الف- درمان غم و نگرانی و اندوه با دعا

پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) برای معاجله غم و نگرانی و اندوه یارانش دعاهای خاصی را به آنان می آموخت و آن ها با خواندن این دعاها شفا می یافتند. برای مثال، عبدالله بن مسعود از رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) روایت کرده است که فرمود:

« هر کس دچار نگرانی و اندوهی شود و بگوید: اللهم انی عبدک، ابن عبدک، ابن امتک ناصیتی بیدک، ماضٍ فی حکمک، عدل فی قضاؤک، أسألک بکلّ اسم هولک سمیت به نفسک، او علّمته احداً من خلقک، او انزلته فی کتابک، أو استأثرت به فی علم الغیب عندک، أن تجعل القرآن ربیع قلبی و نور صدری و جلاء حزنی و ذهاب همّی الا اذهب الله همّه و حزنه، و أبدله مکانه فرحاً». به پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) عرض شد: ای رسول خدا، آیا ما هم این دعا را بیاموزیم؟ فرمود: آری، هر کسی که این را می شنود سزاوار است آن را بیاموزد». (35)

ابو سعید خُدری می گوید:

روزی رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) وارد مسجد شد و مردی از انصار به نام ابو اُمامه را آن جا دید، فرمود: ای ابو اُمامه، چه شده که در غیر وقت نماز در مسجد نشسته ای؟ ابو امامه گفت: غم و قرض رهایم نمی کند ای رسول خدا. حضرت فرمود: می خواهی جمله ای به تو بیاموزم که هرگاه آن را بگویی خداوند غم و غصه تو را ببرد و قرضت را ادا کند؟

گفت: آری ای رسول خدا. فرمود: هر صبح و شام بگو: اللهم انّی اعوذبک من الهمّ و الحزن و اعوذبک من العجز و الکسل، و اعوذبک من الجبن و البخل، و اعوذ بک من غلبة الدین و قهر الرجال». ابو امامه گوید: من این کار را کردم و خداوند غم و غصه را بُرد و قرضهایم را ادا کرد». (36)

در حدیثی دیگر از پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) آمده است:

« دعا برای رفع غم و اندوه این است: اللهم رحمتک ارجو فلا تکلنی الی نفسی طرفة عین، و اصلح لی شأنی کله، لا اله الّا أنت». (37)

در حدیث دیگری آمده است که:

« دعایی که ذوالنون در شکم ماهی به درگاه پروردگارش کرد این بود: « لا اله الا أنت سبحانک انّی کنت من الظالمین» هر مرد مسلمانی این دعا را درباره چیزی بخواند حتماً مستجاب می شود». خداوند غمش را می زداید، سخن برادرم یونس». (38)

ابن عباس می گوید که رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود:

« هر کس غم و نگرانی هایش بسیار شود، جمله ی لا حول و لا قوه الا بالله را زیاد بگوید». (39)

در روایت دیگری از ابن عباس آمده است که پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) هنگام غم و اندوه می گفت:

« لا اله الا الله العظیم الحلیم، لا اله الا الله ربّ العرض العظیم، لا اله الا الله ربّ السموات و ربّ الارض و ربّ العرش الکریم». (40)

پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) زیاد استغفار می کرد و یارانش را نیز به این کار توصیه می فرمود؛ چرا که آمرزش خواهی از خداوند باعث رفع غم و اندوه و نجات از گرفتگی و گشایش در روزی می شود. ابن عباس از رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) روایت کرده است که فرمود:

« هر کس پیوسته از خداوند طلب آمرزش کند خداوند برایش راه خروجی از هر تنگنایی قرار دهد و غم و اندوهش را بزداید و از جایی که گمانش را هم نمی برد به او روزی رساند». (41)

این دعاها و امثال این ها که کتاب های حدیثی روایت کرده اند درمان کننده ی غم و نگرانی و اندوه هستند؛ زیرا حاوی داروهای روحی سودمندی می باشند که شفای انسان از این قبیل ناراحتی های روانی را تضمین می کنند. ابن قیم جوزی این قبیل احادیث رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) را تجزیه و تحلیل کرده و داروهای روحی موجود در آن ها را استخراج کرده و به برخی از آن ها، به شرح زیر، اشاره نموده است:

1- توحید ربوبیت.

2- توحید الوهیت.

3- توحید علمی- اعتقادی.

4- منزّه دانستن خداوند از ستم کردن به بنده اش یا مجازات کردن بی دلیل او.

5- اعتراف بنده به مقصّر بودن خویش.

6- تقرب جستن به خداوند از طریق محبوب ترین چیزها در نزد او یعنی اسماء و صفاتش به ویژه صفت «حیّ قیوم» که جامع ترین اسماء و صفات الهی هستند.

7- پناه بردن به خداوند و نه غیر او.

8- اظهار امیدواری به خدا.

9- توکل کردن به خدا و سپردن کارها به او و اعتراف به این که زمام اختیارش در دست اوست و او هرگونه بخواهد اداره اش می کند و حکم الهی درباره ی او مُجراست و هر چه درباره اش حکم کند عادلانه است.

10- دلش در مرغزار قرآن می چرد و می چَمَد، و در تاریکی های شبهات و شهوات نور قرآن راهنمای اوست، و قرآن در برابر آنچه از دست دهد و در برابر هر مصیبتی تسلّی بخش اوست و بیماری های دلش را به وسیله آن شفا می بخشد، قرآن اندوهش را می زداید و تشویش و نگرانی اش را بهبود می بخشد.

11- طلب آمرزش و بخشایش از خداوند.

12- توبه و بازگشت به سوی خدا.

13- نفی نیرو و توان از خود و دیگران و ثبات آن برای خداوند که منشأ هرگونه نیرو و توانی است.(42)

ابن قیّم، علاوه بر این داروهای روحی و معنوی، برای درمان تشویش و نگرانی و اندوه، دو داروی دیگر نیز نام می برد: یکی جهاد و دیگری نماز؛ زیرا در برخی احادیث آمده است که جهاد و نماز در معالجه تشویش و نگرانی و اندوه مؤثرند. ما پیش تر موضوع اهمیت نماز در درمان اضطراب را بررسی کردیم.

به گفته ی او، از بزرگ ترین بیماری های دل [یا روان]: « شرک است و گناهان و غفلت و بی توجهی به چیزهایی که محبوب و پسند خدا هستند و نسپاردن کارها به او و بی اعتمادی به خدا و تکیه کردن به غیر او و ناخشنودی از مقدرات او و شک داشتن در وعده و وعیدهای او. اگر در بیماری های دل دقت کنی متوجه می شوی که علت آن ها همین چیزها و امثال آن هاست و جز این ها علت دیگری ندارند. پس، تنها دوای بیماری های دل همان چیزهایی است که در این معالجات نبوی آمده و پادزهر آن بیماری ها می باشند، چرا که هر بیماری با ضد بیماری از بین می رود و سلامتی یا مانند آن حفظ می شود. بنابراین، سلامت دل با این فرامین پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) محفوظ می ماند و بیماری های آن با ضد آن ها از بین می رود». (43)

ب- درمان بی خوابی و ترسیدن در خواب با دعا

پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) بی خوابی و ترسیدن در خواب را با دعا معالجه کرده است. بُرده می گوید:

« خالد بن ولید مخزومی به پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) شکایت کرد که شب ها دچار بی خوابی می شوم و خوابم نمی برد. پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) به او فرمود: هرگاه به رختخواب رفتی، بگو: اللهم ربّ السموات السبع و ما اظلّت و ربّ الارضین و ما اقلّت، و ربّ الشیاطین و ما اضلّت، کن لی جاراً من شرّ خلقک کلّهم جمیعاً أن یَفرُطَ عَلیَّ أَحَدُ، أو أن یَبغی عَلیَّ، عَزَّ جارکُ وَ جَلَّ ثَناؤکَ، وَ لا اِله غَیرُکَ، لا إلهَ الّا أَنتَ». (44)

نیز از عمرو بن شعیب از پدرش از جدش روایت شده است که رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود:

« هرگاه کسی از شما خواب ترسناکی دید، بگوید: « أعوذ بکلمات الله التّامات من غضبه و عقابه و شرّ عباده و من همزات الشیاطین و ان یحضرون»، در این صورت هرگز از آن خواب گزندی نخواهد دید». (45)

ج- درمان احساس گناه با دعا و تسبیح گویی

بهترین درمانِ احساس گناه دعا کردن و تسبیح گفتن خداوند متعال، به ویژه در ثلث آخر شب است. مسلم بن حارث تمیمی می گوید:

« پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) محرمانه به من فرمود: چون نماز مغرب خود را تمام کردی هفت بار بگو: اللهمَّ أجرنی من النّار. که اگر چنین کردی و همان شب از دنیا رفتی اما از آن برایت نوشته شود. و چون پس از نماز صبح این را گفتی، اگر آن روز از دنیا بروی امان از آتش برایت نوشته شود». (46)

معاذ بن اَنس از رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) نقل کرده است که فرمود:

« هر کس چون غذایی خورد بگوید: الحمد الله الذی اطعمنی هذا الطعام و رزقنیه من غیر حول منّی و لا قوّة غفر له ما تقدّم من ذنبه». (47)

معاذ بن جبل از رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) نقل کرده است که فرمود:

« هر کس آخرین جمله اش لا اله الا الله باشد به بهشت رود». (48)

انس بن مالک نقل کرده است که پشت سر رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) بر اشتر نشسته بود که حضرت به او فرمود: « ای معاذ بن جبل. معاذ گفت: بله ای رسول خدا، امر بفرمایید. - سه بار این جملات ردّ و بدل شد- فرمود: هر کس از صمیم دلش شهادت دهد که معبودی جز خدا نیست و محمد رسول خداست خداوند او را بر آتش حرام گرداند. معاذ گفت؛ ای رسول خدا، اجازه می دهید این خبر را به مردم بدهم تا خوشحال شوند؟ فرمود: در این صورت تنبل می شوند. معاذ برای آن که مرتکب گناهی نشده باشد، این حدیث را هنگام مرگش نقل کرد». (49)

عبادة بن صامت نیز می گوید که رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود:

« هر کس گواهی دهد که معبودی جز خدا نیست و محمد پیامبر خداست و خداوند او را بر آتش حرام گرداند». (50)

بدون تردید، مسلمانی که بر دعا و نیایش به درگاه خدا و تسبیح او مواظبت می کند، با توجه به این همه حدیث، خواه ناخواه از احساس گناه و اضطراب ناشی از آن رهایی می یابد و امید به عفو و آمرزش الهی وجودش را فرا می گیرد و همین باعث شادمانی و خوشی و آرامش در روان او می شود.

روان درمانی با توبه

یکی از مهم ترین داروها برای درمان احساس گناه، توبه است؛ زیرا خداوند بزرگ به هر گناهکاری، هر چند گناهانش زیاد باشد، وعده آمرزش داده است؛ بنابراین، توبه امید به نجات از عذاب و نیل به آمرزش و خشنودی الهی را در او زنده می کند و در نتیجه، از احساس گناه که موجب اضطراب و بسیاری از آلام روانی می شود، رهایی می یابد. خداوند متعال فرموده است:

( قُلْ یا عِبَادِی الَّذِینَ أَسْرَفُوا عَلَى أَنْفُسِهِمْ لَا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ یغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِیعًا إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِیمُ). (51)

« بگو: ای بندگان من که بر خویشتن فزونکاری کرده اید، از مِهر خدا نومید نشوید، خداوند گناهان را همگی می آمرزد؛ چه، او آمرزگار مهربان است».

(إِنَّمَا التَّوْبَةُ عَلَى اللَّهِ لِلَّذِینَ یعْمَلُونَ السُّوءَ بِجَهَالَةٍ ثُمَّ یتُوبُونَ مِنْ قَرِیبٍ فَأُولَئِکَ یتُوبُ اللَّهُ عَلَیهِمْ وَکَانَ اللَّهُ عَلِیمًا حَکِیمًا). (52)

« پذیرفتن توبه بر خداست تنها برای آنان که بدی از نادانی کنند و سپس زود توبه کنند، خداوند آنان را می بخشد، خداوند دانا و فرزانه است».

( وَالَّذِینَ عَمِلُوا السَّیئَاتِ ثُمَّ تَابُوا مِنْ بَعْدِهَا وَآمَنُوا إِنَّ رَبَّکَ مِنْ بَعْدِهَا لَغَفُورٌ رَحِیمٌ). (53)

« آنان که کارهای بد کردند آن گاه در پی آن توبه نمودند و ایمان آوردند، پروردگارت زان پس آمرزگار و مهربان است».

(وَالَّذِینَ إِذَا فَعَلُوا فَاحِشَةً أَوْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ ذَکَرُوا اللَّهَ فَاسْتَغْفَرُوا لِذُنُوبِهِمْ وَمَنْ یغْفِرُ الذُّنُوبَ إِلَّا اللَّهُ وَلَمْ یصِرُّوا عَلَى مَا فَعَلُوا وَهُمْ یعْلَمُونَ* أُولَئِکَ جَزَاؤُهُمْ مَغْفِرَةٌ مِنْ رَبِّهِمْ وَجَنَّاتٌ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِینَ فِیهَا وَنِعْمَ أَجْرُ الْعَامِلِینَ). (54)

« و آنان که چون کاری زشت کنند، یا بر خود ستم ورزند، یاد خدا می کنند و برای گناهانشان آمرزش جویند- کیست جز خدا که گناهان را آمرزد- و برای آنچه کرده اند پای نفشرند و خود می دانند. آنان مزدشان آمرزشی است از پرودگارشان و پردیس هایی که در آن ها جویبارها روان است و در آن جاویدانند، و چه نیکوست مزد عمل کنندگان».

بسیاری از احادیث هم حکایت از این دارند که توبه گناهان پیش از آن را از بین می برد. برای مثال، عبدالله بن مسعود روایت کرده است که رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود:

« هر کس بگوید: اَستَغفِرُاللهَ الذّی لا اِلهَ اِلا هُوَ الحَیُّ القَیّومُ وَ اَتُوبُ اِلَیهِ، گناهانش آمرزیده شود هر چند از میدان جهاد گریخته باشد». (55)

یکی از عواملی که از شدت احساس گناه در شخص مسلمان می کاهد این است که او معتقد است انسان ذاتاً موجودی ناتوان است و در معرض خطا و اشتباه می باشد لیکن مادام که به گناه و خطای خود اعتراف کند و از خداوند آمرزش طلبد و به درگاهش توبه نماید دلیلی ندارد که پیوسته با احساس گناه و خطا خودش را عذاب دهد؛ بلکه باید به عفو و آمرزش خداوند امید فراوان داشته باشد. در حدیثی از رسول گرامی اسلام آمده است:

« سوگند به آن که جانم در دست اوست، اگر گناهی نمی کردید خداوند شما را می برد و مردمانی دیگر را می آورد که گناه کنند و از خدا آمرزش طلبند و او آن ها را بیامرزد». (56)

در حدیثی دیگر از آن حضرت که اَنَس روایت کرده است آمده است:

« همه ی آدمی زادگان خطا کارند، و بهترین خطاکاران آنانند که توبه کنند». (57)

خداوند بزرگ بندگان توبه گر خود را دوست می دارد. او می فرماید:

(إِنَّ اللَّهَ یحِبُّ التَّوَّابِینَ وَیحِبُّ الْمُتَطَهِّرِینَ). (58)

« خدا توبه کنندگان را دوست دارد و پاکیزگان را دوست دارد».

خداوند مهربان از توبه ی بندگانش شادمان می شود. عبدالله بن مسعود می گوید: از رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) شنیدم که می فرماید:

« خداوند از توبه ی بنده ی مؤمنش شادتر می شود تا شاد شدن مردی که در بیایانی برهوت و مُهلک فرود می آید و شتری دارد و آب و غذایش بار آن شتر است و سرش را می گذارد و می خوابد و چون بیدار می شود می بیند شترش رفته است. در جستجوی آن بر می آید و تشنگی و گرسنگی بر او فشار می آورد و با خود می گوید: به همان مکانی که بودم بر می گردم و می خوابم تا بمیرم و می آید و دستش را زیرسرش می گذارد تا بمیرد ولی بیدار می شود و ناگهان می بیند شترش در کنار اوست و آب و غذایش همچنان بار آن است. آری، خدا از توبه بنده مؤمن شادتر می شود تا شاد شدن این مرد از برگشتن شتر و توشه اش». (59)

بنابراین، مؤمن باید به پروردگارش حسن ظنّ داشته و به این که خداوند توبه اش را می پذیرد و به عفو و آمرزش او نایل می شود بسیار امیدوار باشد. در این صورت، از احساس گناهش رهایی می یابد و احساس امنیت و آرامش به او دست می دهد. اَنَس می گوید: از رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) شنیدم که می فرماید:

« خدای تعالی فرمود: ای فرزند آدم! تا زمانی که مرا بخوانی و به من امیدوار باشی همه ی گناهان تو را می آمرزم و باکی ندارم. ای فرزند آدم! اگر گناهانت سر به آسمان بزند و از من آمرزش بطلبی تو را می آمرزم. ای فرزند آدم! اگر به اندازه همه ی زمین گناه نزد من آوری و به دیدارم آیی بدون آن که به من شرک ورزیده باشی به همان اندازه آمرزش به تو می دهم». (60)

جابر بن عبدالله نیز روایت کرده است که رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم)، سه روز پیش از رحلتش، شنید که می فرماید:

« مبادا کسی از شما بمیرد مگر آن که به خداوند عزّوجل حسن ظنّ داشته باشد». (61)

از آیات و احادیث یاد شده روشن می شود که توبه درمان شفابخشی برای اضطراب ناشی از احساس گناه است. اضطراب هم، چنان که می دانیم، خاستگاه بیماری روانی است، و هدف روان درمانی که می کوشد به آن دست یابد، در واقع، از بین بردن همین اضطراب و خلاص شدن از عوارض بیماری حاصل از آن است. مکتب های مختلف روان درمانی روش های گوناگونی را برای نجات از اضطراب به کار می گیرند اما توبه، چنان که از مطالب گذشته روشن می شود، بهترین روش برای درمان آن است.

والحمدالله اوّلاً و آخراً

پی نوشت ها :

1. رعد/ 28.

2. جمعه/ 10.

3. بقره/ 152.

4. نَوَوی، ج2، ح 1449/2.

5. شیبانی، ج2، ص 105.

6. نَوَوی، ج2، ح 1435/27.

7. نَوَوی، ج2، ح 1435/27.

8. نَوَوی، ج2، ح 1432/24.

9. نَوَوی، ج2، ح 1448/1.

10. نَوَوی، ج2، ح 1420/12.

11. ناصف، ج5، ص 87.

12. ناصف، ج5، ص 91.

13. ناصف، ج5، ص 91.

14. شیبانی، ج2، ص 301-302.

15. اسراء/ 82.

16. یونس/ 57.

17. فصلت/ 44.

18. نَووَی، ج2، ح 1023/1.

19. نَوَوی، ج1، ح 999/9.

20. نَوَوی، ج1، ح991/1.

21. همان، ح 1001/11.

22. شیبانی، ج1، ص 200.

23. شیبانی، ج1، ص 200.

24. سعید حوی، الرسول (صلی الله علیه و آله و سلم)، ص 281، 282.

25. ابن قیم الجوزیة، الطب النبوی، ص 167.

26. ابن قیم الجوزیة، الطب النبوی، ص 171.

27. ابن ماجه، ج2، ح3501، 3533.

28. ناصف، ج5، ص 109، آیه 60 از سوره ی غافر.

29. بقره/ 186.

30. ناصف، ج1، ص 111.

31. ناصف، ج5، ص 110.

32. ناصف، ج5، ص 110.

33. شیبانی، ج2، ص 60-61.

34. ناصف، ج5، ص 111.

35. احمد، ج1، ص 391.

36. ناصف، ج5، ص 138، 139؛ شیبانی، ج2، ص 79.

37. ابن قیم الجوزیه، الطب النبوی، ص 186.

38. ابن قیم الجوزیه، الطب النبوی، ص 187.

39. ابن قیم الجوزیه، الطب النبوی، ص 188.

40. ناصف، ج5، ص 127.

41. ابو داود، ج2، ص 85، ح 1518.

42. ابن قیم الجوزیه، الطب النبوی، ص 188-189.

43. ابن قیم الجوزیه، الطب النبوی، ص 189-190.

44. شیبانی، ج2، ص 75-76.

45. ناصف، ج5، ص 137.

46. ناصف، ج5، ص 108.

47. شیبانی، ج2، ص 82.

48. ابو داود، ج3، ح 3116.

49. بخاری، در کتاب العلم، ج1، ص 128.

50. نَوَوی، ج1، ح 1/483.

51. زمر/ 53.

52. نساء/ 17.

53. اعراف/ 153.

54. آل عمران/ 135، 136.

55. نَوَوی، ج2، ح 1876/6.

56. نَوَوی، ج1، ج 423/11.

57. شیبانی، ج1، ص 231؛ ونسنک، ج2، ص 42.

58. بقره/ 222.

59. شیبانی، ج1، ص 211.

60. نَوَوی، ج1، ح 443/3.

61. نَوَوی، ج1، ح442/2