هویّت و عظمت باطن انسان که ظرف اسرار ملکوت، حرم حضرت محبوب، حریم واقعیت‏ها و مرکز کشف و انکشاف است براى هیچ موجود سمایى و ارضى نیست، از این جهت است که خداى تبارک و تعالى از میان تمام موجودات مُلکى و ملکوتى، انسان را جهت حمل امانت برگزید.

انسان اگر به امانت حضرت ربّ العزّه توجّه علمى و عملى بنماید و همّت خود را براى رساندن بار امانت به منزل اصلى به کار گیرد از مَلک برتر شود، و اگر نسبت به امانت حضرت دوست بى تفاوت بماند و همّت و اراده خویش را در راه شکم و شهوت و به دست آوردن مظاهر مادّى مصرف کند از هر حیوانى پست‏تر گردد.

امانت در قرآن‏

إِنَّا عَرَضْنَا الْأَمَانَةَ عَلَى السَّماوَاتِ وَالْأَرْضِ وَالْجِبَالِ فَأَبَیْنَ أَن یَحْمِلْنَهَاوَأَشْفَقْنَ مِنْهَا وَحَمَلَهَا الْإِنسَانُ إِنَّهُ کَانَ ظَلُوماً جَهُولًا» «1»

یقیناً ما امانت را [که تکالیف شرعیه سعادت بخش است‏] بر آسمان‏ها و زمین و کوه‏ها عرضه کردیم و آنها از به عهده گرفتنش [به سبب این که استعدادش را نداشتند] امتناع ورزیدند و از آن ترسیدند، و انسان آن را پذیرفت بى‏تردید او [به علت ادا نکردن امانت‏] بسیار ستمکار، و [نسبت به سرانجام خیانت در امانت‏] بسیار نادان است.

لفظ امانت و امانات در پنج جاى قرآن آمده و در همه جا معناى پیمان و مطالبه و مسؤولیّت را در بر گرفته است. در یکى از آیات سوره بقره که در سیاق محکم کارى در امر دیون نازل شده، مى‏بینیم لفظ امانت در سپرده‏هاى مالى به کار رفته است.

یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوْا إِذَا تَدَایَنْتُم بِدَیْنٍ إِلَى‏ أَجَلٍ مُسَمّىً فَاکْتُبُوهُ وَلْیَکْتُب بَیْنَکُمْ کَاتِبٌ بِالْعَدْلِ وَلَا یَأْبَ کَاتِبٌ أَن یَکْتُبَ کَمَا عَلَّمَهُ اللّهُ» «2»

اى اهل ایمان! چنانچه وامى به یکدیگر تا سر آمد معینى، دادید، لازم است آن را بنویسید. و باید نویسنده‏اى [سَنَدش را] در میان خودتان به عدالت بنویسد. و نباید هیچ نویسنده‏اى از نوشتن سند همان‏گونه که خدا [بر اساس قوانین شرعى‏] به او آموخته است دریغ ورزد.

در آخر آیه امانت، فقط به معنایى آمده که به کار سپرده‏ها و دیون مالى مى‏خورد، ولى ما از این آیه به طور کلى در مى‏یابیم که امانت به هر شکلى که باشد حقّى است و رعایت آن واجب است، چنانکه تعلیم دانش نیز حقّى است که یاد گیرنده نباید آن‏حق را فراموش کند.

اما در مواردى که امانت در سیاق سپرده‏ها و دیون مالى نیامده، دیگر مسلّم است که معناى کلّیش مراد بوده، گر چه به علّت ویژه‏اى نازل گشته باشد، چون مناسبات نزول، مانع جریان حکم آیات به تمام موارد اطلاق آن، یا نسبت به هر کسى که در حال نزول آیه حاضر نبوده و بعد آن را شنیده، نمى‏باشد.

إِنَّ اللّهَ یَأْمُرُکُمْ أَن تُؤَدُّوا الْأَمَانَاتِ إِلَى‏ أَهْلِهَا وَإِذَا حَکَمْتُم بَیْنَ النَّاسِ أَن تَحْکُمُوا بِالْعَدْلِ» «3»

خدا قاطعانه به شما فرمان مى‏دهد که: امانت‏ها را به صاحبانش بازگردانید و هنگامى که میان مردم داورى مى‏کنید، به عدالت داورى کنید.

اکثر مفسّران فریقین مى‏گویند:

مخاطَب این آیه عموم مردمند و هر امانتى را شامل مى‏گردد.

نویسنده تفسیر «الجواهر» مى‏گوید:

آنچه نعمت در اختیار انسان قرار مى‏گیرد، امانت است.

لفظ امانت و پیمانى که در سوره مؤمنون آمده:

وَالَّذِینَ هُمْ لِأَمَانَاتِهِمْ وَعَهْدِهِمْ رَاعُونَ» «4»

و آنان که امانت‏ها و پیمان‏هاى خود را رعایت مى‏کنند.

شامل تمام گونه‏هاى آن است. همچنین اماناتى که در سوره انفال آمده نیز بر این منوال عمومیّت پیدا مى‏کند.

به طور کلى مى‏توان گفت: هر دستورى که در قرآن آمده، گر چه گاهى نظر به موارد خاصى بوده، و لى تمام مردم مخاطب آنند.

معناى عام امانت‏

امانتى که بر تمام کاینات عرضه شده و در آن میان تنها انسان بوده که آن را عهده دار گردیده، اعم از جهات خصوصى و عمومى‏اى است که مردم در برابر احکام الهى دارند. اما موضوع عرضه یک امر تکوینى و فطرى است که عاقل و غیرعاقل، جاندار و بى‏جان، مخاطب به تبلیغ و غیر آن همه در برابرآن قرار گرفتند.

در این جا که قرآن سخن از این گونه فطرت به میان مى‏آورد، تمام موجودات را در برابر فطرت انسانى مقایسه مى‏کند، آنگاه مى‏فهمیم چه امتیازى بشر با پذیرفتن این امانت پیدا کرده و تمام عواقب آن را نیز بر ذمّه گرفته است. کشیدن بار چنین امانتى یعنى تحمّل عواقب آن نیز.

پس انسان، بسیار تجاوزکار و نادان است. انسان گاهى با علم به حدود تکالیف قدم به خطا بر مى‏دارد که در این صورت بسیار تجاوزکار است، و گاهى هم ندانسته اشتباهى مى‏کند، در این صورت به عنوان نادان بودن مذمّت مى‏گردد چه او مى‏توانست براى رفع جهل خود از فروغ عقل مدد بگیرد ولى نگرفت. جز موجود صاحب عقل، کدام موجودى به تعدّى و جهل موصوف مى‏تواند گشت؟ غیر عاقل که حدودى نمى‏شناسد. تنها کسى را ظالم و جاهل مى‏نامیم که دادگر و دانا نیز درباره‏اش اطلاق کنیم.

این فطرت که ویژه انسان‏هاست در جاى دیگر قرآن به زبان تکریم یاد شده و انسان را برتر از بسیارى از مخلوقات و دارنده زمام کاینات معرّفى کرده است:

وَلَقَدْ کَرَّمْنَا بَنِی آدَمَ وَحَمَلْنَاهُمْ فِی الْبَرِّ وَالْبَحْرِ وَرَزَقْنَاهُم مِنَ الطَّیِّبَاتِ وَفَضَّلْنَاهُمْ عَلَى‏ کَثِیرٍ مِمَّنْ خَلَقْنَا تَفْضِیلًا» «4»

به یقین فرزندان آدم را کرامت دادیم، و آنان را در خشکى و دریا [برمرکب‏هایى که در اختیارشان گذاشتیم‏] سوار کردیم، و به آنان از نعمت هاى پاکیزه روزى بخشیدیم، وآنان را بر بسیارى از آفریده‏هاى خود برترى کامل دادیم.

جمله «بسیارى از آفریده‏ها» که در آیه فوق مشاهده مى‏کنید، شامل تمام موجوداتى است که ودیعه خیر و شر یا تکلیف را بر عهده نگرفته‏اند، یعنى این کار در صلاحیّت فطرتشان نبوده است.

در این حکم عام، معناى «امانت» به طور کامل واضح شد و فهمیدیم که مراد از آن تنها یک چیز است: تکلیف. آن دسته از مفسّران که به این صراحت مقصود را بیان نداشته‏اند، چندان از لوازم و متعلّقات آن سخن رانده‏اند که جز بر معناى تکلیف بر چیز دیگرى تطبیق نمى‏گردد.

فخر رازى مى‏گوید:

این معنى نیز براى شما روشن باشد که خوددارى کردن موجودات از پذیرفتن امانت مانند سرباز زدن ابلیس از سجده نبود، که قرآن درباره‏اش فرموده: «ابلیس از سجده خوددارى کرد» «5» زیرا به دو دلیل اینها باهم فرق دارند:

اول: در داستان ابلیس سجده واجب شده بود، اما در این جا امانت پیشنهاد گردید.

دوم: خوددارى ابلیس ناشى از غرور و خودخواهیش بود، اما در موجودات از خود کم بینى سرچشمه گرفته؛ تمام موجودات خود را به چشم حقارت نگریستند و بار امانت را قبول نکردند، زیرا عبارت، وَأشْفَقْنَ مِنْها حال دردناک و شکست خورده آنها را بازگو مى‏کند. «6» در هر صورت این گونه آیات دلالت بر عظمت روحى و معنوى انسان دارد و

باید گفت:

خوشا به حال کسى که به حضرت حق و تکالیفى که خالق بر عهده‏اش گذاشته، براى تأمین سعادت دنیا و آخرت خود، با تمام وجود توجه کند.

(هلالى جغتایى)

پی نوشت ها:

______________________________

(1)- احزاب (33): 72.

(2)- بقره (2): 282.

(3)- نساء (4): 58.

(4)- مؤمنون (23): 8.

(4)- اسراء (17): 70.

(5)- بقره (2): 34.

(6)- نخستین انسان: 28.