنند و در عطا کردنش نسبت به آن دریغ ورزند، این سفره‏اى است که کافر و مؤمن، مشرک و مسلمان، مخلص و منافق مى‏توانند از آن بهره‏مند شوند، براى بنده کمال و ارزشى نیست که سر سفره عام پروردگار باشد چرا که خداوند از روى فضل خود همه را بر سر این سفره دعوت کرده، بار عام داده است.

کُلًّا نُمِدُّ هؤُلاءِ وَ هَؤُلاءِ مِنْ عَطاءِ رَبِّکَ وَ ما کانَ عَطاءُ رَبِّکَ مَحْظُوراً «3».

هر یک از دو گروه دنیا طلب و آخرت خواه را در این دنیا از عطاى پروردگارت یارى دهیم وعطاى پروردگارت در این دنیا از کسى ممنوع شدنى نیست.

گستره رحمت عام‏

عطاى مادى و رزق ظاهرى حق نه فقط به انسان‏هاى صالح و غیر صالح مى‏رسد، بلکه همه جنبندگان از آن نصیب و بهره دارند.

وَ ما مِنْ دَابَّةٍ فِی الْأَرْضِ إِلَّا عَلَى اللَّهِ رِزْقُها.. «5».

و هیچ جنبده‏اى در زمین نیست مگر اینکه روزىِ او برخداست.

گستره رحمت الهیه و مهر ربانیه، به گونه‏اى است که همه مخلوقات و موجودات در گستردگى و سعه آن قرار دارند و از همین باب است که هیچ مخلوقى را بى‏نصیب از راه رشد و تکامل مخصوص به خود رها نکرده است و در این زمینه به انسان عنایت ویژه شده است.

میلیاردها چرخ در جهان هستى با نظم و حسابى دقیق مى‏چرخد و انواع نعمت‏ها را سر سفره انسان مى‏گذارد تا زمینه رشد و تعالى و تکامل انسان در پرتو عمل به خواسته‏هاى حق فراهم آید.

اینکه انسان را رها نکرده و به خود وا نگذاشته است نشان از مهر گسترده و رحمت واسعه او به این موجود دارد.

در قرآن هشدار مى‏دهد که ما شما را به بازیگرى نیافریده‏ایم و علاوه بر این دنیا که براى شما خانه تکلیف و مسؤولیت است آخرتى هم قرار داده‏ایم تا نیکان به پاداش نیکى و عاصیان به عذاب عصیانشان برسند.

أَ فَحَسِبْتُمْ أَنَّما خَلَقْناکُمْ عَبَثاً وَ أَنَّکُمْ إِلَیْنا لا تُرْجَعُونَ‏ «6».

آیا پنداشته‏اید که شما را بیهوده و عبث آفریدیم و اینکه به سوى ما بازگردانده نمى‏شوید؟

بى‏تردید خداى عالِم و دانا و حکیم و توانا هیچ موجودى را بى‏هدف نیافریده، به ویژه انسان را- که از او به عنوان گل سرسبد آفرینش تعبیر مى‏شود- از مشتى خاک آفریده و از روح خود در او دمیده تا این ظرف ذاتاً پاک، به دانش و دانایى و عبادت و بندگى‏ «7» و احسن عمل‏ «8» و نهایتاً به رحمت رحیمیه حق در دنیا و آخرت برسد.

حال اگر کسى محروم از دانش و عبادت و احسن عمل و در نتیجه محروم از رحمت حق شود و به خاک تیره‏بختى و سیه‏روزى بنشیند، بلاى عظیم محرومیت را خود براى خود فراهم آورده و زمینه شقاوت ابدى را به دست خود بر ضد خود مهیا نموده است.

بحثى پیرامون رحمت‏

چون دو اسم شریف رحمن و رحیم از اسماى محیطه است که تمام دار تحقق در ظل این دو اسم شریف به اصل وجود و کمال آن رسیده و مى‏رسند و رحمت رحمانیه و رحیمیه شامل جمیع دار وجود است، حتى رحمت رحیمیّه که جمیع هدایت هادیان طریق توحید از جلوه آن مى‏باشد شامل همه هست، جز آنکه افرادى که از فطرت استقامت خارج شده‏اند به سوء اختیار خود و به خواست خود، خود را از آن محروم نمودند، نه اینکه این رحمت شامل حال آنان نیست حتى در عالم آخرت که روز دروى کِشته‏هاى زشت و زیباست، آنانکه کِشته‏هاى زشت دارند خود قاصرند که از رحمت رحیمیه استفاده نمایند «9».

رحمت الهى به موسى و فرعون‏

افسوس که ما از قرآن تعلیم نمى‏گیریم و به این کتاب الهى نظر تدبّر و تعلّم نداریم و استفاده ما از این ذکر حکیم کم و ناچیز است، اکنون تفکر در آیه شریفه ذیل راه‏هایى از معرفت و درهایى از امید و رجا را به قلب انسان مفتوح کند.

اذْهَبا إِلى‏ فِرْعَوْنَ إِنَّهُ طَغى‏* فَقُولا لَهُ قَوْلًا لَیِّناً لَعَلَّهُ یَتَذَکَّرُ أَوْ یَخْشى‏ «10».

هر دو به سوى فرعون بروید؛ زیرا او در برابر خدا سرکشى کرده است.

* پس با او سخنى نرم سخن گویید، امید است که هوشیار شود و آیین حق را بپذیرد یا بترسد و از سرکشى باز ایستد.

طغیان فرعون به جایى رسید که گفت:

... أَنَا رَبُّکُمُ الْأَعْلى‏ «11».

... من پروردگار بزرگ‏تر شما هستم.

و علوّ و فسادش بر پایه‏اى قرار گرفت که درباره او نازل شده:

... یُذَبِّحُ أَبْناءَهُمْ وَ یَسْتَحْیِی نِساءَهُمْ... «21».

... پسرانشان را سر مى‏برید و زنانشان را براى بیگارى گرفتن زنده مى‏گذاشت...

و به مجرّد خوابى که دید و کَهَنه و سَحَره به او خبر دادند که موسى بن عمران علیه السلام طلوع خواهد کرد، زن‏ها را از مردها جدا کرد و بچه‏هاى بى‏گناه را ذبح نمود و آن همه فساد مرتکب شد!!

خداى رحمان به رحمت رحیمیه خود در جمیع زمین نظر کرد و متواضع‏ترین و کامل‏ترین نوع بشر یعنى نبى عظیم الشأن و رسول عالى مقام مکرّمى مانند موسى بن عمران على نبیّنا و آله و علیه السلام را انتخاب فرمود و او را با دست تربیت خود تعلیم و تربیت نمود چنانکه مى‏فرماید:

وَ لَمَّا بَلَغَ أَشُدَّهُ وَ اسْتَوى‏ آتَیْناهُ حُکْماً وَ عِلْماً وَ کَذلِکَ نَجْزِی الْمُحْسِنِینَ‏ «31».

چون به توانایى جسمى و عقلى خود رسید و رشد و کمال یافت، به او حکمت و دانش دادیم؛ و اینگونه نیکوکاران را پاداش مى‏دهیم.

و پشت او را به برادر بزرگوارى چون هارون قوى فرمود و هر دو بزرگوار را که از گل‏هاى سرسبد عالم انسانیت بودند انتخاب فرمود، چنانکه در قرآن مى‏فرماید:

وَ أَنَا اخْتَرْتُکَ... «14».

و من تو را به پیامبرى برگزیدم...

و مى‏فرماید:

... وَ لِتُصْنَعَ عَلى‏ عَیْنِی‏ «15».

با مراقبت کامل من پرورش یابى و ساخته شوى.

و مى‏فرماید:

وَ اصْطَنَعْتُکَ لِنَفْسِی* اذْهَبْ أَنْتَ وَ أَخُوکَ بِآیاتِی وَ لا تَنِیا فِی ذِکْرِی‏ «16».

و تو را براى اجراى اهداف خود ساختم و انتخاب کردم.* تو و برادرت با معجزات من براى هدایت گمراهان بروید و درباره ذکر من که ابلاغ وحى است سستى نورزید.

و دیگر آیات شریفه که در این موضوع وارد شده است و از حوصله بیان خارج است و قلب عارف را خصوصاً از این دو کلمه شریفه‏ وَ لِتُصْنَعَ عَلى‏ عَیْنِی‏، وَ اصْطَنَعْتُکَ لِنَفْسِی‏ نصیبى است که گفتنى نیست!

تو نیز اگر چشم دل باز کنى یک نغمه روحانى لطیفى مى‏شنوى که‏ جمیع مسامع قلبت و سراسر وجودت از سرّ توحید پر مى‏شود.

و بالجمله با همه تشریفات خداى تعالى این همه را تهیه دید و موساى کلیم را به ورزش‏هاى روحانى ورزیده فرمود چنانکه مى‏فرماید:

... وَ فَتَنَّاکَ فُتُوناً... «17».

... و چنانکه باید امتحانت نمودیم...

و سال‏ها او را در خدمت شعیب پیامبر- مرد راه هدایت و ورزیده عالم انسانیت- فرستاد، چنانکه مى‏فرماید:

... فَلَبِثْتَ سِنِینَ فِی أَهْلِ مَدْیَنَ ثُمَّ جِئْتَ عَلى‏ قَدَرٍ یا مُوسى‏ «18».

... پس سالیانى در میان اهل مدین ماندى، سپس اى موسى! بر اساس تقدیر الهى براى انتخاب شدن به مقام پیامبرى اینجا آمدى.

و پس از آن براى اختیار و افتتان بالاترى، او را در بیابان در طریق شام فرستاد و او راه را گم کرد و باران بر او فرو ریخت و تاریکى را بر او چیره فرمود و درد زایمان را بر همسرش عارض کرد و چون جمیع درهاى طبیعت به روى او بسته شد و قلب شریفش از کثرات منفجر گشت و به جبّلت فطرت صافیه به حق منقطع شد و سفر روحانى الهى در این بیابان ظلمانى بى‏پایان به آخر رسید، از سوى کوه طور آتشى دید.

... آنَسَ مِنْ جانِبِ الطُّورِ ناراً... فَلَمَّا أَتاها نُودِیَ مِنْ شاطِئِ الْوادِ الْأَیْمَنِ‏ فِی الْبُقْعَةِ الْمُبارَکَةِ مِنَ الشَّجَرَةِ أَنْ یا مُوسى‏ إِنِّی أَنَا اللَّهُ رَبُّ الْعالَمِینَ‏ «19».

... از جانب طور آتشى دید،...* چون نزد آن آمد، از جانب راست آن وادى در آن جایگاه مبارک از آن درخت ندا رسید که: اى موسى! یقیناً منم خدا پروردگار جهانیان.

پس از این همه امتحانات و تربیت‏هاى روحانى براى چه هدفى خداى تعالى او را آماده کرد و پرورش داد؟ براى دعوت و هدایت و ارشاد و نجات دادن یک طاغى یاغى که کوس‏ أَنَا رَبُّکُمُ الْأَعْلى‏ «20» مى‏کوفت و آن همه در زمین فساد مى‏کرد!!

پی نوشت ها:

 ______________________________

(1)- أقوال الأئمه: 5/ 232.

(2)- مولوى، مثنوى معنوى.

(3)- اسراء (17): 20.

(4)- سعدى، گلستان.

(5)- هود (11): 6.

(6)- مؤمنون (23): 115.

(7)- «وَمَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَالْإِنسَ إِلَّا لِیَعْبُدُونِ» ذاریات (51): 56.

(8)- «الَّذِى خَلَقَ الْمَوْتَ وَالْحَیَاةَ لِیَبْلُوَکُمْ أَیُّکُمْ أَحْسَنُ عَمَلًا وَهُوَ الْعَزِیزُ الْغَفُورُ» ملک (67): 2.

(9)- آداب الصلاة: 236، با اندکى ویرایش.

(10)- طه (20): 43- 44.

(11)- نازعات (79): 24.

(21)- قصص (28): 4.

(31)- قصص (28): 14.

(14)- طه (20): 13.

(15)- طه (20): 39.

(16)- طه (20): 41- 42.

(17)- طه (20): 40.

(18)- طه (20): 40.

(19)- قصص (28): 29- 30.

(20)- نازعات (79): 24.