حالات نفس در قرآن‏ - بشنو این نی چون حکایت می کند

»» حالات نفس در قرآن‏

اگر نفس همراه با قواعد الهیّه و سنن حضرت رسالت پناهى صلى الله علیه و آله تربیت نشود دچار حالات عجیبى مى‏گردد که علاج بعضى از آن حالات بسیار سخت وگاهى غیر ممکن است.

آن حالات باعث مى‏شود که نفس با شیطان رفاقت کند و با کمال آرامش طریق گمراهى و ضلالت بپیماید و هر جنایتى که بخواهد مرتکب گردد و هر کارى که میل داشته باشد انجام دهد.

قرآن مجید آن حالات را به هفت مرحله بیان فرموده:

1- نفس امّاره. 2- نفس حسرت زده. 3- نفس رهینه. 4- نفس هوایى. 5- نفس دسّایى. 6- نفس سفهى. 7- نفس تسویلى.

آیاتى که این حالات را براى نفوس ذکر کرده به ترتیب عبارت است از:

1- نفس اماره‏

«إِنَّ النَّفْسَ لَأَمَّارَةُ بِالسُّوءِ إِلَّا مَا رَحِمَ رَبِّى» «1»

زیرا نفس طغیان گر، بسیار به بدى فرمان مى‏دهد مگر زمانى که پروردگارم‏ رحم کند.

2- نفس حسرت زده‏

«وَاتَّبِعُوا أَحْسَنَ مَا أُنزِلَ إِلَیْکُم مِن رَبِّکُم مِّن قَبْلِ أَن یَأْتِیَکُمُ الْعَذَابُ بَغْتَةً وَأَنتُمْ لَا تَشْعُرُونَ* أَن تَقُولَ نَفْسٌ یَاحَسْرَتَى عَلَى‏ مَا فَرَّطتُ فِى جَنبِ اللَّهِ وَإِن کُنتُ لَمِنَ السَّاخِرِینَ» «2»

و از نیکوترین چیزى که از طرف پروردگارتان به سوى شما نازل شده است پیروى کنید، پیش از آن که ناگهان و در حالى که بى‏خبرید، عذاب به شما رسد؛* تا مبادا آن که کسى بگوید: دریغ و افسوس بر اهمال‏کارى و تقصیرى که درباره خدا کردم و بى‏تردید [نسبت به احکام الهى و آیات ربّانى‏] از مسخره کنندگان بودم.

3- نفس رهینه‏

«کُلُّ نَفْسٍ بِمَا کَسَبَتْ رَهِینَةٌ* إِلَّا أَصْحَابَ الْیَمِینِ» «3»

هر کسى در گرو دست‏آورده‏هاى خویش است،* مگر سعادتمندان.

4- نفس هوایى‏

«وَأَمَّا مَنْ خَافَ مَقَامَ رَبِّهِ وَنَهَى النَّفْسَ عَنِ الْهَوَى‏» «4»

و اما کسى که از مقام و منزلت پروردگارش ترسیده و نفس را از هوا و هوس‏ بازداشته است.

5- نفس دسّایى‏

«وَقَدْ خَابَ مَن دَسَّاهَا» «5»

و کسى که آن را [به آلودگى‏ها و امور بازدارنده از رشد] بیالود [از رحمت حق‏] نومید شد.

6- نفس سفهى‏

«وَمَن یَرْغَبُ عَن مِلَّةِ إِبْرَاهِیمَ إِلَّا مَن سَفِهَ نَفْسَهُ» «6»

وکیست که از آیین ابراهیم روى گردان شود، جز کسى که [خود را خوار و بى‏ارزش کند و] خویش را به نادانى و سبک مغزى زند؟

7- نفس تسویلى‏

«قَالَ بَلْ سَوَّلَتْ لَکُمْ أَنْفُسُکُمْ أَمْراً فَصَبْرٌ جَمِیلٌ» «7»

گفت: چنین نیست که مى‏گویید، بلکه نفس شما کارى [زشت را] در نظرتان آراست [تا انجامش بر شما آسان شود] در این حال صبرى نیکو [مناسب‏تر است‏].

نفس که مرکز امیال، آمال، غرائز و شهوات است واجب است تحت کنترل قواعد الهى باشد؛ زیرا تنها قواعد ربّانیّه هستند که نفس را از سرکشى حفظ مى‏کنند، اگر آن قواعد و برنامه‏ها به کار گرفته نشود، طوفانى چون طوفان عاد و ثمود در درون به وجود مى‏آید، به طورى که موجودیّت الهى انسان به خطر افتاده بر باد مى‏رود.

تاجرى از تجّار همدان خدمت انور باباطاهر رسید، عرضه داشت: خداوند مرا از مال دنیا بى نیاز کرده، بگو هر دخترى را بخواهى برایت بگیرم. سنّ باباطاهر مناسب با دختر نبود ولى مى‏توانست قبول کند امّا فکر کرد، قبول این مسأله عیش عاطفى و احساسى و ظاهرى و باطنى یکى از بندگان خدا را بهم مى‏زند، به اندازه‏اى بر نفس مسلّط بود که در جواب تاجر گفت:

مرا عشق رخ مولاست بر سر		هواى باغ روح افزاست بر سر
از این دنیا نمودم دست کوتاه‏		مرا سوداى آن دنیاست بر سر

(باباطاهر عریان)

موعظه نفس‏

أوْحَى اللّهُ إلى عیسى بْنَ مَرْیَمَ علیهما السلام: عِظْ نَفْسَکَ، فَإنْ اتَّعَظْتَ فَعِظِ النّاسَ و إلّا فَاسْتَحْىِ مِنّى. «8»

خداوند مهربان به عیسى بن مریم علیهما السلام وحى کرد: نفست را موعظه کن، چون قبول موعظه کردى به موعظه و نصیحت مردم اقدام کن ورنه از من حیا کن.

نفس مریض را باید با قرآن و سنّت پیامبر معالجه کرد و در این امر باید جدّى بود.

واى به حال کسى که سخن خدا و رسولش را سبک بشمارد و به قبول نصایح و مواعظ حق تن ندهد، هشدارهاى مادّى مردم را بپذیرد ولى اشارات و هشدارهاى‏ معنوى و حقیقى حق را قبول نکند.

فیض، آن عالم جلیل القدر، آن فیلسوف عالى مقدار و آن حکیم بزرگوار مى‏فرماید:

«اگر طبیبى یهودى لذیذترین غذا را در مذاقت بگوید براى تو ضرر دارد، در ترک آن خود را به ناراحتى مى‏اندازى، ولى قول انبیا را که دو تأیید دارد: یکى معجزات و دیگر تصدیق حق، باور ندارى!

از تو بسیار عجب است از این که اگر یک بچّه به تو بگوید عقربى در لباس توست، ناگهان تمام لباس‏هایت را در مى‏آورى بدون این که از آن کودک طلب دلیل و برهان کنى، ولى قبول قول انبیا براى تو سنگین است! مگر گفتار آنان نزد تو از گفتار یک کودک کم ارزش‏تر است؟!

از آتش سر کبریت مى‏پرهیزى ولى از آتش جهنّم و خون و چرکى که به قول قرآن به خورد اهل آن مى‏دهند و از اغلال و سلاسل دوزخ و زقّومى که پیامبر فرمود: یک قطره آن تمام جانداران دریا را مى‏کشد پرهیز و پروا ندارى!» «9» انسان اگر در قبول مسائل حق سر سختى به خرج دهد و بجاى رنگ گرفتن از واقعیّت‏ها، از هوا و هوس و شیطان و شیطنت رنگ بگیرد نمى‏تواند بگوید من مسلمانم و نمى‏تواند ادّعا کند من امّت پیامبرم.

حبّ نفس‏

قالَ رَسُولُ اللَّه صلى الله علیه و آله: سَیَأتى‏ زَمانٌ عَلى‏ امَتى‏ یُحِبُّونَ خَمْسَاً وَیَنْسَوْنَ خَمْسَاً: یُحِبُّونَ الدُّنیا وَیَنْسَوْنَ الآخِرَةَ وَیُحِبُّونَ الْمالَ وَیَنْسَونَ الْحِسابَ‏ وَیُحِبُّونَ النِّساءَ وَیَنْسَوْنَ الْحُورَ وَیُحِبُّونَ القُصُورَ وَیَنْسَوْنَ القُبُورَ وَیُحِبُّونَ النَّفْسَ وَیَنْسَوْنَ الرَّبَّ اولئِکَ بَریئُونَ مِنّى‏ وَانَا بَرىٌ مِنْهُمْ. «10»

رسول خدا صلى الله علیه و آله فرمود: زمانى بر امَّت من برسد که عاشق پنج چیز شوند و پنج چیز را از یاد ببرند: عاشق دنیا شوند و آخرت را از یاد ببرند، عاشق جمع مال گردند و حساب فرداى آن را از یاد ببرند، عاشق زنان شوند و حور را از یاد ببرند، عاشق بناهاى سنگین شوند و قبرها را از یاد ببرندعاشق نفس شوند و ربّ را فراموش کنند. آنان از من بیزارند و من از آنان بیزارم.

نفس در کلام ملا صدرا

حضرت صدر المتألّهین در «هدایة الطالبین» مى‏فرماید: «نفس:

1- یا شریفه است و مقابل آن خسیسه.

2- یا قویّه است و مقابل آن ضعیفه.

3- یا جامعه است، یعنى هم شریفه و هم قویّه.

نفس شریفه‏

که با زحمات طاقت فرساى صاحبش بر اساس معارف الهیّه تربیت شده و داراى حکمت و حرّیّت است.

حکمت آن، خداشناسى، خودشناسى، فرمان‏شناسى و خطرشناسى است.

حرّیّت آن، آزادى از امیال و شهوات و غرائز و حالات غلط و غیر خدایى است.

در مقابل آن خسیسه است که از حکمت و حرّیّت محروم و از حسنات و فضایل و خلاصه از رحمت حضرت دوست محروم است.

نفس قویّه‏

نفسى است که تسلیم واقعیّات و عامل به حقایق الهیّه است و مقابل آن نفس ضعیفه است که بارکش شیطان است.

نفس جامعه‏

نفس انبیا و اولیا و ائمّه طاهرین علیهم السلام است.»

نفس در کلام حاجى سبزوارى‏

حاجى سبزوارى- أعلى اللَّه مقامه الشریف- مى‏فرماید:

«انسان بس عزیز الوجود است و أندر النوادر، نمى‏بینى کِلْک قدرت الهى از بسیارى و این همه جماد که کثرت آن معلوم نیست اندکى را نبات قرار داد و از بسیارى از جانداران اندکى انسانند و از بسیارى انسان اندکى عاقل و از بسیارى عقلا اندکى مسلم و از بسیارى مسلم اندکى مؤمن و از این همه مؤمن اندکى عابد و از بسیارى عابد اندکى زاهد و از زاهدین اندکى عالم و از علما اندکى عارف و از عرفا اندکى اولیا و از اولیا اندکى انبیا و از انبیا اندکى اولوالعزم و از پنج اولوالعزم یکى خاتم و داراى مقام جمعى است و این هم در اختیار شما امّت است، او را بشناسید و از معارف او درس و پند گیرید و به خواسته‏هاى او جامه عمل بپوشانید تا با قلب پاک و نفس زکیّه و عمل صالح، مقرّب پیشگاه او شوید.»

لَقَدْ کانَ لَکُمْ فى رَسُولِ اللّهِ اسْوَةٌ حَسَنَةٌ» «11»

یقیناً براى شما در [روش و رفتار] پیامبر خدا الگوى نیکویى است.

قالَ رَسولُ اللَّهِ صلى الله علیه و آله: اللّهُمَّ إنّى أعُوذُ بِکَ مِنْ عِلْمٍ لا یَنْفَعُ وَقَلْبٍ لا یَخْشَعُ‏ وَنَفْسٍ لا تَشْبَعُ وَدُعاءٍ لا یُسْمَعُ. «21»

رسول خدا صلى الله علیه و آله فرمود: خداوندا، به تو پناه مى‏برم از دانشى که به عمل در نیاید و مرا سودى ندهد و از قلبى که در برابر واقعیّت‏هاى تو تواضع ندارد و از نفسى که از دنیا و مادّیات و هوا و هوس‏ها سیر نگردد و از دعایى که مستجاب نشود!

نفس در کلام سهل بن عبداللَّه‏

سهل بن عبداللَّه گفت:

نفس را سه صفت است: یا کفر، یا نفاق، یا ریا. و این سه صفت نفس را رها نکند مگر به ریاضت و ریاضت اداى واجبات و ترک محرّمات است که تکرار آن نفس را تزکیه کند.

توجّه به واقعیّات اثر عجیبى در بیدارى و رشد و حرکت نفس مى‏گذارد.

مردى بود یهودى به نام مُخَیریق؛ در رفت و آمدهایش در مدینه، زیاد نسبت به پیامبر عزیز اسلام اندیشه مى‏کرد، تا نزدیک جنگ احد به نزد دانایان یهود آمد و گفت: این همان شخص موعود نیست که موسى خبر داده؟ گفتند: نه، شبیه به اوست. گفت: شباهت یعنى چه؟ او همان است و شما نامردان کتمان حق مى‏کنید.

نزد پیامبر آمد، به حقیقت ایمان آورد و مالش را که فوق العاده بود به حضرت واگذار کرد؛ که بیشتر صدقات و انفاقات رسول حق بعد از مال خدیجه از مال اوست، سپس براى دفاع از حق در جنگ احد شرکت کرد و به شرف شهادت نایل آمد. «13»

ز ساقىِّ شب دوش جامى گرفتم‏		ز دور فلک انتقامى گرفتم‏
اگر چه جهانى به جامى نیرزد		ولى من جهانى به جامى گرفتم‏

به کام دلم چون نشد دورِ گردون‏		به ناکامى از باده کامى گرفتم‏
رهِ بى نشانى سپردم چو عنقا «14»		به سر تا که سوداى نامى گرفتم‏
به غفلت ز افسون صیّاد گیتى‏		پى دانه ره سوى دامى گرفتم‏
نشان رخ تو ز موى تو جستم‏		سراغ مه از تیره شامى گرفتم‏
چو شد از صبا گیسوانت پریشان‏		در آن دم من از دل پیامى گرفتم‏
مرا قامت از غم هلالى است‏ مشفق‏ که سود		اى ماه تمامى گرفتم‏

(مشفق کاشانى)

نفسِ بدون تربیت و منهاى تزکیه اگر صاحبش امیر شود امیر ظالم مى‏شود، اگر ثروتمند شود ثروتمند مُترَف و مُسرِف و بخیل شده و اگر دانشمند شود متظاهر و ریاکار مى‏گردد.

سخن آتش دوزخ‏

در حدیث آمده: اندر قیامت، آتش دوزخ با سه کس سخن گوید:

1- به زمامداران گوید: اى کسانى که خداوند بزرگ به شما قدرت داد، ولى شما اصول عدالت را در جامعه به کار نگرفتید و داد مظلوم را از ظالم نستاندید. پس آنها را مى‏بلعد، چنانکه پرندگان دانه کنجد را.

2- به ثروتمندان گوید: اى کسانى که امکانات وسیع به شما بخشیدند و از شما خواستند مقدارى از آن را انفاق کنید ولى شما بخل ورزیدید! آنگاه آنها را هم مى‏بلعد.

3-/ به دانشمندان گوید: اى طایفه‏اى که ظاهر خود را براى مردم آراستید ولى در باطن به معصیت خدا پرداختید! سپس آنها را مى‏بلعد. «15»

مراقبت نفس و ترک گناه‏

در آداب مراقبت آمده:

الْأوَّلُ تَرْکُ الْمَعاصى وَهذا هُوَ الَّذى بُنِىَ عَلَیْهِ قِوامُ التَّقْوى‏ وَاسِّسَ عَلَیْهِ أساسُ الْآخِرَةِ وَالْاولى‏. وَما تَقَرَّبَ الْمُتَقَرِّبُونَ بِشَىْ‏ءٍ أعْلى‏ وَأفْضَلَ مِنْهُ.

اوّل ترک معاصى است که قوام تقوا بر آن است و ریشه دنیا و آخرت است. و مقرَّبان به مانند چیزى چون تقوا به خدا قرب نجستند.

موسى از آن مرد عالم که داستانش در سوره کهف آمده پرسید: چه کرده‏اى که من مأمور یادگیرى از تو شده‏ام و به چه چیز به این مرتبه رسیدى؟ گفت:

الأول: بِتَرْکِ الْمَعْصِیَةِ.

اول: به ترک معاصى.

الثّانى: الْاشْتِغالُ بالطّاعاتِ مَعَ حُضُورِ الْقَلْبِ.

دوم: برنامه از آداب مراقبت انجام عبادات با حضور قلب است.

الثّالِثُ: عَدَمُ الْغَفْلَةِ.

سوم: پرهیز و دورى از غفلت است.

الرّابع: الْحُزْنُ الدّائِمُ، قالَ: إنّى لا أسْکُنُ إلّا فى قَلْبٍ مَحْزُونٍ.

چهارم: حزن دائم قلبى است نسبت به گذشته و تقصیر نفس، که حضرت حق‏ فرمود: من جز در قلب محزون نیستم.

پی نوشت ها:

______________________________