مقام قرب مقامى بس بزرگ و موقفى بس سترگ است که خداوند مهربان براى عباد و بندگانش مقرّر فرموده و زمینه رسیدن به این مقام را براى همه فراهم آورده است. انسان با جمع کردن شرایطى که در آیات قرآن و معارف اسلامى گوشزد شده، مى‏تواند در حدّ استعداد و قدرتش به این مقام برسد.

مقام قرب در قرآن مجید

قرآن مجید در آیات کریمه‏اش به این مقام و دارندگان این منصب اشاره فرموده است، باشد که دیگران نسبت به این مقام توجه نموده، خود را براى به دست آوردنش آماده سازند.

إِذْ قَالَتِ الْمَلَائِکَةُ یَا مَرْیَمُ إِنَّ اللّهَ یُبَشِّرُکِ بِکَلِمَةٍ مِنْهُ اسْمُهُ الْمَسِیحُ‏عِیسَى ابْنُ مَرْیَمَ وَجِیهاً فِی الْدُّنْیَا وَالْآخِرَةِ وَمِنَ الْمُقَرَّبِینَ» «1»

[یاد کنید] زمانى که فرشتگان گفتند: اى مریم! یقیناً خدا تو را به کلمه‏اى از سوى خود که نامش مسیح عیسى بن مریم است مژده مى‏دهد که در دنیا و آخرت داراى مقبولیّت و آبرومندى و از مقربّان است.

کِتابٌ مَرْقُومٌ* یَشْهَدُهُ الْمُقَرَّبُونَ» «2»

قضا و سرنوشتى حتمى [براى نیکان‏] است.* مقربان آن را مشاهده مى‏کنند.

عَیْناً یَشْرَبُ بِهَا الْمُقَرَّبُونَ» «3»

[آن‏] چشمه‏اى که همواره مقربان از آن مى‏نوشند.

وَالسّابِقُونَ السّابِقُونَ* اولئِک الْمُقَرَّبُونَ» «4»

و پیشى گیرندگان [به اعمال نیک‏] که پیشى گیرندگان [به رحمت و آمرزش‏] اند،* اینان مقربان‏اند.

فَأمّا إنْ کانَ مِنَ الْمُقَرَّبینَ* فَرَوْحٌ وَ رَیْحَانٌ وَ جَنَّتُ نَعِیمٍ» «5»

پس اگر [جان به گلو رسیده‏] از مقربان باشد.* راحت و آسایش و بهشت پرنعمت [خواهد بود.]

تفسیر آیه «فمنهم ظالم لنفسه ...» در کلام ائمه معصومین علیهم السلام‏

از آنجا که سوره مبارکه واقعه سابقون را به عنوان مقرّبون معرفى مى‏کند، لازم است به آیه زیر هم که همین معنا را دنبال مى‏کند توجه نمایید:

ثُمَّ أَوْرَثْنَا الْکِتَابَ الَّذِینَ اصْطَفَیْنَا مِنْ عِبَادِنَا فَمِنْهُمْ ظَالِمٌ لِّنَفْسِهِ وَمِنْهُم مُّقْتَصِدٌ وَمِنْهُمْ سَابِقٌ بِالْخَیْرَاتِ بِإِذْنِ اللَّهِ ذلِکَ هُوَ الْفَضْلُ الْکَبِیرُ» «6»

سپس این کتاب را به کسانى از بندگانمان که برگزیدیم به میراث دادیم؛ پس برخى از آنان [در ترک عمل به کتاب‏] ستمکار بر خویش‏اند، و برخى از آنان میانه‏رو، و برخى از آنان به اذن خدا در کارهاى خیر [بر دیگران‏] پیشى مى‏گیرند، این است آن فضل بزرگ.

در ذیل این آیه مسائل مهمّى از ائمّه علیهم السلام نقل شده است که عنایت به برخى از آن مسائل ضرورى است.

«معانى الاخبار» از حضرت صادق علیه السلام روایت مى‏کند:

الظّالِمُ یَحُومُ حَوْمَ نَفْسِهِ، وَالْمُقْتَصِدُ یَحُومُ حَوْمَ قَلْبِهِ، وَالسّابِقُ یَحُومُ حَوْمَ رَبِّهِ عَزَّوَجَلَّ. «7»

ستمگر کسى است که دور نفس مى‏گردد و مقتصد کسى است که به تزکیه و تطهیر قلب اشتغال دارد و سابق کسى است که در طریق اخلاص و توجّه تام به حضرت حق است.

ستمگر کسى است که دور نفس مى‏گردد، به این معنا که تابع هواى نفس و شهوات و غرایز غلط است و کوششى جز براى به دست آوردن رضاى نفس ندارد.

مقتصد به تزکیه و تطهیر قلب به وسیله زهد و عبادت اشتغال دارد.

سابق‏ در طریق اخلاص و توجه تام به جضرت حق است و با تمام حرکات و افعالش غیر محبوب را نفى و در تمام شؤون حیات جز به خداوند عزیز نظرى ندارد، و این است آن که خداوند در قرآن مجید از وى به عنوان مقرّب یاد کرده‏است.

امام باقر علیه السلام در این زمینه مى‏فرماید:

السَّابِقُ بِالْخَیْراتِ: الْإمامُ، وَالْمُقْتَصِدُ: الْعارِفُ لِلإمامِ، وَالظّالِمُ لِنَفْسِهِ:

الَّذى لا یَعْرِفُ الْإمامَ. «8»

منظور از سابق به خیرات امام معصوم، و مقتصد، عارف به امام معصوم، و ظالم کسى است که در حقّ امام معرفت ندارد.

و نیز مى‏فرماید:

أمَّا الظّالِمُ لِنَفْسِهِ مِنّا فَمَنْ عَمِلَ صالِحاً وَآخَرَ سَیِّئاً. وَأمَّا الْمُقْتَصِدُ فَهُوَ الْمُتَعَبِّدُ الْمُجْتَهِدُ. وَأمَّا السّابِقُ بِالْخَیْراتِ فَعَلِىٌّ وَالْحَسَنُ وَالحُسَیْنُ: وَمَنْ قُتِلَ مِنْ آلِ مُحَمَّدٍ شَهیداً. «9»

ظالم به نفس از ما کسى است که داراى عمل صالح و نیز معصیت است، و مقتصد عبادت کننده کوشا، و سابق به خیرات على علیه السلام و حضرت حسن و حسین و شهید از آل محمّد: است.

مقام قرب در روایات‏

مَکْتُوبٌ فِى الْإنْجیلِ ... طُوبى‏ لِلْمُصْلِحینَ بَیْنَ النّاسِ، اولئِک هُمُ الْمُقَرَّبُونَ یَوْمَ الْقِیامَةِ. «10»

در انجیل عیسى علیه السلام است: خوشا به حال اصلاح کنندگان بین مردم؛ اینان روز قیامت داراى مقام قربند.

امام على علیه السلام درباره قرب الهى مى‏فرماید:

عَلَیْکُمْ بِصِدْقِ الإخْلاصِ وَحُسْنِ الْیَقینِ، فَإنَّهُما أفْضَلُ عِبادَةِ الْمُقَرَّبینَ. «11»

بر شما باد به درستى در اخلاص و نیکى یقین، که این هر دو از برترین عبادات بندگان مقرّب است.

و نیز فرمود:

أقْرَبُ النّاسِ مِنَ اللّهِ سُبْحانَهُ أحْسَنُهُمْ إیماناً. «12»

مقرّب‏ترین مردم به حضرت حق، بهترین آنان از حیث ایمان است.

و نیز فرمود:

أقْرَبُ الْعِبادِ إلَى اللّهِ تَعالى‏ أقْوَلُهُمْ لِلْحَقِّ وَإنْ کانَ عَلَیْهِ، وَأعْمَلُهُمْ بِالْحَقِّ وَإنْ کانَ فیهِ کُرْهُهُ. «13»

نزدیکترین بنده به خدا کسى است که حقگوتر باشد گر چه گفتارش به ضرر خودش تمام شود، و عامل‏ترین افراد به برنامه‏هاى حق باشد گر چه از آن عمل کراهت داشته و میلى به آن برایش نباشد.

فیما أوْحَى اللّهُ عَزَّوَجَلَّ إلى‏ داوُدَ علیه السلام: یا داوُدُ کَما أنَّ أقْرَبَ النّاسِ مِنَ اللّهِ الْمُتَواضِعُونَ، کَذلِک أبْعَدُ النّاسِ مِنَ اللّهِ الْمُتَکَبِّرُونَ. «14»

در وحى حضرت حق به داود آمده: اى داود! چنانکه نزدیکترین بندگان به من متواضعان و فروتنانند، دورترین آنان متکبّران مى‏باشند.

رسول خدا صلى الله علیه و آله از جبرئیل از خداوند تبارک و تعالى نقل مى‏کند:

ما یَتَقَرَّبُ إلَىَّ عَبْدى بِمِثْلِ أداءِ مَا افْتَرَضْتُ عَلَیْهِ، وَلا یَزالُ عَبْدى یَبْتَهِلُ إلَىَّ حَتّى‏ احِبَّهُ، وَمَنْ أحْبَبْتُهُ کُنْتُ لَهُ سَمْعاً وَبَصَراً وَیَداً وَمَوْئِلًا، إنْ دعانى أجَبْتُهُ، وَإنْ سَأَلَنى أعْطَیْتُهُ. «15»

بنده‏ام به چیزى مانند اداى واجبات به من تقرّب نمى‏جوید؛ او با زارى و گریه دائمش محبوب من است، هر کس محبوبم باشد گوش و چشم و دست و پناهگاهش هستم، چون دعا کند اجابت نمایم و چون بخواهد عطا کنم.

امام على علیه السلام فرمود:

تَقَرُّبُ الْعَبْدِ إلَى اللّهِ تَعالى‏ بِإخْلاصِ نِیَّتِهِ. «16»

راه مقرّب شدن عبد به حضرت رب، اخلاص نیّت است.

امام باقر علیه السلام فرمود:

کانَ فیما ناجَى اللّهُ بِهِ مُوسى‏ علیه السلام عَلَى الطُّورِ أنْ یا مُوسى‏، أبلِغْ قَوْمَک أنَّهُ ما یَتَقَرَّبُ إلَىَّ الْمُتَقَرِّبُونَ بِمِثْلِ الْبُکاءِ مِنْ خَشْیَتى، وَما تَعَبَّدَ لِىَ الْمُتَعَبِّدُونَ بِمِثْلِ الْوَرَعِ عَنْ مَحارِمى، وَ ما تَزَیَّنَ لِىَ الْمُتَزَیِّنُونَ بِمِثْلِ الزُّهْدِ فِى الدُّنْیا عَمَّا بِهِمُ الْغِنا عَنْهُ.

فَقالَ موسى‏ علیه السلام: یا أکْرَمَ الأکْرَمین، فَماذا أثَبْتَهُمْ عَلى‏ ذلِک؟ فَقالَ یا مُوسى‏، أمَّا الْمُتَقَرِّبُونَ إلَىَّ بِالْبُکاءِ مِنْ خَشْیَتى فَهُمْ فِى الرَّفیقِ الأعْلى‏ لا یَشْرَکُهُمْ فیهِ أحَدٌ. «17»

در مناجات خداوند با موسى در کوه طور اینچنین خطاب شد: به قومت بگو، متقرّبان به برنامه‏اى مانند گریه از خشیت من به حضرتم تقرّب نجویند، وعبادت کنندگان به چیزى مانند خوددارى از محرمات به عبادت من برنخاستند، و آرایش کنندگان به چیزى مانند بى رغبتى در دنیا به آنچه که از آن بى‏نیاز هستند براى من آرایش نکردند.

موسى علیه السلام عرضه داشت: اى اکرم الاکرمین، چه اجرى براى ایشان قرار داده‏اى؟ جواب آمد: اى موسى، امّا آنان که به گریه از خشیت من به من تقرّب جستند، در رفیق اعلایند و در چنین مزدى احدى با آنان شرکت ندارد.

یا الهى و سیّدى و ربّى:

(هلالى جغتایى)

سفارش لقمان حکیم در قرب به حق‏

عَنْ لُقْمانَ الْحَکیمِ أنَّهُ قالَ فى وَصِیَّتِهِ لِابْنِهِ: یا بُنَىَّ أحُثُّک عَلى‏ سِتِّ خِصالٍ لَیْسَ مِنْها خَصْلَةٌ إلّاوَتُقَرِّبُک إلى‏ رِضْوانِ اللّهِ عَزَّوَجَلَّ وَتُباعِدُک عَنْ سَخَطِهِ.

الْأوَّلَةُ: أنْ تَعْبُدَ اللّهَ لا تُشْرِک بِهِ شَیْئاً: وَالثّانِیَةُ: الرِّضا بِقَدَرِ اللّهِ فیما أحْبَبْتَ أوْ کَرِهْتَ. وَالثّالثَةُ: أنْ تُحِبَّ فِى اللّهِ وَتُبْغِضَ فِى اللّهِ. وَالرّابِعَةُ:

تُحِبُّ لِلنّاسِ ما تُحِبُّ لِنَفْسِک. وَالخامِسَةُ: تَکْظِمُ الْغَیْظَ، وَتُحْسِنُ إلى‏ مَنْ‏أساءَ إلَیْک. وَالسّادِسَةُ: تَرْکُ الْهَوى‏ وَمُخالَفَةُ الرَّدى‏. «18»

لقمان حکیم در سفارشش به فرزند خود فرمود: اى پسرم! تو را به شش خصلت تشویق مى‏کنم که به هر کدامش مى‏توانى به رضوان حق نزدیک شده و از سخطش دور گردى:

اوّل: خدا را عبادت کن و براى حضرتش شریک قرار مده.

دوّم: به آنچه خداوند برایت مقرّر کرده راضى باش چه دوست داشته باشى یا مکروهت باشد.

سوّم: براى خدا دوست داشته باش و به خاطر او دشمن باش.

چهارم: آنچه براى خود دوست دارى براى دیگران هم دوست داشته باش.

پنجم: خشمت را فرو خور و به کسى که به تو بدى کرده نیکى کن.

ششم: هواى نفس را ترک کن و با امور پست مخالفت بورز.

در هر صورت راه قرب به حق، اداى واجبات به اخلاص و ترک محرّمات و آراسته شدن به حسنات و قرار گرفتن در مدار یقین به حق و ایمان به روز قیامت است، که براى تقرّب به جز این مراحل راهى نیست.

«عارفان بیداردل که راه قرب را پیموده و به خاک حرم محبوب سر سوده، براى طىّ این طریق، رعایت اصولى را دستور مى‏دهند:

اوّل: جوع: و به عبارت دیگر کم خورى، چنانکه از سیّد انام رسیده:

سَیِّدُ الأعمالِ الْجُوعُ. «19»

آقاى همه اعمال، گرسنگى است.

در فضایل جوع و کم خورى از انبیا و ائمّه علیهم السلام روایات نابى رسیده که ذکر آن ازحوصله این وجیزه بیرون است.

سفر کرده‏ها فرموده‏اند:

جوع و کم خورى مورث نورانیّت دل و علّت نشاط در عبادت و نردبان ترقّى براى رسیدن به مقام وصال و لقاى حضرت ربّ- جلّ و علا- است.

دوّم: صَمْت است: یعنى کم گویى و کم حرفى، که قیمت کم گویى آن چنان است که حضرت مولا فرمود:

یا بُنَىَّ لَوْ انَّ الکلامَ کانَ مِنْ فِضَّةٍ کان ینبغى‏ لِلصَّمْتِ ان یَکُونَ مِنْ ذَهَبٍ. «20»

اى فرزندم! اگر گفتن به منزله نقره باشد، هر آینه خاموشى طلاست.

و نیز فرمود:

مَنْ سَکَتَ فَسِلمَ. «21»

آن که ساکت زیست به نجات رسید.

حضرت شیخ اجلّ، بهاءالدین محمّد عاملى مى‏گوید:

(شیخ بهایى)

سوّم: کم خفتن است، و قسمتى از شب را به عبادت و گریه و زارى و تضرّع و ابتهال گذراندن، چنانکه از رسول انام صلى الله علیه و آله رسیده:

کُلُّ عَیْنٍ باکِیَةٌ یَوْمَ الْقِیامَةِ إلّاثَلاثَةَ أعْیُنٍ: عَیْنٌ غُضَّتْ عَنْ مَحارِمِ اللّهِ، وَعَیْنٌ سَهَرَتْ فى طاعَةِ اللّهِ، وَ عَیْنٌ بَکَتْ فى جوف اللَّیل مِنْ خَشْیَةِ اللّهِ. «22»

هر چشمى در قیامت گریان است مگر سه چشم: دیده‏اى که از نامحرم فرو افتد، چشمى که در طاعت خدا بیدار بماند، چشمى که از خشیت خدا بگرید.

عارف عاشق، حضرت راز شیرازى در این مقوله مى‏گوید:

(راز شیرازى)

چهارم: عزلت و کناره‏گیرى از مردمى است که نفس آنان براى انسان از زهر خطرناک‏تر است، که چنین عزلتى غیر رهبانیت است. رهبانیت در اسلام ممنوع، و عزلت از شیاطین و دزدان طریق انسانیت ممدوح است. شیخ بهایى در مدح عزلت مى‏گوید:

(شیخ بهایى)

پنجم: ذکر است، یعنى قلب را با یاد خدا منوّر کردن و زبان را به ذکر حضرت محبوب وادار نمودن و تکرار این برنامه برابر با دستورى که از منابع وحى رسیده تا جایى که حقیقت و نورانیت ذکر در قلب استقرار یابد و به تمام جوانب هستى انسان پرتو اندازد تا غیر دوست در وادى جان نماند و عملى جز براى محبوب از اعضاى انسان سر نزند. در قرآن مجید در پنجاه و پنج آیه به طور صریح امر به ذکر شده و دراین زمینه روایاتى بسیار مهم از معصومین علیهم السلام در مهم‏ترین کتب حدیث وارد شده است.» «23»

پی نوشت ها:

______________________________

(1)- آل عمران (3): 45.

(2)- مطفّفین (83): 20- 21.

(3)- مطفّفین (83): 28.

(4)- واقعه (56): 10- 11.

(5)- واقعه (56): 88 و 89.

(6)- فاطر (35): 32.

(7)- بحار الأنوار: 23/ 214، باب 12، حدیث 2؛ معانى الاخبار: 104، حدیث 1.

(8)- الکافى: 1/ 214، حدیث 1؛ بحار الأنوار: 23/ 223، باب 12، حدیث 35.

(9)- بحار الأنوار: 23/ 223، باب 12، حدیث 34؛ المناقب، ابن شهر آشوب: 4/ 130.

(10)- بحار الأنوار: 14/ 304، باب 21، حدیث 16؛ تحف العقول: 392.

(11)- غرر الحکم: 198، حدیث 3906.

(12)- غرر الحکم: 87، حدیث 1458.

(13)- غرر الحکم: 69، حدیث 961.

(14)- وسائل الشیعة: 15/ 273، باب 28، حدیث 20494؛ الکافى: 2/ 123، حدیث 11.

(15)- بحار الأنوار: 5/ 283، باب 12، حدیث 3؛ علل الشرایع: 1/ 12، باب 9، حدیث 7.

(16)- غرر الحکم: 93، حدیث 14.

(17)- بحار الأنوار: 13/ 349، باب 11، حدیث 37؛ ثواب الاعمال: 172.

(18)- مستدرک الوسائل: 11/ 178، باب 4، حدیث 12684؛ بحار الأنوار: 75/ 457، باب 33.

(19)- جامع السعادات: 2/ 5. (20)- بحار الأنوار: 90/ 332، باب 19، حدیث 21؛ الزهد: 77، باب 13، حدیث 206.

(21)- بحار الأنوار: 14/ 35، باب 3، حدیث 8؛ وسائل الشیعة: 12/ 186، باب 117، حدیث 16039.

(22)- غرر الحکم: 217، حدیث 4268. (23)- مفصّل این پنج برنامه در کتاب «جواهر الکلام در روش و آداب سلوک» آمده است.