از امور بسیار پسندیده که به انسان ارزش مى‏دهد و مرتبه و مقام او را نزد حق و خلق رفعت مى‏بخشد، شرم و حیا کردن از امور قبیح و زشت است؛ امورى که خدا و انسان‏هاى والا و عاقل قبیح و زشت مى‏شمارند.

حیا، که مایه‏ى اولى و اصلى‏اش از سوى خدا در وجود انسان نهاده شده است، باید به وسیله‏ى مربیان دلسوز رشد و نمو داده شود و با نصیحت و موعظه و تذکر تقویت گردد تا وجود انسان در برخورد به امور قبیح و زشت از آلوده شدن و اتصال به خبائث امساک و امتناع ورزد.

مربیان باید این معنا را تعلیم دهند که حیاى مورد نظر حیاى ناشى از عقل و خرد است که قدم‏هاى انسان را از رفتن به سوى گناه باز مى‏دارد و از گرفتار شدن نفس به آلودگیها مانع مى‏شود، نه حیایى که ناشى از جهل و نادانى است که سبب مى‏شود انسان از پرسش‏هاى علمى و به جا و از قدم نهادن در وادى عبادت و خدمت به خلق باز بماند که در این گونه موارد جاى حیا کردن نیست؛ زیرا این گونه حیا انسان را از رشد و کمال مانع مى‏شود و در فیوضات الهى و رحمت حق را به روى او مى‏بندد.

از رسول خدا صلى الله علیه و آله و سلم روایت شده است:

الحَیاءُ حَیاءَانِ: حَیاءُ عَقْلٍ وَحَیاءُ حُمْقٍ، فَحَیاءُ العَقلِ هُوَ العِلْمُ، وَحَیاءُ الحُمقِ هُوَ الجَهْلُ‏ «1»

. حیا بر دو گونه است: حیاى عقل و حیاى حماقت؛ حیاى عقل ناشى از نادانى است و حیاى حماقت ناشى از نادانى است.

حیاى عاقلانه، حیاى پیامبران و امامان و اولیاى الهى است که در حیات آنان یکى از پرقدرت‏ترین اسلحه‏هایى بود که با آن شیاطین را مى‏راندند و آنان را با شکست مفتضحانه‏اى روبرو مى‏کردند.

حیا، حافظ زبان از انواع بدگویى‏ها و حافظ گوش از گوش فرا دادن به غیبت و تهمت و حافظ چشم از نظر دوختن به نامحرمان و حافظ شکم از خوردن حرام و حافظ قدم از رفتن به مجالس خلاف خداست.

امام صادق علیه السلام فرمود:

الحَیَاءُ مِنَ الایمَانِ وَالایمَانُ فِى الجَنَّةِ «2»

. حیا از جلوه‏هاى ایمان است و دارنده‏ى ایمان در بهشت است.

و نیز حضرت صادق علیه السلام فرمود:

لَا إیمانَ لِمَن لَاحَیاءَ لَهُ‏ «3»

. کسى که حیا ندارد، ایمان ندارد.

رسول خدا صلى الله علیه و آله و سلم به روایت امام صادق علیه السلام از طریق پدران بزرگوارش فرمود:

إسْتَحْیُوا مِن اللَّهِ حقَّ الحَیاءِ. قالُوا وَما نَفْعَلُ یَا رَسُولَ اللَّه؟ قَالَ: فإن کُنتُم فَاعِلینَ فَلَا یَبیتَنَّ أحدُکم إلّاوأجلُه بَینَ عَیْنَیْهِ، وَلْیَحْفَظ الرأسَ وَما وَعى، والبطنَ وَما حَوى، وَلْیذکُرَ القَبْرَ وَالبَلى. وَمَن أراد الآخِرَة فَلْیَدْعُ زِینَةَ الحَیاةِ الدُّنْیا «4»

. از خدا آن گونه که شایسته‏ى حیا است حیا کنید. گفتند: اى پیامبر خدا! چه کنیم؟ فرمود: اگر حیا کننده هستید احدى از شما شب را به روز نیاورد مگر این که مرگ خود را در برابر دو دیده‏ى خود بیند، و سر و آنچه را از چشم و گوش و زبان در بر دارد حفظ کند، و شکم و آنچه را از خوراک در خود مى‏ریزد از حرام نگاه دارد، و قبر و پوسیده شدن بدن را به یاد آورد.

و کسى که آخرت را مى‏خواهد زیور دنیا را وا گذارد.

شخصى به پیامبر خدا صلى الله علیه و آله و سلم عرضه داشت: به من سفارشى ارائه دهید.

حضرت فرمود:

استَحیِى مِن اللَّهِ کَما تَستَحْیِى مِن الرّجُلِ الصّالِحِ مِن قَومِکَ‏ «5»

. از خدا چنان که از مرد شایسته‏اى از قوم خود حیا مى‏کنى حیا کن.

خوش اخلاقى با خانواده و همه‏ى مردم‏

حسن خلق به صفات و ویژگى‏هاى مثبتى گفته مى‏شود که سبب حسن معاشرت و خوبى رفتار با خانواده و مردم است، مانند نرمى به خرج دادن، بردبارى، حوصله، صبر، مهرورزى، تواضع و فروتنى، خاکسارى و انکسار. در روایتى از پیامبر اسلام نقل شده است:

خَالِقِ النّاسِ بِخُلُقٍ حَسَنٍ‏ «6»

 با همه‏ى مردم با حسن خلق رفتار کن.

منظور به کارگیرى آن گونه اوصاف پسندیده در معاشرت با خانواده و مردم است.

امام صادق علیه السلام مى‏فرماید:

مَا یَقْدَمُ المُؤمِنُ عَلَى اللَّهِ عَزَّ وَجَلَّ بِعَمَلٍ بَعدَ الفَرائِضِ أحَبَّ إلَى اللَّهِ تَعَالَى مِن أنْ یَسَعَ النّاسَ بِخُلُقِهِ‏ «7»

مؤمن پس از واجبات الهى عملى را به پیشگاه خداى عزّ و جلّ در نزد خدا محبوب‏تر از این که با اخلاقش به مردم گشایش دهد نمى‏آورد.

حدیثى قابل توجه‏

امام صادق علیه السلام مى‏فرماید: مردى در زمان رسول خدا از دنیا رفت، او را براى دفن به گورستان بردند ولى هرچه کلنگ زدند ذره‏اى از زمین کنده نشد، شکایت نزد پیامبر بردند، حضرت فرمود: به چه علت زمین کنده نمى‏شود، بى‏تردید رفیق شما خوش اخلاق بود، کنده نشدن زمین هیچ ربطى به او ندارد، ظرف آبى برایم بیاورید. ظرف آبى براى حضرت آوردند، دست مبارکش را در آب گذاشت و از آن آب به زمین پاشید. فرمود: اکنون به کندن زمین مشغول شوید.

گورکنان شروع به کندن زمین کردند، گویا رمل نرمى بود که زیر نیش بیل و کلنگ آنان به راحتى زیر و رو مى‏شد «8».

حضرت رضا علیه السلام از پدران بزرگوارش از پیامبر روایت مى‏فرماید که آن حضرت به مردم فرمود:

عَلَیْکُم بِحُسنِ الخُلقِ؛ فَإنّ حُسنَ الخُلقِ فِى الجَنَّةِ لَامَحالةَ؛ وإیّاکُم وَسوءُ الخُلقِ؛ فَإنّ سوءُ الخُلقِ فِى النّار لَامَحالَةَ «9»

. بر شما باد به خوش اخلاقى؛ زیرا خوش اخلاقى به ناچار در بهشت است؛ و بپرهیزید از بد اخلاقى؛ زیرا بد اخلاقى بناچار در دوزخ است.

حضرت حضرت امام صادق علیه السلام از پدرانش از پیامبر روایت مى‏کند که آن حضرت فرمود:

إنَّکُم لَنْ تَسَعُو النّاسَ بِأموَالِکُم فَسَعُوهُم بِأخْلاقِکُم‏ «10»

. شما هرگز نمى‏توانید با اموالتان به مردم گشایش دهید، پس با اخلاقتان به آنان گشایش دهید.

حضرت موسى بن جعفر از پدرش حضرت صادق از جدش حضرت باقر علیهم السلام روایت مى‏کند که ام سلمه به پیامبر صلى الله علیه و آله و سلم گفت: پدر و مادرم فدایت، زنى و دو مردى که در دو زمان شوهر او بودند پس از انقضاى عمرشان از دنیا مى‏روند و هر سه وارد بهشت مى‏شوند، آن زن متعلق به کدام یک از آن دو شوهر است؟ حضرت فرمود: آن را که از نظر اخلاق نیکوتر و براى خانواده‏اش بهتر بود انتخاب مى‏کند. اى ام سلمه! حسن خلق ملازم با خیر دنیا و آخرت است‏ «11».

رسول خدا صلى الله علیه و آله و سلم فرمود:

حُسنُ الخُلقِ نِصفُ الدّینِ‏ «12»

. اخلاق نیکو نصف دین است.

احمد بن عمران بغدادى مى‏گوید: ابوالحسن براى ما روایت کرد و گفت: که ابوالحسن براى ما روایت کرد و گفت: که ابوالحسن براى ما روایت کرد که حسن از حسن از حسن براى ما روایت نمود:

إنّ أحسَنَ الحَسَنِ الخُلْقُ الحَسَنُ‏ «13»

. «به این که نیکوترین نیکى اخلاق نیک است».

در این قطعه‏ى زیبا مراد از ابوالحسن اوّل محمد بن عبدالرحیم‏ شوشترى‏است، و ابوالحسن دوم على بن احمد بصرى است، و ابوالحسن سوم على بن محمد واقدى است، و حسن اول حسن بن عرفه عبدى، و حسن دوم حسن بن ابى الحسن بصرى، و حسن سوم حضرت مجتبى حسن بن على بن ابى طالب علیهما السلام است.

رسول خدا صلى الله علیه و آله و سلم به ابوذر فرمود:

اتّقِ اللَّهَ حیثُ کُنتَ، وَخالِقِ النّاسَ بِخُلقٍ حَسَن، وَإذا عَمِلتَ سَیّئةً فَاعْمَل حَسَنةً تَمحوهَا «14»

. هر کجا هستى تقواى الهى را مراعات کن، و با مردم با خوش خلقى آمیزش داشته باش، و چون گناهى مرتکب شدى حسنه‏اى به جا آور که آن گناه را محو کند.

حسن خلق عامل نجات‏

امام سجاد علیه السلام مى‏فرماید: سه نفر به لات و عزّى (دو بت مشهور قریش) سوگند یاد کردند که پیامبر اسلام را به قتل برسانند. امیرالمؤمنین علیه السلام به تنهایى به سوى آنان رفت و یکى از آنان را کشت و دو نفر دیگر را زنده دستگیر کرد و همراه خود نزد پیامبر آورد. رسول خدا فرمود: یکى از این دو نفر را نزدیک من آور، یکى را آورد. حضرت فرمود: بگو: لا اله الا اللَّه واشهد انى رسول اللَّه، گفت:

کوه ابوقبیس نزد من از گفتن این کلمه محبوب‏تر است. حضرت فرمود: او را ببر و گردنش را بزن.

سپس فرمود: آن دیگر را نزدیک کن. پس به او فرمود: دو کلمه‏ى شهادتین را بگو. گفت: مرا هم به دوستم ملحق کن. حضرت فرمود: یا على او را هم ببر و گردن بزن. على علیه السلام او را برد تا گردنش را بزند. جبرئیل به پیامبر نازل شد و گفت: یا محمد! پروردگارت سلام مى‏رساند و مى‏گوید: او را نکش؛ زیرا خوش اخلاق و در میان قومش اهل سخاوت است. حضرت فرمود: یا على! دست نگاهدار، اینک فرستاده‏ى پروردگار من است که به من خبر مى‏دهد این بت پرست، خوش اخلاق و در میان اقوامش اهل سخاوت است، مشرک زیر شمشیر گفت: این فرستاده‏ى پروردگار تو است که حسن خلق و سخاوت من را به تو خبر مى‏دهد؟ فرمود: آرى. گفت: به خدا سوگند با داشتن برادرى انسانى هرگز خود را مالک درهمى به حساب نیاوردم و در جنگ ترش‏رویى از خود نشان ندادم و اکنون مى‏گویم اشهد ان لا اله الا اللَّه و انک رسول اللَّه. پس پیامبر فرمود: این مرد از کسانى است که خوش اخلاقى و سخاوتش او را به بهشت ابدى و جاوید کشانید! «15» مردى روبروى رسول خدا آمد و گفت: دین چیست؟ فرمود: خوش اخلاقى.

سپس از طرف راست پیامبر آمد و گفت: دین چیست؟ فرمود: خوش اخلاقى.

آن گاه از طرف چب پیامبر آمد و گفت: دین چیست؟ فرمود: خوش اخلاقى.

سپس از پشت سر رسول خدا آمد و گفت: دین چیست؟ حضرت به او توجه فرمود و گفت: آیا دین را نفهمیدى؟ دین این است که به خشم نیایى‏ «16».

کمال خوش رفاقتى‏

حضرت صادق علیه السلام از پدر بزرگوارش امام باقر علیه السلام روایت مى‏کند: على علیه السلام با مردى از اهل ذمّه همراه شد. مرد ذمّى به او گفت: اى بنده‏ى خدا! قصد کجا دارى؟ حضرت فرمود: کوفه. هنگامى که بر سر دوراهى راه ذمّى تغییر کرد حضرت هم مسیرش را از کوفه به مسیر ذمّى تغییر داد. ذمّى گفت: تو خیال کوفه نداشتى؟ فرمود: آرى خیال کوفه داشتم. ذمّى گفت: راه را رها کردى؟ فرمود:

دانستم. گفت: در حالى که دانستى چرا همراه من شدى؟ فرمود: این از کمال خوش رفاقتى است که مرد دوستش را هنگام جدایى مشایعت کند و پیامبر ما این گونه به ما فرمان داده است. ذمّى گفت: پیامبر این چنین گفته است؟ حضرت فرمود: آرى. ذمّى گفت: تنها پیرو واقعى او کسى است که از او در کارهاى باارزش پیروى کرده است و من نزد تو شهادت مى‏دهم که من هم بر طریقه و روش تو هستم. پس ذمّى با على علیه السلام بازگشت و زمانى که حضرت را شناخت مسلمان شد «17».

در هر صورت خوش خلقى با اهل و عیال و خانواده و با همه‏ى مردم از ارزش‏هاى باطنى و کرامت‏هاى روحى و سبب جلب محبت دیگران و مصون ماندن از بسیارى از شرور و باعث زیاد شدن روزى و جلب خشنودى و رضایت حق و عامل پاداش و جزاى عظیم در قیامت و از علل بخشوده شدن گناهان و محو شدن سیئات است.

بد خلقى و ترش رویى و عبوسى و خشونت از صفات شیطان صفتان و خوى مردم بى‏دین و دور از انسانیت و سبب رمیده شدن مردم از انسان و رنجش خانواده و آزار مردم و باعث سخط و غضب حق و عامل دوزخى شدن انسان و بسته شدن درهاى رحمت به روى اوست.

چه بسا خوش خلقانى که در عرصه‏ى هولناک محشر با عمل اندک نجات‏ یابند و چه بسا بد خلقانى که با داشتن عمل بسیار طریق نجات به روى آنان مسدود و مستحق عذاب سخت دوزخند.

پی نوشت ها:

______________________________

(1)- کافى: 2/ 106، باب الحیاء، حدیث 6؛ مشکاة الانوار: 233، الفصل الخامس فى الحیاء؛ بحار الانوار: 68/ 331، باب 81، حدیث 6.

(2)- کافى: 2/ 106، باب الحیاء، حدیث 1؛ بحار الانوار: 68/ 329، باب 81، حدیث 1.

(3)- کافى: 2/ 106، باب الحیاء، حدیث 5؛ وسائل الشیعه: 12/ 166، باب 110، حدیث 15971.

(4)- خصال: 1/ 293، حق الحیاء من اللَّه، حدیث 58؛ مستدرک الوسائل: 12/ 45، باب 62، حدیث 13476.

(5)- روضة الواعظین: 2/ 460، مجلس فى ذکر الحیاء؛ بحار الانوار: 68/ 336، باب 81، حدیث 20.

(6)- امالى طوسى: 186، المجلس السابع، حدیث 312؛ بحار الانوار: 71/ 374، باب 92.

(7)- کافى: 2/ 100، باب حسن الخلق، حدیث 4؛ بحار الانوار: 68/ 375، باب 92، حدیث 4.

(7)- کافى: 2/ 101، باب حسن الخلق، حدیث 10؛ بحار الانوار: 68/ 376، باب 92، حدیث 8.

(8)- عیون اخبار الرضا: 2/ 31، باب 31، حدیث 41؛ بحار الانوار: 68/ 383، باب 92، حدیث 17.

(10)- امالى صدوق: 12، المجلس الثالث، حدیث 9؛ بحار الانوار: 68/ 383، باب 92، حدیث 17.

(11)- امالى صدوق: 498، المجلس الخامس والسبعون، حدیث 8؛ بحار الانوار: 68/ 384، باب 92، حدیث 23.

(12)- خصال: 1/ 30، حدیث 106؛ وسائل الشیعه: 12/ 154، باب 104، حدیث 15930.

(13)- خصال: 1/ 29، حدیث 102؛ بحار الانوار: 68/ 386، باب 92، حدیث 30.

(14)- امالى طوسى: 1/ 186، المجلس السابع، حدیث 312؛ بحار الانوار؛ 68/ 389، باب 92، حدیث 46.

(15)- امالى صدوق: 105، المجلس الثانى و العشرون، حدیث 4؛ بحار الانوار: 41/ 73، باب 106، حدیث 4.

(16)- جاء رجل إلى رسول اللَّه صلى الله علیه و آله و سلم من بین یدیه، فقال: یا رسول اللَّه! ما الدین، فقال: حسن الخلق، ثم أتاه عن یمینه، فقال: ما الدین، فقال: حسن الخلق، ثم أتاه من قبل شماله، فقال: ما الدین، فقال: حسن الخلق، ثم أتاه من ورائه، فقال: ما الدین، فالتفت إلیه وقال: أما تفقه الدین هو أن لا تغضب.

مجموعه ورام: 1/ 89، باب العتاب؛ بحار الانوار: 68/ 393، باب 92، حدیث 63.

(17)- کافى: 2/ 670، باب حسن الصحابة و حق الصاحب فى السفر، حدیث 5؛ وسائل الشیعه: 12/ 134، باب 92، حدیث 15863.