کمیل به امیر المؤمنین علیه السلام عرضه داشت: نفس را براى من تعریف کن، حضرت فرمود: کدام نفس را؟ عرض کرد: مگر چند نفس داریم؟ فرمود: براى نفس چهار مرحله است:

1- نامیه نباتیّه‏

2- حسّیّه حیوانیّه‏

3- ناطقه قدسیّه‏

4- کلیّه الهیّه‏

1- براى نامیه پنج قدرت است: ماسکه، جاذبه، هاضمه، دافعه، مربیّه.

و داراى دو خاصیت است: زیاد شدن، کم شدن. و این شبیه‏ترین نفس به حیوان است.

2- حسّیّه حیوانیّه پنج قوّه دارد: سمع، بصر، شمّ، ذائقه، لامسه. و داراى دو خاصیت است. خوشى، غضب.

3- ناطقه قدسیّه پنج صفت دارد: فکر، ذکر، علم، حلم، نباهت.

4- کلیّه الهیّه پنج قدرت دارد: بقاى در فنا، نعیم در شقا، عزّ در ذُلّ، فقر در غنا، صبر در بلا. و وى را دو خاصیت است: رضا، تسلیم. «1» هدف رسالت این است که نفس را از حالت نامى و حیوانى به سوى کلیّه الهیّه برساند و این جز با تزکیه- یعنى آراسته شدن به فضایل و پیراسته شدن از رذایل میسّر نیست.

اگر نفس باتزکیه مهار نشود، در مسأله مال دنیا دچار حرام خورى، در مسأله شهوت گرفتار انواع معاصى و در مسأله حکومت دچار غصب حق ذى حق و پایمال کردن حقوق یک ملت مى‏شود.

داستانى عجیب از فضیل و هارون‏

هارون در کمال قدرت وسطوت و در عین کبر و نخوت با جمعى به حج آمده بود. در طواف بیت ملخى را لگد مال کرد در حالى که حکمش را نمى‏دانست.

شنید فضیل عیاض در مسجدالحرام است. جهت یافتن حکم مسأله مأمون را نزد وى فرستاد تا او را به حضورش بیاورد. مأمون نزد فضیل آمد و پس از سلام گفت: خلیفه سلام دارد و مى‏گوید چند لحظه نزد ما بیا، فضیل جواب مأمون را نداد، مأمون بازگشت و گفت: مرا نزد کسى فرستادى که تو را به حساب نمى‏آورد!

هارون با غصب و خشم حرکت کرد، در حالى که اطرافیانش به وحشت افتادند. چون به فضیل رسید گفت: اى فضیل! واجب است نزد ما آیى و حقّ ما را بشناسى، آخر ما حاکم شماییم! من در حال احرام و طواف ملخى را لگد کرده‏ام، حکمش چیست؟ فضیل بلندبلند گریه کرد و گفت: چه چوپانى هستى که از گوسپند مسأله مى‏پرسى! بر چوپان واجب است محلّ گوسپندان را امن کند، غذاى نیکو فراهم آورد، آب شیرین بدهد، تو که از یک مسأله دین عاجزى، چه چوپانى هستى واین گله را کجا مى‏برى؟! «2»

نکته‏اى بس عجیب در وضع امیرالمؤمنین علیه السلام‏

یکى از اصحاب مى‏گوید:

شنیده بودم آیه شریفه‏

أمَّنْ هُوَ قانِتٌ آناءَ اللَّیْلِ» «3»

[آیا چنین انسان کفران‏کننده‏اى بهتر است‏] یا کسى که در ساعات شب به سجده و قیام و عبادتى خالصانه مشغول است.

در شأن على است، رفتم تا حسنات و عبادات او را به چشم خود ببینم. وقت مغرب با یاران خود نماز خواند و پس از تعقیبات به نماز عشا پرداخت، آنگاه با اجازه آن حضرت به منزلش رفتم، قسمت عمده‏اى از شب، او را در قرآن و نماز دیدم، صبح نمازش را در مسجد به جماعت بجاى آورد، سپس به کار مردم پرداخت تا وقت نماز ظهر و عصر آمد. پس از فریضه ظهر و عصر دوباره تا شب به کار مردم پرداخت. به او گفتم به روز و شب آسایش ندارى! فرمود:

اگر روز بیاسایم کار رعیّت ضایع شود، اگر شب بیاسایم قیامت خودم ضایع گردد، پس روزْ مهمّ مردم را انجام دهم و شب مهمّ خودم را. «4» آرى، این است صاحب نفس زکیّه راضیه مرضیّه، این است محصول و نتیجه نفس تصفیه شده واین است آن که قرآن مجید نفس او را نفس پیامبر خوانده است.

پی نوشت ها:

______________________________

(1)- بحار الأنوار: 58/ 84- 85؛ مستدرک سفینة البحار: 10/ 113؛ تفسیر الصافى: 3/ 111.

(2)- آداب النفس: 48.

(3)- زمر (39): 9.

 (4)- بحار الأنوار: 41/ 13، باب 101، حدیث 3؛ الأمالى: شیخ صدوق: 282، حدیث 14؛ روضة الواعظین: 1/ 117.