قسمت اول
از بزرگترین امتیازات اسلام این است که پایه و زیربنای اصلی آن «محبت» است.
«هل الدین الا الحب»(1)
محبت کیمیایی است که ماهیت ها را تغییر می دهد، گل را دل، ترسو را شجاع، تنبل را چالاک و زرنگ، بخیل را بخشنده و کم طاقت و ناشکیبا را متحمل و شکیبا می کند.
اثر عشق در روح، عمران و آبادی و در بدن خرابی و نابودی است.
احساسات انسان دارای مراتبی است. بخشی از مراتب آن که مشترک بین انسان و حیوان است، در شهوت ظهور می کند و بدیهی است که نمی تواند مکمل روح آدمی باشد. از مراتب دیگر آن، که از مختصات انسان بوده و فصل ممیز انسان و حیوان را تشکیل می دهد، عشق به پاکان و نیکان است که همان عشق معنوی و انسانی و عشق به همه فضایل و خوبی هاست که از محدوده ی ماده و مادیات خارج و به روح، شخصیت و عظمت می بخشد و آن را به اوج ملکوت می رساند. گرچه در طول تاریخ بشریت، بر اثر عوامل مختلف از قبیل فرهنگ، اقتصاد، استعمار، استکبار و ... غبار بر چهره فطریات بشر نشسته و در پاسخگویی به این ندای فطرت به بیراهه رفته و عشق به کمال را در غیر خدا جستجو کرده، ولی باز بارقه ی فطرت توحیدی او را به سوی کمال مطلق سوق داده و آرامش قلب و روان خود را در پاسخ به آوای فطرت که همان توجه به تام و کامل به هستی مطلق و عشق به کمال مطلق است، می داند.
حال انسان به لحاظ این که موجودی مختار و با اراده آفریده شده و در انتخاب باید ها و نباید ها آزادانه می تواند عمل کند؛ اگر عقل را حاکم بر نظام اندیشه و عمل خود قرار دهد و ارتباطش را با منشأ همه خوبی ها و فضایل که همان کمال مطلق و ذات احدیت است، استحکام و قوت بخشد، محبوب حق گشته و سراسر وجودش رنگ یگانگی می یابد. آن وقت مظهر ذات احدیت و اسماء و صفات الهی خواهد شد.
و حال آن که اگر زمام فکر و عمل را به هوای نفسانی خویش بسپارد؛ جز تشتت و تفرقه و انحراف راه به جایی نخواهد برد و باطل، محبوب او می گردد در نتیجه به اسفل سافلین هبوط کرده و تجسم شیطنت و اوصاف شیطانی خواهد شد. نوشتار حاضر به جهت اهمیت مبحث توحید و لزوم ظهور آن در حوزه اندیشه و عمل انسان، بر آن است که به طور اجمال به یکی از ابعاد توحید؛ ـ توحید در محبت ـ که از جلوه های توحید عملی است، بپردازد.
با امید به این که اسباب ترغیب ما را در مسیر جلب محبت الهی فراهم نموده و آغاز نیکویی برای گام بعدی که بررسی عوامل و موانع محبوبیت است، قرار گیرد.
خواهی که از قرینه بدانی که عشق چیست
نا خورده می ز عشق ندانی قرینه ای (2)
محبت چیست؟ آیا برای انسان ضروری است؟ آیا امری ذاتی است یا اکتسابی؟ اصلاً چرا باید محبوب داشته باشیم؟ چه کسی شایستگی محبوبیت دارد؟ چه عواملی ایجاد محبت می کند؟ آیا محبت انسان را به کمال می رساند؟ محبت چه محبوبی انسان را به کمال می رساند؟ محبوب چه تأثیری در محب دارد؟ آیا انسان می تواند چند محبوب داشته باشد؟ محبوب حقیقی کدام است؟
این ها همه پرسش هایی است که در ضمیر انسان نهفته است و ذهن او را به خود مشغول کرده و به دنبال پاسخ آن می گردد. نخست باید دید معنا و حقیقت محبت چیست؟
محبت در لغت به معنای دوستی و رغبت و میل داشتن به شیء آمده است.(3) محبت گرایشی فطری است که ریشه در روح آدمی دارد و بنیان خانواده و شالوده روابط انسان ها را در زندگی اجتماعی تشکیل می دهد و ارتباط بین خالق و مخلوق هم ناشی از این گرایش فطری است و اما نفرت و بغض، ضد محبت است و عبارت از: احساس عدم تمایل و پذیرش نسبت به اشیاء و اشخاص و یا نسبت به عواملی که این احساس را برمی انگیزد.
محبت و نفرت دو عامل بسیار مهم و ضروری است که در تکوین حقیقت انسان نقش به سزایی داشته و می تواند رفتار، کردار و اعتقادات انسان را جهت بدهد. در اهمیت آن همین بس که امام صادق (علیه السلام) ایمان را منحصر در حبو بغض می داند:
«هل الدین إلا الحب و البغض»(4) و نیز امام باقر (علیه السلام) تجلی ایمان را در حب و بغض می داند:
«الإیمان حب و بغض»(5)
حب و بغض آمیخته با جان آدمی است. رشد و کمال، روابط اجتماعی و شخصیت معنوی هر فرد بستگی به دوستی و دشمنی او دارد. عامل حرکت، حب و بغض است. فرهنگ و تمدن، زاییده حب و بغض است، هنرهای زیبا مولود حب و بغض است. آرزوها، امیدها، پوشش ها و نیایش ها و مظاهر آن ها ثمره حب و بغض می باشد.
بحری است بحر عشق که هیچش کناره نیست
آنجا جز آن که جان سپارند چاره نیست(6)
محبت و نفرت ریشه در لذت و الم دارد، همان گونه که لذت و الم به مادی و معنوی تقسیم می شود محبت و نفرت هم به غریزی و فطری تقسیم شده و موجب امتیاز انسان از حیوان می شود. برخلاف تصور بعضی ریشه محبت در انسان، تنها امور مادی و شهوانی نیست بلکه اعم از مادی و معنوی است. همچنین محبت در انسان به خلاف سایر موجودات گرایشی آگاهانه و همراه با شور و علم است.(7)
محبت از امور دائم الاضافه است یعنی دائماً به چیزی تعلق می گیرد؛ مثل حب به مال، جاه، فرزند و حب به خدا. در نتیجه باید متعلق، ظرف و اضافه آن موجود باشد چرا که تحقق آن بدون تحقق متعلقش محال می باشد. مانند علم که ممکن نیست علم باشد ولی معلوم نباشد. اگر علمی هست معلومی هم وجود دارد و یا اگر قدرتی هست، مقدوری نیز باید وجود داشته باشد. رابطه بین محبت و محبوب نیز از این قبیل است، اگر محبت به فعلیت رسید محبوب بالفعل می خواهد، معیار همان است که حقیقت ذات الاضافه بدون متعلق وجود نخواهد داشت و از آنجایی که محبت و عشق در وجود انسان امری فعلیت یافته است؛ محبوب فعلی می طلبد و این ارتباط مصون از گزند و خطاست.»(8)
بنابراین همان گونه که محبت امری ضروری است، محبوب داشتن نیز ضرورت خواهد داشت.
از مهم ترین امور که خمیره آن در وجود همه افراد انسان یافت شده و هیچ یک از عادات و اخلاق و مذاهب و مسالک نمی تواند آن را تغییر داده و خللی در آن وارد نماید، فطرت عشق به کمال است. به فرموده امام خمینی (ره) «اگر تمام دوره های بشر را قدم زنی و افراد هر یک از طوایف و ملل را استنطاق کنی، این عشق و محبت را در خمیره او می یابی و قلب او را متوجه کمال می بینی، اگرچه در تشخیص کمال و آن که کمال در چیست و محبوب و معشوق در کجاست، مردم کمال اختلاق را دارند.»(9)
از آنجا که فطرت انسان عشق به کمال دارد، این عشق او را وا می دارد که در مسیر کمال توقف نداشته باشد، حتی در صورت احتمال مرتبه بالاتر به دنبال آن برود تا آن را بیابد و در این راه هیچ خستگی و فتوری به خود راه ندهد، به گونه ای که اگر از فطرت سؤال شود که چه می خواهی پاسخ دهد که من خواهان کمال محض، حسن غیر متناهی و خیر بی پایان هستم.(10) امام خمینی (ره) در این باره می فرماید:
«... کسانی که کمال را در سلطنت و نفوذ قدرت و بسط ملک دانسته اند و اشتیاق به آن پیدا کرده اند؟ اگر چنانچه سلطنت یک مملکت را دارا شوند متوجه مملکت دیگر می شوند و اگر آن مملکت را در تحت نفوذ درآورند به بالاتر از آن متوجه شوند و اگر یک قطری را بگیرند به اقطار دیگر مایل گردند، بلکه آتش اشتیاق آن ها روزافزون گردد و اگر تمام روی زمین را در تحت سلطنت بیاورند و احتمال دهند در کرات دیگر بساط سلطنتی هست، قلب آن ها متوجه شود که ای کاش ممکن بود پرواز به سوی آن عوالم بکنیم و آن ها را در تحت سلطنت درآوریم، پس این نور فطرت ما را هدایت کرد به این که تمام قلوب سلسله ی بشر از قاره نشینان اقصی بلاد آفریقا تا اهل ممالک متمدنه عالم و از طبیعیین و مادیین گرفته تا اهل ملل و نحل، بالفطره شطر قلوبشان متوجه به کمال است که نقصی ندارد و عاشق جمال و کمالی هستند که عیب ندارد و علمی که جهل در آن نباشد و قدرت و سلطنتی که عجز همراه آن نباشد، حیاتی که موتی نداشته باشد و بالاخره کمال مطلق معشوق همه است.»(11)
امام حسین (علیه السلام) در این باره می فرماید: «عمیت عین لاتراک علیها رقیبا؛(12) کور باد چشمی که تو را دیده بان خود نبیند.» به بیان دیگر می توان گفت، لازمه محبت و عشق به کمال مطلق، وجود کامل مطلق است و کامل مطلق جز ذات احدیت نیست و چون آن وجود واحد است؛ پس محبوب حقیقی یکی می باشد. قرآن کریم این مطالب را با بیانی دلنشین متذکر شده و هر چیزی که نام غیر خدا به خود بگیرد را محبوب مجازی می داند:
«ما جعل الله لرجل من قلبین فی جوفه»(13)؛ «خداوند در درون انسان دو قلب قرار نداده است.»
قلب در کلام وحی به لحاظ این که مجرد و کانون عواطف رقیق و احساس لطیف است، همان روح یا بعد مجرد انسان می باشد و به این دلیل که وجود بسیط جزء ندارد و تعدد پذیر هم نمی باشد در جایگاه کثرت قرار نگرفته و غیر از یک متعلق نمی پذیرد. به عبارت دیگر دو چیز کامل و مستقل نمی توانند در عرض یکدیگر روح و قلب انسان را تسخیر کنند، و از آن جا که محبوب حقیقی، وجود کامل مطلق یعنی ذات اقدس الهی است، قلب انسان فقط منزلگاه و حریم خداوند بوده و سزاوار نمی باشد که جز با محبت او پر شود. این شاخه ای از درخت مبارک توحید است که از آن به توحید در محبت یاد می شود.
از جمله سؤالات در این قسمت عبارت است از:
موجبات محبت چیست؟ آیا این موجبات در خداوند وجود دارد؟ چرا تنها باید خدا را دوست داشت و به او محبت ورزید؟
برای پاسخ به این سؤالات لازم است عوامل انگیزش محبت در انسان را نسبت به هم نوع خود بیان کنیم، آن گاه این عوامل را در رابطه با خداوند مطرح نماییم. انگیزه محبت عبارت از لذت است و نفع بردن، و یا به خاطر فضیلتی است که در محبوب وجود دارد. البته ممکن است همه این ها با یکدیگر جمع شوند که محبت خداوند از این قبیل است.
یکی از امور فطری در انسان، دوست داشتن نیکی، نیکوکاری و شخص نیکوکار است. کسی که در مشکلات، دستگیر و در سختی ها یار و مددکار انسان نیازمند است، بذر محبت را در قلب دیگران کاشته و مهر آنان را به خود جلب می نماید. از همین رو هر چه نیکی بیشتر باشد، درخت محبت ریشه دارتر و عمیق تر خواهد شد. انسان نه تنها دوست دار احسان کننده ی به خود است بلکه نفس احسان را دوست دارد، گرچه احسان به غیر او نیز متوجه شود.
بر اساس فطرت کمال جویی، انسان همواره در جستجوی فضایل است و صاحبان فضیلت و کمال را نیز دوست دارد حتی آنان که نتوانسته اند خود را به زینت فضایل بیارایند و گرفتار رذایل شده اند، بر محرومیت خود اشک حسرت می ریزند، آیا می توان کسی را پیدا کرد که فضایلی همچون علم، بردباری، ایثار، گذشت، تواضع و فروتنی را دوست نداشته باشد؟!
زیبایی دوستی، یکی از ابعاد فطرت انسانی است. زیبایی در هر جلوه ای اعم از مادی و معنوی قابل ستایش و تحسین برانگیز است.(14)
مهم ترین عامل محبت، ابدی بودن محبوب است. به این دلیل که روح الهی در کالبد انسان دمیده شده، پایداری و دوام را دوست دارد و از نابودی و زوال گریزان می باشد از همین رو باقی و ابدی را دوست داشته و به آن دل می بندد چرا که محبوبیت بقا و ابدیت برای انسان، امری فطری است. قرآن کریم در این باره، از افرادی که به گمان جاودانگی به جمع آوری مال و اندوختن ثروت پرداخته، یاد می کند:
«ویل لکل همزه لمزه، الذی جمع مالاً و عدده، یحسب أن ماله أخلده»(15)
و در جای دیگر با بیان قصه گفت و شنود آدم (علیه السلام) با ابلیس، از حقیقت نهفته در وجود انسان پرده بر می دارد. در حقیقت، شیطان از میل به ابدیت و جاودانگی آدم در جهت فریفتن او بهره گرفت:
«قال یا آدم هل أدلک علی شجره الخلد و ملک لایبلی»(16)؛ «گفت: ای آدم! آیا می خواهی تو را به درخت جاودانگی و ملکی بی زوال راهنمایی کنم؟»
خلاصه این که انسان به طور فطری به دنبال محبوب پایدار و زوال ناپذیر است هر چند بر اثر طغیان غرایز و حرص و شهوات روبه سوی لذت های زودگذر برده و انحراف از فطرت خویش منحرف شود. قرآن کریم بی فایده بودن دلبستگی به خوشی های فانی را در قالب مثالی زیبا، تشریح می فرماید:
«إنما مثل الحیوه الدنیا کماء أنزلناه من الماء فاختلط به نبات الأرض مما یأکل الناس و الأنعام حتی إذا أخذت الأرض زخرفها و أزینت و ظن أهلها أنهم قادرون علیها ...» (17)؛ «در حقیقت، مثل زندگی دنیا بسان آبی است که آن را از آسمان فرو ریختیم، پس گیاه زمین ـ از آن چه مردم و دام ها می خورند ـ با آن درآمیخت، تا آن گاه که زمین پیرایه خود را برگرفت و آراسته گردید و اهل آن پنداشتند که آنان بر آن قدرت دارند، شبی یا روزی فرمان (ویرانی) ما آمد و آن را چنان درویده کردیم که گویی دیروز وجود نداشته است، این گونه نشانه ها (ی خود) را برای مردمی که اندیشه می کنند به روشنی بیان می کنیم.»
یکی از صفات خداوند «محسن» است. خداوند تعالی نه تنها به مخلوقات خود نیکی و احسان می کند، بلکه توفیق نیکی کردن را هم به بندگان عطا می فرماید. به بیان دیگر احسان و نیکوکاری بندگان از احسان خدا سرچشمه می گیرد. قرآن کریم در مورد نعمت هایی که خداوند به بندگان خود ارزانی داشته، می فرماید:
«و إن تعدوا نعمه الله لاتحصوها»(18)؛ «و اگر نعمت(های) خدا را شماره کنید، آن را نمی توانید بشمارید.»
در جای دیگر می فرماید:
«قل لو کان البحر مداداً لکلمات ربی لنفد البحر قبل أن تنفد کلمات ربی و لو جئنا بمثله مدداً»(19)؛ «بگو: اگر دریا برای کلمات پروردگارم مرکب شود، پیش از آن که کلمات پروردگارم پایان پذیرد قطعاً دریا پایان می یابد، هر چند نظیرش را به مدد (آن) بیاوریم.»
منظور از «کلمات» در آیه شریفه، همه نعمت هایی است که لباس وجود پوشیده است و موجبات حب را در خداوند فراهم می کند و مالک حقیقی آن چه را دیگران به ما می دهند؛ خداوند است که به عاریت به او سپرده است. پاسخ این پرسش ها در یک جمله بیان شده است: «له ملک السموات و الأرض»(20)
خداوند هم خود زیباست و هم آفریننده همه زیبایی ها. نه تنها کامل مطلق است، بلکه هر کمالی از او نشأت می گیرد، کمالات او عین ذات نامحدود اوست. اگر علم کمال است، خداوند علم نامحدود است، «لا یعزب عنه مثقال ذره فی السموات و لا فی الأرض» (21)؛ «[همان] دانای نهان [ها] که هم وزن ذره ای، نه در آسمان ها و نه در زمین، از وی پوشیده نیست.» اگر مهر و محبت زیبایی است، خداوند منبع مهر و عاطفه و رحمت است اگر فیض بخشیدن کمال است، خداوند دائم الفیض است «یا دائم الفضل علی البریه»(22)
به دلیل آمرزش و عفو گناهان، خداوند به چند صفت ستوده می شود، مانند: غفور، غفار، عفو، خداوند بخشایشگر بودن خود را به بیان های مختلف می فرماید: «یبدل الله سیئاتهم حسنات»(23)؛ «پس خداوند بدی هایشان را به نیکی ها تبدیل می کند.» خداوند نه تنها از خطاها چشم پوشی می کند که بدی های بندگان را به خوبی تبدیل می کند و اوست که توبه ی توبه کنندگان را می پذیرد.
«فتلقی آدم من ربه کلمات فتاب علیه إنه هو التواب الرحیم»(24)؛ «سپس آدم از پروردگارش کلماتی را دریافت نمود و [خدا] بر او ببخشود؛ آری، او [ست که] توبه پذیر مهربان است.» «إن الله یغفر الذنوب جمیعاً إنه هو الغفور الرحیم»(25)؛ «در حقیقت، خدا همه ی گناهان را می آمرزد، که او خود آمرزنده ی مهربان است.»
ویژگی استجابت کننده حقیقی، قدرت بر استجابت دعا و نیز مالک نفع و ضرر بودن است و تنها خداوند چنین می باشد. قرآن کریم برای بیدار کردن ضمیرهای خفته که مالک حقیقی را فراموش کرده و غیر خدا را می خوانند، می فرماید:
«قل أندعوا من دون الله مالا ینفعنا و لا یضرنا و نرد علی اعقابنا بعد اذ هذینا الله کالذی استهوته الشیاطین فی الأرض...»(26)؛
«بگو: آیا به جای خدا چیزی را بخوانیم که نه سودی به ما می رساند و نه زیانی؛ و آیا پس از این که خدا ما را هدایت کرده از عقیده ی خود باز گردیم؟ مانند کسی که شیطان ها او را در بیابان از راه به در برده اند و حیران [بر جای مانده] است؟ برای او یارانی است که وی را به سوی هدایت می خوانند که: «به سوی ما بیا.» بگو: هدایت خداست که هدایت [واقعی] است و دستور یافته ایم که تسلیم پروردگار جهانیان باشیم.»
همان طور که آیه شریفه تصریح می کند افرادی که یاور یکدیگرند به این علت که از خود قدرت مستقل ندارند و مالک نفع و ضرر خود و دیگران نیستند، نمی توانند هدایت گر و استجابت کننده دعای دیگران باشند.
در جای دیگر اجابت دعا از سوی غیر خدا را توهم و گمراهی دانسته و با تشبیهی زیبا این حقیقت را بازگو می کند: «له دعوه الحق و الذین یدعون من دونه لما یستجیبون لهم بشیء إلا کباسط کفیه إلی الماء لیبلغ فاه و ما هو ببالغه و ما دعاء الکافرین إلا فی ضلال»(27)؛ «دعوت حق برای اوست و کسانی که [مشرکان] جز او می خوانند، هیچ جوابی به آنان نمی دهند، مگر مانند کسی که دو دستش را به سوی آب بگشاید تا [آب] به دهانش برسد، در حالی که [آب] به [دهان] او نخواهد رسید، و دعای کافران جز بر هدر نباشد.»
در این آیه به علت دست نیافتن کفار به هدف استجابت دعا «عدم توانایی» آن ها بیان شده است.
به طور کلی انتخاب محبوب به خاطر دو جهت است: الف) امید به خیر ب) دفع ضرر؛ قدرت بر دفع ضرر و جلب منفعت، لازمه مالکیت مطلق است و تنها خداوند مالک مطلق جهان هستی است. به همین جهت تنها او می تواند ضرر را از ما دفع و یا منفعتی را به ما برساند چرا که غیر او، مالک حتی نفع و ضرر خود نمی باشد. قرآن کریم می فرماید:
«و إن یمسسک الله بضر فلا کاشف له إلا هو و إن یردک بخیر فلا راد لفضله یصیب به من یشاء من عباده و هو الغفور الرحیم»(28)؛ «و اگر خدا به تو زیانی برساند، آن را برطرف کننده ای جز او نیست، و اگر برای تو خیری بخواهد، بخشش او را رد کننده ای نیست، آن را به هر کس از بندگانش که بخواهد می رساند، و او آمرزنده ی مهربان است.»
از مطالب یاد شده به خوبی روشن می شود که محبت حقیقی جز ذات الهی را شایسته نمی باشد. محبوب و تنها یاور حقیقی انسان اوست.
زبان ناطقه در وصف او لال است چه جای کلک بریده، زبان بیهوده گوست(29)
آیا به جز خدایی که سراسر لطف و محبت و احسان است کسی شایستگی محبوبیت را دارد؟
دل سراپرده ی محبت اوست اثر رنگ و بوی محبت اوست(30)
اگر انسان معنای این حقیقت را دریابد به تمامی موجودات با دیده محبت خواهد نگریست چرا که همه ی آن ها جلوه ای از کمال خدای سبحان اند.
از جمله اموری که محبت را منحصر به خدا می کند، جاودانگی اوست. اشاره شد که محبوب حقیقی هرگز زوال و فنا نمی پذیرد و جز ذات الهی هیچ موجودی ذاتاً از بقا و جاودانگی بهره ای ندارد، بلکه همه فقر مطلق و عین نیازند. پیامبر خلیل، ابراهیم (علیه السلام) برای بیدار کردن قوم خود از خواب جهالت به آنان اعلام کرد: «أنتم الفقراء إلی الله»(31)؛ «شما به خدا نیازمندید.» و نیز خدایی که از نظرها غایب شود، سزاوار پرستش و دوست داشتن نیست «إنی لا أحب الآفلین»(32)؛ «گفت: غروب کنندگان را دوست ندارم.»
محبت به موجود پایدار و فناناپذیر امری فطری است و اگر بعضی مجذوب زیبایی های ناپایدار شده و از این حقیقت غافل می شوند، همانند انسان تشنه ای می مانند که در پندارش خطا کرده و سراب را آب می پندارد نه این که در تشنگی اش اشتباه کند. حال اگر پرده غفلت کنار رود، معلوم خواهد شد که محبوب در معرض مرگ و حیات، ثبوت و زوال، طلوع و غروب، پیری و جوانی، زشتی و زیبایی محبوب حقیقی نیست بلکه باید به کسی دل بست که دستخوش زوال نگشته و هستی محض و علیم صرف و قدیر مطلق باشد و حال آن که او تنها خدای سبحان است.(33)
«الله لا إله الا هو الحی القیوم»(34)؛ «خداست که معبودی جز او نیست؛ زنده و برپا دارنده است.» و این فریاد فطرت است که محبوب حقیقی و منشأ همه خوبی ها و فضایل و کمالات را خدا می داند.
دلم جز مهر مه رویان طریقی برنمی گیرد
ز هر در می دهم پندش و لیکن درنمی گیرد(35)
پی نوشت ها:
مستدرک الوسایل، ج 12، ص 219.
دیوان اشعار عطار نیشابوری.
مفردات راغب.
علامه مجلسی، بحارالانوار، ج 27، ص 95، ح 58.
همان، ج 78، ص 175، ح 5.
دیوان حافظ.
فیض کاشانی، محجه البیضاء، ج 8، ص 27.
عبدالله جوادی آملی، تفسیر موضوعی قرآن کریم، ج 12، ص 300.
امام خمینی، چهل حدیث، ص 182.
محمد علی شاه آبادی، رشحات البحار، کتاب الانسان و الفطره، سال نشر 1360، ص 47.
امام خمینی، چهل حدیث، ص 183 و 184.
شیخ عباس قمی، مفاتیح الجنان، دعای عرفه امام حسین (علیه السلام)، ترجمه موسوی دامغانی، ص 451.
احزاب (33):4.
محجه البیضاء، ج 8، ص 15 ـ 8.
همزه(104): 3 ـ 1.
طه(20):120.
یونس(10):24.
نحل(16):18.
کهف(18):109.
توبه(9):116.
سبأ(34):3.
شیخ عباس قمی، مفاتیح الجنان، دعای شب جمعه، ترجمه موسوی دامغانی، ص 55.
فرقان(25):70.
بقره(2):37.
زمر(39):53.
انعام(6):71.
رعد(13):14.
یونس(10):107.
دیوان حافظ.
همان.
فاطر(35):15.
انعام(6):76.
ر.ک: محمد حسین طباطبایی، تفسیر المیزان، ج 7، ص 190.
بقره(4):255.
دیوان حافظ.
.jpg)
