خداشناسى از راه طبیعت‏

این نکته بسیار مهم را باید توجّه کرد که عجز واصفان از وصف حضرتش به هیچ‏ عنوان نمى‏تواند ملاک توقّف ما از اندیشه و تفکّر در حقایق توحیدیّه باشد، به این معنا که بگوییم: چون زبان پرقدرت واصفان از وصفش عاجز است ما را نمى‏رسد که در آن عرصه حاضر شویم؛ ما باید به تماشاى آثار، براى توجّه به وجود او بسنده کنیم؛ که این برنامه را خود حضرت او در قرآن مجید نپسندیده و به قول فیلسوف بزرگ شهید مطهّرى در مقدّمه جلد پنجم «روش رئالیسم»:

«مى‏گویند: قرآن راه شناخت خداوند را منحصراً مطالعه طبیعت با روش حسّى دانسته است. شکّى نیست که قرآن به مطالعه حسّى طبیعت دعوت مى‏کند و اصرار فراوانى هم روى این موضوع دارد، ولى آیا قرآن، مطالعه طبیعت را براى حلّ تمام مسائلى که خود طرح کرده است کافى مى‏داند؟!

در قرآن مسائلى از این قبیل مطرح شده است:

لیْسَ کَمِثْلِهِ شَىْ‏ءٌ» «1»

هیچ چیزى مانند او نیست.

وَللّهِ الْمَثَلُ الْأعْلى» «2»

وصفات برتر و والا ویژه خداست.

لِلّهِ الْأسْماءُ الْحُسْنى» «3»

و نیکوترین نام‏ها [به لحاظ معانى‏] ویژه خداست.

الْمَلِکُ القُدُّوسُ السَّلامُ الْمُؤْمِنُ الْمُهَیْمِنُ الْعَزیزُ الْجَبّارُ» «4»

همان فرمانرواى پاک، سالم از هر عیب و نقص، ایمنى بخش، چیره و مسلط، شکست‏ناپذیر، جبران کننده.

فأیْنَما تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللّه» «5»

پس به هر کجا رو کنید آن جا روى خداست.

وَهُوَ مَعَکُمْ أیْنَما کُنْتُمْ» «6»

و او با شماست هرجا که باشید.

اینها همه مسائلى است مربوط به آن سوى مرز؛ چگونه ما از راه طبیعت‏شناسى به معرفت این مسائل نایل مى‏گردیم! طبیعت‏شناسى قطعاً و مسلّماً ما را به علم و قدرت و حکمت آفریننده جهان آگاه مى‏کند، امّا در همین جهت نیز حدّ اکثر این است که ما را واقف مى‏سازد به این که آفریننده جهان، به کارهایى که در طبیعت انجام مى‏دهد آگاه است و بر آنها تواناست، ولى قرآن در این جهت نیز معرفتى بالاتر از ما مى‏خواهد و آن این که: او بر همه چیز بلا استثنا آگاه است و بر همه چیز بلا استثنا تواناست. چگونه از راه مطالعه در مخلوقات که به هر حال محدودند، به علم نامتناهى و قدرت نامتناهى واقف مى‏شویم؟

حقیقت این است که مطالعه طبیعت ما را تا مرز ماوراى طبیعت رهبرى مى‏کند.

این راه، جاده‏اى است که تا مرز ماوراى طبیعت کشیده شده است و در آن جا پایان مى‏یابد و فقط نشانى مبهم از ماوراى طبیعت مى‏دهد.

یعنى حدّ اکثر، اثر مطالعه طبیعت این است که بر ما روشن مى‏کند طبیعت مسخّر و مقهور قوّه یا قوّه‏هاى مدیر و مدبّر و شاعر است، اما این که خود آن قوّه از جایى آمده یا نه، آیا ازلى و ابدى است، آیا واحد است یا کثیر، بسیط است یا متجزّى، جامع همه صفات کمال است یانه، علم و قدرتش متناهى است یا نامتناهى، آیا قدّوس و در حدّ اعلاى تنزیه است و هرگونه نقص از او مسلوب است یا نه، آیا به هر طرف که برویم و به هر سو که بنگریم به طرف خدا رفته‏ایم و به سوى او نگریسته‏ایم، آیا او اوّل همه و آخر همه است؟ و امثال اینها ...

اینها و مانند اینها که در قرآن مطرح است، پرسش‏هایى است که پاسخ آنها را، مطالعه در طبیعت نمى‏دهد، پس یا باید بگوییم: بشر راهى به درک و معرفت این گونه مسائل ندارد و صرفاً باید در برابر اینها کورکورانه معتقد باشد و یا اگر راهى هست آن راه، غیر راه دقّت و مطالعه در طبیعت است.

قرآن اینها را به عنوان یک سلسله درس‏ها القا کرده و از طرف دیگر به تدبّر و تفکّر در آیات قرآنى امر کرده است و از طرفى هم مطالعه طبیعت براى حلّ این معمّاها کافى نیست، پس ناچار راهى دیگر براى فهم این سلسله مسائل هست که مورد تأیید قرآن است». «7»

خداشناسى از راه عقل و فلسفه‏

آن راه که به طور قطع مورد تأیید قرآن است و حتّى پیمودن آن راه را امر فرموده، راه عقل یا راه استدلال و فلسفه است که کامل‏تر از راه قلبى و علمى است و به عبارت دیگر: جامع‏تر از راه فطرى و مطالعه در آثار طبیعت است.

مفهوم بیان حضرت سجّاد علیه السلام این است که:

وصف کنندگان هر چند با تمام وجود براى شناخت حقایق ماوراى مرز، هر سه راه قلبى و علمى و عقلى را بپیمایند و در این زمینه به رشد و کمال مطلوب برسند و به چشیدن لذّت آن توحیدى که قرآن خواسته نایل آیند، باز چون دل و عقل و قلب آنان و آنچه کسب کرده‏اند محدود است، از وصف آن وجود مقدّس که ازلى و ابدى و دائمى و سرمدى و ظاهر و باطن و علیم و سمیع و خبیر و بصیر و ... است عاجزند!!

آرى، بسیارى از بزرگان دین و اندیشمندان ژرف بین و حقیقت جویان بى‏نظیر با الهام‏گیرى از قرآن و پیامبر و ائمّه علیهم السلام هر سه راه را در حدّ مطلوب طى کرده‏اند و به درک و فهم بسیارى از آیاتى که قبلًا ذکر شد موفّق گشته‏اند و در زمینه توحید و به عبارت دیگر الهیّات به معناى اخصّ، کتب گران‏بهایى از خود به یادگار گذاشته‏اند و براثر علم و معرفت پر ارزششان از خود چهره ابدى ساخته‏اند؛ امّا در عین این همه، خودشان با کمال تواضع در نوشته‏هاى بسیار بلند فلسفى‏شان اقرار کرده‏اند که از وصف کامل و جامع آن حضرت عاجزند!

امیرالمؤمنین علیه السلام به نقل «احتجاج» طبرسى مى‏فرماید:

دَلیلُهُ آیاتُهُ، وَوُجُودُهُ إثباتُهُ، و مَعْرِفَتُهُ تَوْحیدُهُ، و تَوْحیدُهُ تَمْییزُهُ مِنْ خَلْقِهِ، و حُکْمُ التَّمْییزِ بَیْنُونَةُ صِفَةٍ لا بَیْنُونَةُ عُزْلَةٍ، إنَّهُ رَبٌّ خالِقٌ، غَیْرُ مَرْبُوبٍ مَخْلُوقٍ، کُلُّ ما تُصُوِّرَ فَهُوَ بِخِلافِهِ. «8»

نشان دهنده او آیات اوست و هستى او اثبات اوست؛ و شناختن او همان یکى دانستن اوست؛ و یکى گرفتن او جدا کردن اوست از آفریده‏اش و لازمه این جدا کردن و تمیز دادن، جدایى در صفت است نه جدایى به معنى کناره‏گیرى تا وجودش محدود شود؛ چون او خداوند و آفریدگار است نه آفریده شده، هر چه به تصوّر بیاید خدا غیر اوست.

شما وقتى به جمله آخر کلام بالا دقّت کنید، به عجز واصفان از توصیف او بیشتر واقف مى‏گردید، در عین این که چنین شاهکارهایى در گفتارهاى انبیا و ائمّه علیهم السلام به خصوص امام على علیه السلام فراوان است که از هیچ فیلسوف و حکیمى سابقه نداشته و پس از او هم احدى به چنین توصیفاتى نسبت به حقّ دست نخواهد نیافت، در عین حال وجود مقدّس حضرت ربّ، برتر از آن است که کلمات بلند و مفاهیم عالى آن چنان که هست بتواند او را نشان دهد. این همه دورنمایى است که چشم قلب از پس زحمت مغز و رنج اندیشه هزارها حکیم و فیلسوف، با کمک‏گیرى از کلمات پیشوایان معصوم و به خصوص آیات قرآن مجید، نظاره مى‏کند!

براى آیات و علاماتى که دلالت بر وجود صانع مى‏کند، همین قدر از اثر باقى مى‏ماند که همراه مدلول خود به سوى وى متوجّه شده و پس از طىّ این مسافت، همین که نزدیک ساحت کبریاى وى برسند، در برابر عظمت نامتناهى حق گنگ شده و غرق دریاى حیرت و بهت شوند.

خداشناسى در کلام امیرالمؤمنین علیه السلام‏

امام على علیه السلام هفت روز پس از وفات رسول خدا و فراغت از جمع قرآن، خطبه عجیبى را انشا فرمود که در قسمت اول آن اینچنین در باب توحید دادِ سخن داد.

الْحَمْدُ لِلّهِ الَّذى أعْجَزَ الأْوْهامَ أنْ تَنالَ إلّا وُجُودَهُ، و حَجَبَ الْعُقُولَ عَنْ أنْ تَتَخَیَّلَ ذاتَهُ فِى امْتِناعِها مِنَ الشَّبَهِ وَالشَّکْلِ، بَلْ هُوَ الَّذى لَمْ یَتَفاوَتْ فى ذاتِهِ، وَلَمْ یَتَبَعَّضْ بِتَجْزِئَةِ الْعَدَدِ فى کَمالِهِ، فارَقَ الْأشْیاءَ لا عَلَى اخْتِلافِ الْأماکِنِ، وَتَمَکَّنَ مِنْها لا عَلَى الْمُمازَجَةِ، و عَلِمَها لا بِأداةٍ لا یَکُونُ الْعِلْمُ إلَّا بِها، وَلَیْسَ بَیْنَهُ و بَیْنَ مَعْلُومِهِ عِلْمٌ غَیْرُهُ. إنْ قیلَ: «کانَ» فَعَلى أزَلِیَّةِ الْوُجُودِ، و إنْ قیلَ: «لَمْ یَزَلْ» فَعَلى تَأویلِ نَفْىِ الْعَدَمِ، فَسُبْحانَهُ و تَعالى عَنْ قَوْلِ مَنْ عَبَدَ سِواهُ، و اتَّخَذَ إلهاً غَیْرَهُ عُلُوّاً کَبیراً. «9»

سپاس و حمد و ثنا، وجود مقدّس «اللّه» را سزاست که اوهام را از این که جز وجود او را نایل شوند عاجز و زبون نموده و عقول را مانع گشته از این که ذات و حقیقت او را تصوّر کنند، از این جهت که از هرگونه شبه و شکلى ابا و امتناع دارد، بلکه اوست که هرگز در ذات خود تفاوت و اختلاف پیدا نکرده و به واسطه عروض تجزیه عددى در کمالش پاره پاره نشده است. از اشیا جدایى گرفته نه به طور اختلاف مکانى و از اشیا متمکّن شده و بر آنها تسلّط یافته نه به طور آمیزش و آنها را دانسته نه به واسطه ابزارى که بدون آن علم میسّر نشود، میان او و معلوم او علمى جز خودش نیست.

اگر گفته شود: بود، مرجعش این است که وجودش ازلى و غیر مسبوق است؛ و اگر گفته شود هرگز زوال ندارد، منظور نفى عدم و نیستى از ذات او بوده. پس ساحت او منزّه و بسى بلند است از سخن آنان که غیر او را پرستیده و جز او خداى دیگرى گرفته‏اند.

سراسر این جملات حکمت و فلسفه الهى و برهان و استدلال مى‏باشد. طىّ راه توحید با عقل و اندیشه است. فهم این جملات که نشانگر گوشه‏اى بسیار ناچیز از عظمت اوست کار قلب پاک و اندیشه تابناک است و این جملات دریایى موّاج از علم و معرفت و خزانه‏اى پرگنج از دانش و بصیرت و چراغى در نهایت پرفروغى براى رسیدن به حقّ است، در جمله اوّل و دوّم مى‏گوید:

اندیشه‏ها از رسیدن به کُنه ذات، عاجز است، پس در این زمینه وصف نمى‏شود و عقول از تخیّل ذات، محجوب است چون شبه و شکلى ندارد!!

حقیقت معرفت، علم و اولیّت خداوند

دراین جملات سه مسأله فلسفى زیر توضیح داده مى‏شود:

اوّل این که: معرفت حقّ سبحانه، به واسطه تصوّر ذهنى نبوده و واقعیّت خارجى او خود به خود و بى‏واسطه معلوم است، چرا که ذهن و وهم در آن پیشگاه مقدّس راه ندارد، ودر آن بارگاه عظیم جز زبونى و سرشکستگى مایه و سرمایه‏اى برایش نیست!

دوم این که: علم وى به اشیا به نفس وجود اشیا است نه به صور ذهنیّه آنها و به‏ واسطه آلات و ادوات.

سوم این که: اوّلیّت و تقدّم او بر اشیا، تقدّم زمانى نبوده و به معناى اطلاق و عدم محدودیّت وجودى است.

پایه مسأله اوّل: روى صرافت و وحدانیّت محضه وجود حقّ گذاشته شده است؛ زیرا وجود صرف و خالص هیچ گونه تفاوت و اختلافى در ذات نخواهد داشت و چنین چیزى، دیگر مرتبه ذهن و خارج و خاصّیت این گونه و آن گونه نمى‏پذیرد، ودر این صورت وجود علمى غیر از وجود عینى نبوده و در وى موجود و معروف، یک حقیقت خواهد بود.

و پایه مسأله دوم: روى لازم صرافت و اطلاق وجود گذاشته شده که احاطه تامّه به همه اشیا بوده باشد؛ زیرا لازمه فرض مطلق با محدود این است که مطلق نسبت به محدود احاطه تامّه داشته و در داخل و خارج ذات وى حاضر بوده باشد و در این صورت همه چیز پیش وى روشن بوده و مانع و حاجبى نخواهد داشت و هر چیز به نفس وجودش معلوم وى خواهد بود نه با توسّط ابزار ادراک و حصول صورت علمیّه.

و پایه مسأله سوم: نیز روى اطلاق و صرافتِ وجود گذاشته شده؛ زیرا هر مطلقى که با محدودى ملاحظه شود، از هر طرف و من جمله از جانب قبل، به محدودِ مفروض احاطه خواهد داشت.

ذِعْلِب یمانى به امیرالمؤمنین علیه السلام عرضه داشت: آیا خداى خود را دیده‏اى؟

فرمود:

واى بر تو اى ذِعْلِبْ! نمى‏شد خدایى را که ندیده باشم عبادت کنم. پرسید:

چگونه او را دیدى؟ پاسخ داد: اى ذعلب! او را با دیده حسّى ندیده‏اند ولى‏ دل‏ها او را به حقایق ایمان دیدند. «10» واى بر تو! خداى من از لطافت، لطیف‏ترین معنا را دارد و از این روى با معناى معهود لطف متّصف نمى‏گردد؛ و از عظمت و بزرگى، بزرگترین معنایش را دارد، لذا با مفهوم معهود عظیم و بزرگى متّصف نمى‏شود؛ از کبریا و بزرگى، بزرگترین مرتبه معنایش را دارد و از این جهت با کبر و بزرگى معهود، تعریف نمى‏گردد و از جلالت، جلیل‏ترین حقیقتش را دارد و دیگر با غلظت و سطبرى متّصف نمى‏شود.

در عین این که براى شناخت او واجب است در راه فطرت و تماشاى آثار و علوم عقلى و دقّت در معارف بسیار بلند اسلامى گام برداشت و به طور قطع گام بردارنده به واقعیّاتى بس عجیب در زمینه توحید مى‏رسد، ولى باید دانست از منطقه عجزِ از وصف نمى‏توان بیرون رفت که این همه توصیف در عین این که در جاى خود حقّ و حتم است باز توصیف موجود محدود و ضعیف و زبون، از وجود نامحدود و عزیز و رفیع و جلیل است!

عارف شبسترى در کتاب گلشن راز چه نیکو سروده:

(عارف شبسترى)

خداشناسى در کلام امام موسى بن جعفر علیه السلام‏

در پایان شرح جمله «وَعَجَزَتْ عَنْ نَعْتِهِ أوْهامُ الواصِفینَ» لازم است به حدیثى ناب و پرقیمت از کتاب با عظمت «توحید» اشاره شود:

محمّد بن أبى عُمَیر که از محدّثان بزرگ و راویان بنام است مى‏گوید:

بر حضرت موسى بن جعفر علیه السلام وارد شدم و عرضه داشتم: مرا توحید بیاموز، آن حضرت فرمود:

اى ابا احمد، در مسأله توحید از آنچه که ذات مقدّس خود او در قرآن مجید بیان فرموده، تجاوز مکن که باعث هلاکتت خواهد شد. بدان که: حضرت او واحد و احد و صمد است، نزاد تا ارث بگذارد و زاده نشد تا شریکش شوند، مصاحب و فرزند و شریک نگرفت، زنده‏اى است که نمى‏میرد، قدرتمندى است که عاجز نمى‏شود، قاهرى است که مغلوب نمى‏گردد، بردبارى است که عجله نمى‏کند، دائمى است که پایان ندارد، برقرارى است که فنا در او نمى‏آید، ثابتى است که زوال ندارد، بى نیازى است که نیازمند نمى‏گردد، عزیزى است که ذلّت ندارد، آگاهى است که براى او جهل نیست، عادلى است که ظلم و جور ندارد، جوادى است که از بخل پاک است؛ اوست آن وجودى که عقول، قدرت درکش را ندارند و اوهام از رسیدن به حضرتش عاجزند و جوانب هستى از فهم ذاتش زبونند، مکانى او را در خود جاى نمى‏دهد، دیده‏ها او را نمى‏بیند ولى او تماشاگر دیده‏هاست که لطیف و آگاه است؛ چیزى مانند او نیست و او سمیع و بصیر است؛ در نجواى سه نفر او چهارمین آنهاست و در پنج نفر او ششمین، کنایه از این که همه جا حاضر است کمتر از اینها یا بیشتر فرقى نمى‏کند که همه هستى محضر اوست؛ او اوّلى است که ما قبل ندارد و آخرى است که بعدى براى او نیست، قدیم است و غیر او مخلوقِ به دوران رسیده، از تمام اوصاف مخلوقات پاک و مبرّاست. «11» ما اگر او را به آنچه از خود او و انبیا و ائمّه علیهم السلام در وصفش در دسترس است وصف کنیم باز وصفى ناتمام است که ما حتّى با این همه معارف و دستورى که در شناختش داریم از وصفش عاجزیم؛ ما باید بگوییم: همانى که در قرآن فرموده‏اى و همانى که در دعاهاى اصیل در وصفت آمده، ولى این همه گوشه‏اى بسیار ناچیز از اوصاف بى نهایت در بى نهایت توست و آنچه از آن معارف نصیب فهم ماست به اندازه فهم ماست نه در خور شأن و قدر تو که ما با همه پیشرفتى که از ابتداى حیات تاکنون در دانش و بینش و فهم معارف و حقایق الهیّه، آنهم با کمک تو داشته‏ایم، از بیان حقیقتى از حقایق ذاتت عاجزیم که هر آنچه تو دارى ما نداریم و هر آنچه تو هستى ما نیستیم، آن قدر هست که بانگ جرسى مى‏آید و ما از پى آن بانگ باید کمال عبودیّت و بندگى وخضوع و خشوع در برابر آن ذات پاک نشان دهیم، تا هماى سعادت به دام افتد و دیو شقاوت و بدبختى براى ابد از عرصه حیات ما رَجْم شود!

(فروغى بسطامى)

پی نوشت ها:

______________________________

1)- شورى‏ (42): 11.

(2)- نحل (16): 60.

(3)- اعراف (7): 180.

(4)- حشر (59): 23.

(5)- بقره (2): 115.

(6)- حدید (57): 4.

(7)- اصول فلسفه و روش رئالیسم: 5/ 25- 27، با کمى تلخیص.

(8)- الاحتجاج: 1/ 201؛ بحار الأنوار: 4/ 253، باب 4، حدیث 7.

(9)- التوحید، شیخ صدوق: 73؛ الأمالى، شیخ صدوق: 320، حدیث 8.

(10)- بحار الأنوار: 4/ 27، باب 5، حدیث 2؛ الکافى: 1/ 138، حدیث 4.

(11)- بحار الأنوار: 4/ 296، باب 4، حدیث 23؛ التوحید، شیخ صدوق: 76، حدیث 32.

(12)- طرّه: زلف، موى جمع کرده بر پیشانى.

(13)- طرّار: جیب بر.