روایت «حسن بن شعبه حرّانى» صاحب تحف العقول که با سلسله اسناد خود از «سعد بن زیدبن ارطاة» نقل مى‏کند که مى‏گوید:

کمیل بن زیاد را دیدم و از فضائل امیرالمؤمنین از او سؤال کردم، در جواب گفت: مى‏خواهى تو را خبر دهم به وصیتى که امیرالمؤمنین به من نموده و آن وصیت براى تو بهتر است از دنیا و هر چه در آن است؟ در جواب گفتم: آرى، بعد گفت: امیرالمؤمنین به من چنین وصیت نمود:

اى کمیل، هر روز «بسم اللَّه الرحمن الرحیم» بگو، و سپس ذکر «لاحول ولا قوة الا باللَّه» را بخوان و توکل بر خدا کن، سپس اسامى، (ائمه معصومین) را بگو و بر آن‏ها درود و صلوات بفرست و به خدا پناه ببر و بعد به ما پناهنده شو، و همچنین خود و اولاد و آنچه دارى، همه را به خدا و ما بسپار، که از شر آن روز مصون خواهى ماند.

اى کمیل، به تحقیق، پیغمبر را خدا ادب آموخت و پیغمبر مرا ادب آموخت و من مؤمنین را ادب مى‏آموزم. آداب را من براى بزرگان به ارث گذاشتم.

اى کمیل، هیچ علمى نیست مگر آن که من آن را گشودم و هیچ چیزى نیست، مگر آن که امام قائم علیه السلام آن را ختم کند.

اى کمیل، پیامبران و ائمه معصومین از یک نسل و شجره طیبه هستند که) بعضى از ایشان از بعضى دیگرند، و خداوند شنوا و آگاه است.

اى کمیل، علمت را جز از ما مگیر، تا از ما محسوب شوى.

اى کمیل، هر حرکت و کارى از تو نیاز به شناخت دارد (باید در کارها با شناخت و معرفت وارد شوى).

اى کمیل، هنگام غذا خوردن، «بسم اللَّه» بگو که با آن، هیچ چیز ضرر نمى‏رساند و در اسم خدا شفاى هر دردى است.

اى کمیل، هنگام غذا خوردن، کسانى را با خود شریک کن و بخل مکن؛ زیرا تو مردم را رزق نمى‏دهى و خدا در این کار تو را ثواب بسیار عطا مى‏فرماید. اخلاق خود را با وى (کسى که با تو غذا مى‏خورد) نیکو کن و با گشاده رویى با او برخورد کن و به خدمت‏گذار خود تهمت مزن و با او درشتى مکن.

اى کمیل، هنگامى که مشغول غذا خوردن مى‏شوى، غذا خوردن خود را طول بده تا کسانى که با تو غذا مى‏خورند سهم خود را از سفره برگیرند. (و دیگران نیز از غذا و روزى خود استفاده کنند).

اى کمیل، وقتى که از غذا خوردن فارغ شدى، سپاس خدا را در مقابل روزى که به تو داده بجا بیاور و هنگام سپاس گزارى صداى خود را بلند کن تا دیگران نیز سپاس‏گزارى کنند و بدین وسیله اجر تو زیاد شود.

اى کمیل، معده خود را پر از غذا نکن و جایى براى آب و تنفس باقى نگهدار و دست از غذا خوردن برمدار مگر زمانى که هنوز به آن مایل باشى و اگر چنین کنى، از غذا نیرو مى‏گیرى (یعنى غذا خوب جذب مى‏شود) و بدان که سلامت بدن از کم خوردن و کم نوشیدن است.

اى کمیل، برکت در مال کسى است که زکات مى‏دهد و به مؤمنان یارى مى‏کند وصله رحم مى‏نماید.

اى کمیل، به قوم و خویش مؤمن خود، بیشتر از قوم و خویش غیر مؤمنت عطا و بخشش کن و به آن‏ها مهربانتر باش و نسبت به آنان بیشتر عطوفت کن و به فقرا و مساکین صدقه بده.

اى کمیل، نیازمندى را محروم نگردان گرچه به نصف دانه انگور یا خرما باشد، بدرستى که صدقه نزد خدا رشد مى‏کند.

اى کمیل، بهترین زینت و آرایش مؤمن، فروتنى است و جمال او، عفت و شرف او، یاد گرفتن (احکام دین) و آبروى او، ترک بگو و مگو مى‏باشد.

اى کمیل، در هر صنفى، قومى است که بعضى (از نظر فکرى) بالاتر از بعضى دیگرند؛ پس بپرهیز از بحث و کشمکش با انسانهاى پست. و اگر به گفته تو گوش فرا داد از او تحمل کن و از آن‏ها باش که خدایتعالى ایشان را توصیف کرده که مى‏فرماید: هر گاه طرف خطاب نادانان قرار گیرند، با آرامش با آن‏ها برخورد مى‏کنند. (یعنى ناسزاى آن‏ها را تحمل مى‏کنند).

اى کمیل، در هر حال حق را بگو و پشتیبان پرهیزکاران باش، از فاسقین دورى کن و از منافقین اجتناب کن و با خائنین همنشین مباش.

اى کمیل، درِ ظالمان را مکوب، براى آن که با آن‏ها رفت آمد داشته باشى و با آن‏ها کسب مال یا اعتبار کنى و بپرهیز از تعظیم کردن و اطاعت ایشان یا حضور در مجالس ایشان به کارى که سبب غضب خدا برتوگردد، و اگر به حضور در مجلسشان ناچار شدى دائما به ذکر خدا باش و بر او توکل کن و از شر آن‏ها به خدا پناه ببر و به تجملات آن‏ها توجه نکن و در دل، کارهاى آن‏ها را منکر باش و پیش آن‏ها به خدا تعظیم کن و عظمت خدا را به آن‏ها گوشزد نما؛ زیرا تو بدین وسیله تأیید مى‏شوى و از شرّ آن‏ها ایمن مى‏مانى.

اى کمیل، بهترین کارى که بندگان خدا پس از اقرار به خدا و اولیاى خدا، مى‏توانند انجام دهند، عفت و بردبارى وصبر است.

اى کمیل، فقر و ناچارى خود را به مردم آشکار مکن و بر آن‏ها صبر کن و براى خشنودى خدا و با عزّت، آن‏ها را بپوشان.

اى کمیل، باکى نیست که برادرت را از سرّ خود آگاه سازى، اما کدام برادر؟ که هنگام سختى تراپست نگرداند و هنگام زیان‏هاى مالى، پشتیبان تو باشد و عقب‏ نشینى نکند و اگر چیزى از او بپرسى بر تو خیانت نکند و تو را تنها نگذارد تا بداند که تو گرفتارى ندارى و اگر گرفتارى داشته باشى آن را اصلاح کند.

اى کمیل، مؤمن آئینه مؤمن است، یعنى عیب‏هاى او را به او مى‏گوید و تفقد حال او مى‏کند و در فقر و بیمارى او را یارى مى‏کند.

اى کمیل، مؤمنین با یکدیگر برادرند و هیچ چیز نزد برادر اولى و بهتر از برادر نیست.

اى کمیل، اگر برادرت را دوست ندارى، برادرش نیستى، مؤمن کسى است که پیرو ما ائمه معصومین باشد و گفتار ما را بگوید؛ پس کسى که از گفتار ما تخلف کند از ما بریده و کسى که از ما جدا شود به ما ملحق نمى گردد و با ما نمى‏باشد پس (در آن صورت) در درک اسفل از آتش است.

اى کمیل، هر افسرده دلى اظهار درد دل مى‏کند، پس کسى که اظهار درد دل با تو نمود، آن را مستور کن، مبادا آن را براى غیر، اظهار و افشا کنى؛ زیرا افشاى آن، توبه ندارد و گناهى که توبه نداشته باشد عاقبت آن آتش دوزخ است.

اى کمیل، فاش کردن سرّ آل محمد صلى الله علیه و آله قابل جبران و گذشت نیست و از کسى تحمل نمى‏شود و سر آل محمد صلى الله علیه و آله را جز به مؤمن موفق و با هوش نگویید.

اى کمیل، در هنگام هر شدت و سختى بگو «لاحول ولا قوة لا باللَّه» که خداى تعالى به وسیله آن تو را نجات مى‏دهد. و نزد نعمت بگو «الحمدللَّه» که خداوند آن را فزونى مى‏بخشد. پس هنگامى که رزق تو دیرتر رسید استغفار کن، خداوند در کار تو گشایش مى‏دهد.

اى کمیل، ایمان بر دو قسم است: مستقر و مستودع، (یعنى ایمان ثابت و ایمان عاریتى) بپرهیز از ایمان عاریتى، و اگر مى‏خواهى حتماً مستحق آن باشى که ایمان مستقر داشته باشى، هنگامى به آن موفق مى‏شوى که ملازم راه و روشى باشى که ترا به راه انحرافى نکشاند و از راه دست بر نگرداند.

اى کمیل، براى کسى اجازه نیست واجبى را ترک کند و در انجام مستحبات به زحمت و مشقت بیفتد.

اى کمیل، به وسیله ولایت و دوستى، خود را نجات ده که شیطان در مال و اولاد تو شرکت نکند.

اى کمیل، به تحقیق که گناهان تو بیشتر از کارهاى نیک تو است و غفلت تو از یاد خدا بیشتر از ذکر و یاد خداست و نعمت‏هاى خدا بیش از عمل و کارهاى تو است.

اى کمیل، بیرون از نعمتهاى خدا نیستى، در حالى که عافیت را به تو عنایت کرده (یعنى سرآمد تمام نعمت‏ها عافیت است) بنا بر این هیچگاه از حمد و تمجید و تسبیح و تقدیس و شکرگزارى و یاد او فارغ مباش.

اى کمیل، سعى کن از آن‏هایى نباشى که خداى تعالى درباره آن‏ها فرموده:

«آن‏ها خدا را فراموش کردند، پس خدا خودشان را از یاد خودشان برد» «1» و نسبت فسق به آن‏ها داد پس آن‏ها فاسقند.

اى کمیل، کار آن نیست که نماز بخوانى و روزه بگیرى و صدقه دهى؛ بلکه کار آن است که نماز تو با قلب پاکیزه و کار خداپسند و خشوع کامل باشد.

و ببین در چه لباسى و بر چه زمین و فرشى نماز مى‏گزارى؟ اگر از راه مشروع و حلال نیست نماز تو قبول نخواهد شد.

اى کمیل! زبان آنچه مى‏گیرد و مى‏گوید، از دل است و دل انسان قوامش به غذا است. ببین دل خود را به چه وسیله تغذیه مى‏کنى؟ اگر از راه حلال نیست، خداى تعالى تسبیح وذکر ترا نمى‏پذیرد.

اى کمیل، بفهم و بدان ما کسى از مردم را در ترک امانت‏ها رخصت نمى‏دهیم، پس کسى که از من چنین رخصتى را نقل کند بتحقیق بیهوده و گناه است و به واسطه دروغى که گفته جزایش آتش است. سوگند یاد مى‏کنم هر آینه شنیدم از پیغمبر اکرم صلى الله علیه و آله، یک ساعت قبل از وفاتش که سه مرتبه فرمود: یا اباالحسن! امانت را به صاحبش رد کن، خواه نیکوکار باشد یا بدکار، خواه امانت کوچک باشد یا بزرگ ولو یک رشته نخ باشد.

اى کمیل، جنگ وجهادى نیست مگر با امام عادل (یعنى با اذن و اجازه او) و استحبابى در نماز جماعت نیست مگر با امامى که داراى فضیلت است (یعنى امام جماعت حتما باید یک مزیت به مأموم داشته باشد).

اى کمیل، اگر پیامبرى روى زمین ظاهر نمى‏شد و در روى زمین یک مؤمن پرهیزکار مى‏بود، هر آینه در دعاى خود به سوى خدا، یا خطاکار بود و یا به هدف رسیده و مصیب بود. (بعد فرمود:) بلى قسم به خدا خطاکار بود تا این که خداى تعالى یک پیامبر مى‏فرستاد و به مقام پیامبرى او را منصوب مى‏کرد و اهلیّت و شایستگى او را گواهى مى‏نمود.

اى کمیل! دین، دین خداست و خداوند قیام بر دین را از هیچ کس نمى‏پذیرد مگر از رسول یا نبى یا وصى باشد.

اى کمیل! (رهبرى جامعه مسلمین به واسطه) نبوت و رسالت و امامت است و غیر از این‏ها، یا ولایت از طرف امام دارند یا متحیر و بدعت‏گزار. بدرستى که خداوند کارهاى نیک را از پرهیزکاران مى‏پذیرد.

اى کمیل! خداى تعالى کریم و حلیم و عظیم و رحیم است، خداوند ما را به‏ اخلاق و صفات خویش راهنمایى نموده است. امر کرده ما را که اخلاق او را در خود پیاده کنیم و مردم را نیز وادار به آن اخلاق نماییم. پس ما، این وظیفه را ادا نمودیم و بدون تخلف و دورویى، آن را به مردم رسانیدیم و بدون تکذیب، احکام دستورات الهى را تصدیق نمودیم و بدون شک و تردید آن را قبول کردیم.

اى کمیل، به خدا قسم، من آن نیستم که چاپلوسى کنم تا مرا اطاعت کنند. و این تمنا را ندارم که با من مخالفت نکنند و رشوه به اعراب نمى‏دهم که مرا امیرالمؤمنین بگویند.

اى کمیل، کسانى که از دنیا بهره و رشدند، بهره دنیا زوال پذیر وگول زننده است و بهره ما از آخرت، باقى و ثابت است.

اى کمیل، تمام مردم به سوى آخرت مى‏روند، ولى چیزى که ما از آخرت مى‏خواهیم رضاى خدا و درجات عالیه بهشت است که خداى تعالى آن را به پرهیزکاران ارث مى‏دهد.

اى کمیل! کسى که ساکن بهشت نشد پس او را به عذاب دردناک و پستى دائمى خبر ده.

اى کمیل! من خداى را در هر حال سپاس مى‏گذارم بر توفیقى که به من عنایت فرموده است.

اگر خواستى بروى برخیز. یعنى وقت تمام شده که این خود دستورى است درباره نظم در وقت و کارها «2».

ذکر حقایقى عمیق براى کمیل‏

1- «نیشابورى» در رجال خود مى‏گوید:

«کمیل» از خواص اصحاب امیرالمؤمنین علیه السلام است که حضرت او را ردیف خود بر شتر سوار کرد سپس «کمیل» از امیرالمؤمنین سؤال کرد:

حقیقت چیست؟- ظاهرا مقصود «کمیل» سؤال از حقیقت ذات مقدس است- امیرالمؤمنین به او فرمود: تو کجا، حقیقت ذات کجا؟

«کمیل» گفت: آیا من صاحب سر تو نیستم؟ حضرت فرمود: بلى تو صاحب سر من هستى ولى رشحه‏هایى که از اسرار درونى من سرریز مى‏کند به تو مى‏رسد.

پس «کمیل» گفت: آیا شخصى مثل شما سائل را مأیوس مى‏کند؟ حضرت فرمود: حقیقت، کشف سبحات جلال است بدون اشاره‏ «3».

عرض کرد: بیش از این بیان فرمایید. فرمود: انسان باید بداند که خدا در وهم او نیاید «4» و علم با آگاهى است‏ «5».

عرض کرد: بیشتر بیان فرمایید. حضرت فرمود: پاره نمودن حجاب به واسطه غلبه سر.

عرض کرد: بیشتر بیان فرمایید. حضرت فرمود: نورى است که از صبح ازل تابیدن مى‏گیرد و آثار آن بر هیکل‏هاى توحید پرتو مى‏افکند.

عرض کرد: بیشتر بیان فرمایید. فرمود: چراغ را خاموش کن که صبح طالع گردید «6».

2- و از سخنان آن حضرت به «کمیل بن زیاد نخعى» سخنى است که خود «کمیل» نقل مى‏کند

امیرالمؤمنین على بن ابى طالب علیه السلام دستم را گرفت و به صحرا برد. چون به آنجا رسید آهى کشید چون آه اندوهناک، سپس فرمود:

اى کمیل، این دل‏ها ظرف‏هاست، و بهترین آن‏ها نگاه‏دارنده‏ترین آن‏هاست، پس آنچه را برایت مى‏گویم حفظ کن.

مردم سه گروهند: دانشمند ربّانى، دانشجوى بر راه نجات و مگسانى ناتوان که به دنبال هر صدایى مى‏روند و با هر بادى حرکت مى‏کنند، به نور دانش روشنى نیافته و به رکنى محکم پناه نبرده‏اند.

اى کمیل، دانش بهتر از ثروت است، دانش تو را مى‏پاید و تو ثروت را مى‏پایى.

ثروت را خرج کردن کم مى‏کند و دانش با خرج شدن افزایش مى‏یابد. نیکى کردن با ثروت با از بین رفتن ثروت از بین مى‏رود.

اى کمیل، شناخت دانش دینى است که انسان به آن جزا داده مى‏شود، انسان با کمک معرفت، کسب طاعت مى‏کند و بعد از مرگش، نام نیک به دست مى‏آورد.

دانش حاکم، و ثروت محکوم است.

اى کمیل بن زیاد، ثروت اندوزان در حالى که زنده‏اند مرده‏اند، و دانشمندان تا جایى که روزگار باقى است باقى‏اند، شخصشان با از دنیا رفتن گم شده، و شخصیّتشان در دل‏ها موجود است.

بدان که در این جا- اشاره به سینه‏اش فرموده- دانش فراوانى است اگر براى آن افراد شایسته‏اى مى‏یافتم انتقال مى‏دادم. آرى، شخص تیز فهمى را براى این علوم مى‏یابم ولى از او بر آن ایمن نیستم، ابزار دین را براى دنیا به کار مى‏گیرد و با نعمت‏هاى خداوند بر بندگانش و به حجت‏هاى حق بر اولیائش بزرگى مى‏فروشد.

یا کسى را مى‏یابم که پیرو حاملان حق است و او را در اطراف و جوانب آن بصیرتى نیست، به اولین شبهه‏اى که عارضش مى‏گردد، آتش شک در دلش افروخته مى‏شود. بدان که نه این را اهلیّت است نه آن را.

یا کسى را مى‏یابم که حریص به لذت شده و به آسانى مطیع شهوت گشته، یا کسى که شیفته جمع کردن مال و انباشتن آن است، این دو نفر به هیچ وجه رعایت کننده دین نیستند، نزدیک‏ترین موجود از نظر شباهت به این دو طایفه چهارپایان رها شده در علف‏زارند. علم با مرگ حاملانش به این صورت مى‏میرد.

خداوندا، آرى زمین از کسى که به حجّت خدا براى خدا قیام نماید تهى نمى‏ماند، قایمى آشکار و مشهور، یا ترسان و پنهان، تا دلایل الهى و بیّناتش باطل نگردد.

اینان چند نفرند، و کجایند به خدا قسم عددشان اندک و نزد خداوند از نظر منزلت بسیار بزرگند. خداوند دلایل و بیّناتش را به وجود آنان محافظت مى‏کند، تا به افرادى شبیه خود بسپارند و بذر آن را در دلهایشان کشت کنند.

دانش با حقیقت بصیرت به آنان روى نموده، و با روح یقین در آمیخته‏اند و آنچه را ناز پروردگان سخت گرفته‏اند آسان یافته‏اند و به آنچه نادانان از آن وحشت کرده‏اند مأنوس شده‏اند و با بدنهایى که ارواحشان به محلّ برتر آویخته همنشین دنیا شده‏اند.

اینان جانشین حق در زمین، و دعوت کنندگان به دین خدا هستند. آه آه که چه مشتاق دیدار آنانم. اى کمیل، اگر مى‏خواهى باز گرد «7».

3- همچنین در کلام دیگرى به کمیل بن زیاد نخعى فرمود:

اى کمیل، مردم خود را فرمان بده که روز را به دنبال به دست آوردن مکارم بروند و شب را از پى قضاى حاجت خفته‏ها باشند.

قسم به کسى که شنواییش آوازها را فرا گرفته، احدى دلى را شاد نکند مگر این که خداوند براى وى از آن شادى لطفى بیافریند، و چون بلایى به او رسد آن لطف همانند آب به سوى آن روان گردد تا آن بلا را از او دور کند همان گونه که شتر غریب را از آبگاه دور نمایند «8». «9»

پی نوشت ها:

______________________________

(1). «نَسُوا اللَّهَ فَأَنسَاهُمْ أَنفُسَهُمْ أُوْلئِکَ هُمُ الْفَاسِقُونَ». حشر (59): 19.

و مانند کسانى مباشید که خدا را فراموش کردند، پس خدا هم آنان را دچار خودفراموشى کرد؛ اینان همان فاسقانند.

(2). تحف العقول: 171.

(3). یعنى حقیقت ذات را جز از طریق کشف نمى‏شود درک کرد. یا این که حقیقت ذات را جز از طریق تنزیه نمى‏شود شناخت، یعنى ذات مقدس را منزه دانستن از تمام چیزهایى که ما آن را تصور مى‏کنیم.

(4). همان طورى که در جایى دیگر امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: «کلما میزتموهم باوهامکم فى ادق نظر فهو مخلوق مثلکم مردود الیکم» یعنى آنچه در وهم شما باید خدا نیست و مخلوق شما است.

(5). یعنى: هنگامى که انسان از عالم موهومات رها شد و علم خالصى پیدا کرد که در او هیچ گونه وهمى نباشد، آنجاست که علم، کشف حقیقت مى‏کند. چون «صحو» در لغت به معنى بر طرف شدن ابر و صاف شدن هوا است، که تقریباً موهومات به منزله ابر است که جلوى معلومات را مى‏گیرد، وقتى آن ابر موهومات برطرف شد، آفتاب حقیقت ظاهر مى‏شود که «صحو المعلوم» است.

(6). «یَا أمیرَالمؤمِنین، مَا الحَقیقَةَ؟ فقالَ: ما لَکَ وَالحَقیقَة فقال او لست صاحب سرک قال: بلى، ولکن یرشح علیک ما یطفح منى. فقال: او مثلک تخیب سائلًا؟ فقال: الحقیقة کشف سبحات الجلال من غیر اشارة. فقال: زدنى بیاناً، قال علیه السلام: محو الموهوم وصحو المعلوم، فقال: زدنى بیاناً. قال: هتک السر لغلبة السر، فقال زدنى بیاناً، قال: نور یشرق من صبح الازل فیلوح على هیاکل التوحید آثاره، فقال: زدنى بیانا. فقال: اطف السراج فقد طلع الصبح». نور البراهین «جزائرى»: 1/ 221؛ روضات الجنات: 6/ 62؛ شرح الأسماء الحسنى «ملا هادى سبزوارى»: 1/ 131.

(7). «وَ مِنْ کَلامٍ لَهُ علیه السلام لِکُمَیْلِ بْنِ زِیَادٍ النَّخَعِیِّ، قَالَ کُمَیْلُ بْنُ زِیَادٍ: أَخَذَ بِیَدِی أَمِیرُالْمُؤْمِنِینَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام فَأَخْرَجَنِی إِلَى الْجَبَّانِ فَلَمَّا أَصْحَرَ تَنَفَّسَ الصُّعَدَاءَ ثُمَّ قَالَ: یَا کُمَیْلَ بْنَ زِیَادٍ إِنَّ هَذِهِ الْقُلُوبَ أَوْعِیَةٌ فَخَیْرُهَا أَوْعَاهَا فَاحْفَظْ عَنِّی مَا أَقُولُ لَکَ، النَّاسُ ثَلاثَةٌ: فَعَالِمٌ رَبَّانِیٌّ وَمُتَعَلِّمٌ عَلَى سَبِیلِ نَجَاةٍ وَهَمَجٌ رَعَاعٌ أَتْبَاعُ کُلِّ نَاعِقٍ یَمِیلُونَ مَعَ کُلِّ رِیحٍ لَمْ یَسْتَضِیئُوا بِنُورِ الْعِلْمِ وَلَمْ یَلْجَئُوا إِلَى رُکْنٍ وَثِیقٍ، یَا کُمَیْلُ، الْعِلْمُ خَیْرٌ مِنَ الْمَالِ الْعِلْمُ یَحْرُسُکَ وَأَنْتَ تَحْرُسُ الْمَالَ وَالْمَالُ تَنْقُصُهُ النَّفَقَةُ وَالْعِلْمُ یَزْکُوا عَلَى الإِنْفَاقِ وَصَنِیعُ الْمَالِ یَزُولُ بِزَوَالِهِ، یَا کُمَیْلَ بْنَ زِیَادٍ مَعْرِفَةُ الْعِلْمِ دِینٌ یُدَانُ بِهِ بِهِ یَکْسِبُ الْإِنْسَانُ الطَّاعَةَ فِی حَیَاتِهِ وَ جَمِیلَ الأُحْدُوثَةِ بَعْدَ وَفَاتِهِ وَ الْعِلْمُ حَاکِمٌ وَالْمَالُ مَحْکُومٌ عَلَیْهِ، یَا کُمَیْلُ هَلَکَ خُزَّانُ الأَمْوَالِ وَهُمْ أَحْیَاءٌ وَالْعُلَمَاءُ بَاقُونَ مَا بَقِیَ الدَّهْرُ أَعْیَانُهُمْ مَفْقُودَةٌ وَأَمْثَالُهُمْ فِی الْقُلُوبِ مَوْجُودَةٌ، هَا إِنَّ هَاهُنَا لَعِلْماً جَمّاً- وَأَشَارَ بِیَدِهِ إِلَى صَدْرِهِ- لَوْ أَصَبْتُ لَهُ حَمَلَةً بَلَى أَصَبْتُ لَقِناً غَیْرَ مَأْمُونٍ عَلَیْهِ مُسْتَعْمِلًا آلَةَ الدِّینِ لِلدُّنْیَا وَمُسْتَظْهِراً بِنِعَمِ اللَّهِ عَلَى عِبَادِهِ وَبِحُجَجِهِ عَلَى أَوْلِیَائِهِ، أَوْ مُنْقَاداً لِحَمَلَةِ الْحَقِّ لَابَصِیرَةَ لَهُ فِی أَحْنَائِهِ یَنْقَدِحُ الشَّکُّ فِی قَلْبِهِ لِأَوَّلِ عَارِضٍ مِنْ شُبْهَةٍ أَلا لا ذَا وَ لا ذَاکَ، أَوْ مَنْهُوماً بِاللَّذَّةِ سَلِسَ الْقِیَادِ لِلشَّهْوَةِ أَوْ مُغْرَماً بِالْجَمْعِ وَالإدِّخَارِ، لَیْسَا مِنْ رُعَاةِ الدِّینِ فِی شَیْ‏ءٍ أَقْرَبُ شَیْ‏ءٍ شَبَهاً بِهِمَا الأَنْعَامُ السَّائِمَةُ کَذَلِکَ یَمُوتُ الْعِلْمُ بِمَوْتِ حَامِلِیهِ، اللَّهُمَّ بَلَى لا تَخْلُو الأَرْضُ مِنْ قَائِمٍ للَّهِ بِحُجَّةٍ إِمَّا ظَاهِراً مَشْهُوراً وَإِمَّا خَائِفاً مَغْمُوراً لِئَلّا تَبْطُلَ حُجَجُ اللَّهِ وَبَیِّنَاتُهُ وَکَمْ ذَا وَأَیْنَ، أُولَئِکَ وَاللَّهِ الأَقَلُّونَ عَدَداً وَالأَعْظَمُونَ عِنْدَ اللَّهِ قَدْراً یَحْفَظُ اللَّهُ بِهِمْ حُجَجَهُ وَبَیِّنَاتِهِ حَتَّى یُودِعُوهَا نُظَرَاءَهُمْ وَیَزْرَعُوهَا فِی قُلُوبِ أَشْبَاهِهِمْ، هَجَمَ بِهِمُ الْعِلْمُ عَلَى حَقِیقَةِ الْبَصِیرَةِ وَبَاشَرُوا رُوحَ الْیَقِینِ وَاسْتَلَانُوا مَا اسْتَوْعَرَهُ الْمُتْرَفُونَ وَأَنِسُوا بِمَا اسْتَوْحَشَ مِنْهُ الْجَاهِلُونَ وَصَحِبُوا الدُّنْیَا بِأَبْدَانٍ أَرْوَاحُهَا مُعَلَّقَةٌ بِالْمَحَلِّ الأَعْلَى، أُولَئِکَ خُلَفَاءُ اللَّهِ فِی أَرْضِهِ وَالدُّعَاةُ إِلَى دِینِهِ آهِ آهِ شَوْقاً إِلَى رُؤْیَتِهِمْ انْصَرِفْ یَا کُمَیْلُ إِذَا شِئْتَ». نهج البلاغة: خطبه 147.

(8). «وَقَالَ علیه السلام لِکُمَیْلِ بْنِ زِیَادٍ النَّخَعِیِّ: یَا کُمَیْلُ مُرْ أَهْلَکَ أَنْ یَرُوحُوا فِی کَسْبِ الْمَکَارِمِ وَیُدْلِجُوا فِی حَاجَةِ مَنْ هُوَ نَائِمٌ فَوَالَّذِی وَسِعَ سَمْعُهُ الأَصْوَاتَ مَا مِنْ أَحَدٍ أَوْدَعَ قَلْباً سُرُوراً إِلّا وَخَلَقَ اللَّهُ لَهُ مِنْ ذَلِکَ السُّرُورِ لُطْفاً فَإِذَا نَزَلَتْ بِهِ نَائِبَةٌ جَرَى إِلَیْهَا کَالْمَاءِ فِی انْحِدَارِهِ حَتَّى یَطْرُدَهَا عَنْهُ کَمَا تُطْرَدُ غَرِیبَةُ الإِبِلِ». نهج البلاغة: خطبه 143.

این روایت یکى از روایات مشهور است تاجایى که ابن کثیر دمشقى در البدایة والنهایة: 9/ 47 مى‏گوید:

وقد روى عن کمیل جماعة کثیرة من التابعین و له الأثر المشهور عن على بن أبى طالب الّذی أوله «القلوب أوعیة فخیرها أوعاها» و هو طویل قد رواه جماعة من الحفاظ الثقات و فیه مواعظ و کلام حسن رضى اللَّه عن قائله.

(9). از مصادر مختلفى که روایاتى از کمیل نقل کرده‏اند مى‏توان به:

الطبقات الکبرى «ابن سعد»: 6/ 179؛ طبقات خلیفة: 148؛ تاریخ خلیفة: 288؛ التاریخ الکبیر: 7/ 243 شماره 1036؛ تاریخ الثقات: 398 شماره 1423؛ المعرفة والتاریخ: 2/ 481؛ أنساب الأشراف: 4 ق 1/ 517 و 529 و 534 و 543 و 5/ 30 و 41 و 45 و 54؛ فتوح البلدان 458؛ الفتوح «ابن أعثم»: 7/ 141؛ تاریخ الیعقوبى: 2/ 205، 206؛ تاریخ طبرى: 4/ 318 و 323 و 326 و 403 و 404 و 446 و 6/ 350 و 365؛ الجرح و التعدیل: 7/ 174، 175 شماره 905؛ الثقات «ابن حبّان»: 5/ 341؛ جمهرة أنساب العرب: 415؛ مروج الذهب 1749؛ التنبیه و الإشراف: 275؛ الإرشاد فى معرفة علماء البلاد: 1/ 221؛ عین الأدب: 265؛ سراج الملوک: 110؛ الخصال: 1/ 186؛ الأمالى «طوسى»: 1/ 19؛ رجال «طوسی»: 56 شماره 6؛ دیوان المعانى: 1/ 146، 147؛ الجلیس الصالح: 3/ 331؛ شرح نهج البلاغة: 495- 497؛ حلیة الأولیاء: 1/ 79، 80؛ صفة الصفوة: 1/ 127؛ الکامل فى التاریخ: 3/ 138 و 144 و 183 و 205 و 376 و 379 و 4/ 472 و 481؛ العقد الفرید: 2/ 212 و 213؛

عیون الأخبار: 2/ 120 و 355؛ تهذیب الکمال: 3/ 1150؛ عهد الخلفاء الراشدین (تاریخ الإسلام): 383 و 430؛ المغنى فى الضعفاء: 2/ 533 رقم 5109؛ میزان الاعتدال: 3/ 415 شماره 6978؛ المجروحین لابن حبّان: 2/ 221؛ تهذیب التهذیب: 8/ 447، 448 رقم 811؛ تقریب التهذیب: 2/ 136 رقم 70؛ خلاصة تذهیب التهذیب: 323؛ البدایة و النهایة: 9/ 46، 47؛ التذکرة الحمدونیة: 1/ 67؛ الإصابة: 3/ 318 شماره 7501 اشاره نمود.