صحیفه سجادیّه»، حاوى با ارزش‏ترین و پرمنفعت‏ترین دعاها و مناجات ها در پنجاه و چهار عنوان است.

صحیفه، به پیروى از قرآن مجید و دیگر کتاب هاى آسمانى که از جانب حق بر انبیا نازل شده، این تابلوهاى زنده و زیبا را به وجود آورده است.

صحیفه، بنایى را که انبیا و اولیا و عاشقان و عارفان از دعا و مناجات ساخته‏اند، کامل کرده و بنیان دعا را استحکام بیشتر بخشیده است.

صحیفه، علاوه بر این که از انسان، مناجات کننده‏اى پرشور، عاشقى دلسوز و عارفى شوریده به وجود مى‏آورد، یک دوره کامل از مسائل عالى الهى، معارف ربّانى، قوانین اصولى، قواعدى سعادت‏بخش، برنامه‏هایى سلامت آور تعلیم مى‏دهد.

دعا، حقیقتى است که باید نشان آن را در صحف آسمانى و کتب ادعیه و جوامع حدیث جستجو کرد.

دعا، واقعیّتى است که در تام شؤون ذرّه ذرّه اجسام و عناصر و موجودات عالم طبیعت و کشور غیب و شهود، حکومت دارد و از این راه تمام موجودات هستى، از مبدأ آفرینش در دو مرحله مادّى و معنوى تغذیه مى‏کنند.

اگر دعا نبود، ادامه حیات مهمانان هستى امکان نداشت که موجودیّت تمام موجودات و ظهور همه کاینات و وجود تمام عالمیان از برکت دعاست.

آن عامل با عظمتى که باعث رساندن فیض از منبع لطف، به تمام جهانیان است‏ دعا است.

غفلت از حقیقت دعا

گروهى مى‏گویند:

دعا تعیین تکلیف براى خداست و این برنامه از هر کس تحقّق یابد، جسارت به پیشگاه حقّ است و عین بى ادبى نسبت به ساحت قدس حضرت محبوب.

او وجود مقدّسى است که به تمام نیازهاى درونى و برونى موجودات آگاه است و هر آنچه به مصلحت آنان است انجام مى‏دهد و هیچ نیازى به تعیین تکلیف براى او نیست.

به نظر مى‏رسد، اینان که با چهره‏اى مخصوص و ژستى خاصّ این سخنان را مى‏گویند، از دو نکته غافلند:

اوّل: از دستور خداوند بر دعا و وجوب آن در قرآن بى‏اطلاعند.

وَقالَ رَبُّکُمُ ادْعُونى أستَجِبْ لَکُم إنَّ الَّذین یَسْتَکْبِرُونَ عَنْ عِبادَتى سَیَدْخُلُونَ جَهَنَّمَ داخِرینَ» «1»

و پروردگارتان گفت: مرا بخوانید تا شما را اجابت کنم، آنان که از عبادت من تکبّر ورزند، به زودى خوار و رسوا به دوزخ درآیند.

دراین آیه شریفه به مسأله دعا امر فرموده و استجابت آن را وعده حتمى داده و متکبّر از دعا را اهل جهنّم دانسته است.

دوّم: از معنا و مفهوم لغت دعا بى خبرند؛ زیرا دعا تعیین تکلیف از مقام مادون نسبت به مقام مافوق نیست، بلکه مفهوم دعا عبارت از درخواست فقیر و گدا از ذات غنى و کریم و رحیم است و چنین حالتى هیچ گونه منافاتى با عقل و منطق و شرع و عرف ندارد.

گروهى دیگر مى‏گویند:

خداوند بزرگ با قلم قضا و قدر، آنچه را باید، بر بندگان مقرّر فرموده و هیچ تغییرى در سرنوشت انسان از ابتداى ولادت تا لحظه مرگ معقول نیست و آنچه بر اراده او گذشته، همان خواهد شد و دعا امرى بى معنا و مسأله‏اى بى مفهوم و کارى بدون نتیجه است.

به اینان باید گفت:

مسأله دعا از چهارچوب قضا و قدر خارج نیست و ثمرات و نتایج این حرکت مثبت و معقول عبد، بر لوح قضا و قدر گذشته و به وسیله دعا و الحاح و زارى و تضرّع، به بنده حقّ مى‏رسد.

و به عبارت دیگر: بسیارى از برنامه‏هاى دنیا و آخرت عبد که به صلاح اوست و آنچه در سعادت ابدى او نقش دارد، برابر با مشیّت و اراده حضرت دوست به زلف دعا گره خورده و این انسان است که به دستور حقّ باید براى درخواست واقعیّت‏ها و علل سعادت و بسط رزق مادى و معنوى به دعا برخیزد، تا پس از آن به نتایج لازم برسد.

مگر نه این است که تمام انبیا و ائمّه و اولیا و عاشقان و عرفا و صلحا بهترین لحظات شیرین عمر خود را به مناجات و دعا و زارى سپرى کردند و از این راه به صلاح دین و دنیا و آخرت و عقبى رسیدند؟

بسیارى از علل رشد و کمال بندگان، چه در جهت مادّى و چه در مرحله معنوى بر اراده حق گذشته که به شرط دعا به آنان عنایت شود و به همین خاطر در آثار اسلامى به مسئله دعا اصرار فراوان شده و از دعا به عنوان مرکب رساننده عبد بر سر خوان عنایت مادّى و معنوى حضرت حق یاد کرده‏اند، بنابراین اگر کسى به دعا و مناجات و راز و نیاز و درخواست‏هاى مادّى و معنوى از پیشگاه حق اقدام کند به‏ بسیارى از آنچه عطایش به وسیله دعا مقرر شده خواهد رسید و اگر در این امر مهم کاهلى یا تکبّر نماید به چاه محرومیّت درافتد و از عنایت و الطاف دوست ممنوع گردد.

عجیب این است که خود این ایراد کنندگان، تمام صحنه هستى را میدان اسباب و وسائط و علل و روابط مى‏دانند و از این نکته مهم در باب دعا غافلند که دعا براى رساندن انسان به منظور و مطلوب از نیرومندترین وسایل و اسباب و از قوى‏ترین علل و وسائط است و کجاى این حقیقت با قضا و قدر و امور الهیّه و نقشه‏ها و تدابیر حضرت حقّ منافات دارد؟

دعا در حقیقت، عین قضا و قدر و متّحد با نقشه و تدبیر حق و اصلى متقن و حقیقتى الهى و واقعیّتى ربّانى است و در چهارچوب هستى همراه با نتایج و ثمراتش همچون علّت و معلول و شرط و مشروط است، به این معنى که گویى از جانب حقّ به عبد گفته شده: آنچه از برنامه‏هاى مادّى و معنوى در حدود مصلحتت بخواهى، در خزانه من براى تو موجود است، ولى آنها را باید به وسیله و واسطه دعا به دست آورى.

دعاى بنده واقعى‏

در معارف اسلامى آمده است:

خداوند مهربان دعا و مناجات و صدا و ناله عبد را دوست دارد، دعا کننده چون پیشانى مذلّت به پیشگاه عزّت ساید و زمانى که گهر اشک بر دامان چهره بارد، ابر رحمت به حرکت آید و ابواب خزانه غیب با نیروى کلید دعا گشاده گردد و آنچه مطلوب و مقصود گداى درگاه است دیر یا زود عنایت شود.

آنهایى که تصوّر مى‏کنند، آرامش روحى و سکون قلبى و علاج مشکلات متّکى به تجهیزات مادى است، اشتباه مى‏کنند؛ زیرا تجربه چندین هزار ساله تاریخ نشان‏ داده این تصوّر واقعیّت خارجى و حقیقت عینى ندارد. آن نیرویى که با هزاران دلیل علمى و منطقى و تجربه‏هاى فراوان ثابت کرده و کلید آرامش و حلّ مشکلات است، اتّصال قلبى به مبدأ هستى و راز و نیاز با حضرت او در تمام اوقات زندگى است.

انسان با توجّه به معشوق حقیقى عالم یعنى پروردگار حکیم، عادل، مهربان، رحیم، کریم، قادر، عزیز، لطیف و با راز و نیاز به درگاه او مى‏تواند بر اضطراب، تشویش، نگرانى و سردرگمى و رنج و محنت و شدّت فایق آید.

زرق و برقى که مردم دنیا به آن گرفتارند نقطه اتّکا نیست. اگر روزى این زرق و برق و این مادّیات گذرا، چهره از انسان برتابد و آدمى را در امواج حوادث و تنهایى رها سازد، انسان مادّیگر چه خواهد کرد و در آن وقت اعتمادش بر چه خواهد بود؟

مادّیگران تاریخ نشان داده‏اند که درآن حالت به چاه یأس و ناامیدى و غم و اندوه و ترس و وحشت و پوچى و هیچى فرو رفته، آن زمان چاره‏اى جز دچار شدن به مرگ و نیستى و یا گرفتار آمدن به امراض روانى و عصبى ندارند.

زرق و برق دنیا و امور مادّى اگر ابزار و وسیله‏اى در راه اطاعت حقّ و راز و نیاز با حضرت محبوب باشد، نه این که حادثه و بلایى پیش نمى‏آورد بلکه روز به روز به یقین و آرامش و به راحت و سکون قلب و به راحت و امنیّت درون مى‏افزاید.

از انبیا و ائمّه و اولیا و عشّاق حضرت حقّ در تمام مراحل زندگى زبان و جان و لسان قلبشان مترنّم بود به ذکر:

رِضاً بِقَضائِکَ وتَسْلیماً لِأمْرِکَ. «2»

به قضایت خشنود و در برابر فرمانت تسلیمم.

چهارچوب مادّیات تنها و جداى از معنویت محصولى جز آلام روحى و اضطراب و تشویش نداشته وندارد. دانش بشرى براى درمان دردهاى جسمى، هزاران داروى متنوّع ساخته، ولى براى تسکین آلام روحى و ناراحتى خاطر کارى نکرده و کارى هم از دست او برنمى‏آید. داروى دردهاى درون در داروخانه وحى است که به وسیله سفیران الهى ابواب این داروخانه به روى تمام مردم تاریخ گشوده شده و هر کس هر نوع دارویى را براى رفع نگرانى‏هاى باطنى و ظاهرى بخواهد، مى‏تواند در آن داروخانه بیابد.

مسأله ایمان و اتکاى به حق و دعا و مناجات و راز و نیاز با حضرت بى‏انباز آن قدر مهم است که دانشمندان و روانشناسان این زمان، حتّى آنان که در سیطره مکاتیب غیر اسلامى به سر مى‏برند، معتقدند که آلام روحى و هیجانات خارجى مى‏تواند بدن انسانى را تحت الشعاع قرار داده و موجب بیمارى‏زایى گردد، چون زندگى روزمرّه کنونى همواره با نگرانى‏ها و اضطراب، مشقّت و سنگینى فشار روحى توأم است، لذا مى‏تواند روى دستگاههاى مختلف بدن اثر کرده موجب ناراحتى آنها گردد.

آنان معتقدند که تنها روزنه‏اى که مى‏تواند آلام و ناراحتى‏ها را از بدن آدمى خارج ساخته و یا آنها را خنثى نماید، داشتن ایمان به خدا و اعتقاد به مبدأ هستى و قدرت مافوق قدرت هاست.

آرى، تنها نیرویى که مى‏تواند انسان را بر تمام مشکلات پیروز کند، پیوند با حضرت او و راز و نیاز و مناجات با آن منبع فیض و قدرت بى‏نهایت در بى‏نهایت است.

به حقیقت عامل پیروزى انسان بر رنج‏ها و تخفیف دهنده نگرانى ها، ارتباط با محبوب هستى است، محبوبى که زندگى در رابطه با او شیرین و آرام و همراه با امنیّت خواهد گذشت.

راهروان راه و سالکان منزل عشق، چون با مصیبت و مشکلى روبرو شوند، از نیروى عشق خود به حضرت دوست کمک خواسته و در فضاى بسیار عالىِ توسّل به جناب او و راز و نیاز با حضرتش، برق امید در قلبشان تجلّى مى‏کند و در سایه روشنایى آن برق مى‏یابند که آن قدرت مافوق قدرت ها، مشکل را حلّ و گره را باز خواهد کرد. این اندیشه حرارت آنها را در اتّصال به حضرت حقّ بیشتر کرده و سبب شکستن موج آلام و اضطرابات شده و از شکنجه شدن اعصاب و روان و بدنشان در زیر بار سنگین مشکلات و مصایب و حوادث سختى که از عوارض چهارچوب مادّى است، مصون مى‏مانند.

ولى آنان که از این صحنه با عظمت معنوى دورند و رابطه‏اى با مبدأ هستى ندارند و در وادى نورانى و شفابخش دعا و مناجات نیستند و راهى به راز و نیاز ندارند، بلکه از اتّصال به حقّ و روى آوردن به پیشگاه او و دعا و مناجات تکبّر مى‏ورزند، عوامل نگرانى و آلام و اضطرابات و رنج‏ها و مصایب درون و برون آنان را ضربه زده و تمام وجودشان را به سوى هلاکت و نیستى سوق مى‏دهد.

ویلیام جیمز که از زمره دانشمندان با انصاف و در حدّ خود متوجّه به بعضى از حقایق است، در قطعه‏اى زیبا در نشان دادن نقش ایمان و خطر عدم آن چنین مى‏گوید:

ایمان یکى از قوایى است که بشر به مدد آن زندگى مى‏کند و فقدان کامل آن در حکم سقوط انسان است. «3»

پی نوشت ها:

______________________________

(1)- غافر (40): 60.

(2)- موسوعة الامام على بن ابى طالب علیه السلام فى الکتاب والسنة والتاریخ: 248.

(3)- «آرامش روانى و مذهب» با اندکى تلخیص و تغییر در عبارت.