اینک در پرتو این اجمال نگاهى به تمدن این روزگار- که در همه جوانب و خصوصیات منحرف از حق و از صراط مستقیم است- بیفکنیم که از این قرار آیا تمدنى که مى‏گویند از آن برخوردار شده‏ایم تمدن صالحى است یا فاسد، تمدن راقى است یا راکد، پایه امید انسان است یا مایه ناامیدى انسان؟

تمدن امروز از لحاظ نیروى مادى به پیروزى بى‏نظیرى رسیده ولى از نظر نیروى روحى شکست سختى خورده و به پستى‏هایى که کم‏تر انتظار مى‏رفت گراییده است.

آنان که زرق و برق ظاهر وزیب و زیور صورت و آسایش مادى و تن‏آسایى را خوش مى‏دارند، براى تمدن مادى امروز آن قدر کف زده‏اند و آن قدر هورا کشیده‏اند که صدایشان گرفته و دست‏هایشان از کار افتاده است! ولى آنان که در انسان تعالى روح او را مى‏طلبند و زیبایى صورت را بدون زیبایى سیرت نمى‏خواهند و هماره در پى رستگارى روان آدمى‏اند، از تمدن امروز ناامید شده‏اند و گروهى یکسره دل از این تمدن برکنده در جهان رؤیاهاى خود سیر مى کنند و مدینه فاضله را در خواب و خیال مجسم مى‏سازند و جز در خواب و خیال نمى‏دانند.

هواپیماها پهنه آسمان را تسخیر کرده‏اند، فضاپیماها انسان را به کره ماه رسانده‏اند و رسیدن به بعضى از سیاره‏ها را در نوبت گذارده‏اند، زیر دریایى‏ها به اعماق اقیانوس‏ها مى‏روند، نیروى برق و اتم آنچه را که نشدنى بود شدنى کرده است، با فشار بر یک تکمه، روشنایى و گرما و سرما و خوراک و پوشاک و آب و هوا و آنچه براى زندگى مادى بخواهى حاضر است، با وسائل عجیب و غریب از این سوى جهان با آن سوى جهان ارتباط گفتارى و تصویرى برقرار مى‏شود.

شمارش این اختراعات و اکتشافات تمدن امروز کار دشوارى است، تو گویى که جهان همه رازهاى خود را از آغاز آفرینش در سینه نگه‏ داشته بود تا امروز همه آن‏ها را به مردان مخترع و مکتشف تمدن حاضر باز گوید، تو گویى که در این روزگار، طبیعت در صدد تصفیه حساب اسرار خود برآمده است.

ولى فریب این ظواهر را نباید خورد، یک ضرب المثل تازى مى‏گوید: «خانه و آرایش آن فریبت ندهد، آن که در آن ساکن است آب خوش از گلویش پایین نمى‏رود» به مکان نگاه کن به ساکنان نظر کن تا ببینى که مشکل بیکاران، بحران جوانان، افزایش روزانه ساکنان تیمارستان‏ها، مردم ناامید و بى‏خانمان، جنگ‏هاى خونى و ننگین در گوشه و کنار جهان به ویژه در آسیا و افریقا و امریکاى لاتین، زور و فشار و تجاوز و تعدى از هر گونه و به هر بهانه، مسلح بودن دولت‏ها به انواع سلاح‏هاى مخرب و کشتار جمعى، فریب‏ها، دروغ‏ها، دزدى‏ها، راهزنى‏هاى زمینى و هوایى و دریایى، فسادهاى اخلاقى و رسوایى‏هاى جنسى و از این گونه ناروایى‏ها و کج روى‏ها و تباهى‏ها همه و همه در این خانه زیبا، در این کاخ با شکوه تمدن امروز رخ مى‏دهد!

در این قصر مجلل آدم‏هاى خوشبخت کجا هستند؟ این کشتى زیباى پر از بار و بنه و آکنده از توشه سفر به کدام کرانه امن و امان خواهد رسید؟

برتولدبرشت در یکى از کتاب‏هاى خود مى‏نویسد:

«در جامعه‏اى که پول در آن فرمان رواست و به دست آوردن پول جز از راه بدى میسّر نیست نیکى دروغ مى‏شود!!».

توماس مان در مقدمه کتاب «آخرین نامه‏هاى شهیدان» نوشته است:

«در جهانى که به یک سیر قهقرایى خطرناک افتاده و در آن کینه خرافى با وحشت عمومى دست به دست هم داده، در جهانى که نارسایى فرهنگى و اخلاقى آن، سرنوشت بشریت را به دست سلاح‏هاى مخرب که سرعتى کراهت‏آور دارند سپرده است، سلاح‏هایى که انبار شده‏اند تا اگر لازم باشد جهان را به ویرانه‏اى تبدیل کنند- چه تهدید سفاهت‏آمیزى!- که پیرامونش را ابرهاى مسموم فراگرفته است، کاهش سطح فرهنگ، مُثله شدن آموزش، بى‏رگى و بى‏غیرتى در پذیرفتن امور سراسر فریب و تزویر یک دادگسترى سیاسى، جنت مکانى‏ها، سودپرستى کور، از میان رفتن وفادارى و ایمان که از دو جنگ جهانى تراویده یا دست کم بر اثر دو جنگ رونق گرفته است؛ در برابر جنگ جهانى سوم که نیستى بشرى و زندگى او را به دنبال خواهد داشت حفاظى بس نارساست».

هومان لومر در کتاب «راه‏ها و آینده بى‏نوایى» مى‏گوید:

«هرقدر دستگاه‏ها و وسیله‏ها بیشتر خودکار مى‏شوند و هر قدر توفیق در زمینه علم و تکنیک بیشتر به دست مى‏آید، پیوسته بر تعداد مناطق فقیرنشین و بر ارقام ساکنان این مناطق افزوده مى‏گردد».

سنکا فیلسوف رومى مى‏گوید:

«فقیر آن نیست که کم دارد بلکه آن است که بیشتر مى‏طلبد». راز همه این تیره روزى‏ها در طغیان جانب مادى تمدن بر جانب روحى آن از این رو تمدن امروز نتوانسته است آدمى را به دیده اعتبار بنگرد و هر چند فاصله‏ها را کوتاه کرده و جدایى‏ها را از میان برداشته و جهان بزرگ را در واقع کوچک ساخته و همه جهانیان را ساکنان یک خانه کرده است ولى نتوانسته فاصله روانى میان مردمان را و دورى روح‏ها را و جدایى دل‏ها را از میان بردارد، مکان‏ها را به هم نزدیک ساخته ولى ساکنان آن را از هم دور ساخته است، در علوم جغرافى پیشرفت کرده است ولى در علم اجتماعى و انسان‏شناختى و انسان‏سازى به جایى نرسیده است.

کوه‏ها، دشت‏ها و اعماق زمین و فضا و دریا را کشف کرده و حتى به دل ذره نیز راه یافته ولى قلب انسان را نتوانسته تسخیر کند و به دل آدمیان راه نیافته است، از نظر جغرافیایى به وحدت انسان کمک کرده ولى از نظر اجتماعى به تفرقه میان آدمیان کوشیده است، تمدن امروز بسیار شگرف، شگفت و تواناست ولى بسیار ناآگاه، نابینا و ناشکیباست.

تمدن امروز پرسیده است که چگونه زندگى مى‏کنیم و چگونگى زندگى را بهبود بخشیده، ولى نپرسیده است که براى چه زندگى مى‏کنیم و براى چه باید زندگى کنیم و هدف زندگى چیست؟

تمدن امروز در پاسخ دادن به این پرسش‏ها خاموش است، البته علم مى‏تواند چگونگى زندگى را بهبود بخشد ولى نمى‏تواند هدف زندگى را تعیین کند، علم، مددى براى چندى زندگى است ولى راهنماى چونى آن نیست.

تمدن جدید اندیشه «ناسیونالیزم» را نیرو بخشید ولى همین اندیشه‏ به صورت افراطى آن، وبال گردن جهان شد و بدبختى‏ها به بار آورد. در روزگاران گذشته خانواده را وحدتى بود، آنگاه نوبت قبیله رسید و سپس هنگام شهر و شهریگرى شد، پس از آن در پى دیانت واحد و به عبارت دیگر ملیّت رفتیم و در تمدن جدید ملت را در نظر گرفتیم ولى در همه این راه‏ها و رفتارها روى روزى را ندیدیم، با این وضع جهان از این ملال رهایى نخواهد یافت مگر آن که تمدنى پدید آید که انسانیت را وحدت اصلى و هدف اساسى و کمال مطلوب خود بداند.

اهل تمدن امروز اخلاق را هم به ملاحظات مادى رعایت مى‏کنند، برنامه‏هاى تعلیم و تریبت را یا بر اساس تعصب وطن‏پرستى و یا به خاطر دست‏یابى به شغل‏ها و کارهایى که پول بیشتر در مى‏آورد تهیه و تنظیم مى‏کنند.

اموال دولت‏هاى جهان غالبا یا صرف اغراض جنگى و یا هوا و هوس‏هاى سررشته‏داران امور مى‏شود، کارخانه‏هاى بزرگ و ماشین‏هاى غول آسا سبب شده‏اند که دارندگانشان به انسان همانگونه بنگرند که به پیچ و مهره کوچک و ناچیزى در آن دستگاه‏هاى بزرگ مملوک خود مى‏نگرند! بدینگونه ماده و ماده‏پرستى همه اندیشه دست اندرکاران تمدن امروز را که اقتصاددانان و عالمان و سیاستمداران باشند فرا گرفته است.

در این گیر و دار اگر کسى براى اصلاحات روحى یا اصلاحات اخلاقى دم زند تو گویى نغمه ناسازى سر داده یا سخن یاوه‏اى گفته و اندیشه کهنه‏اى عرضه داشته است، آش زندگى تا جایى شور شده که یکى از سرآشپزان تمدن یعنى رئیس سازمان ملل متحد در زمان اوج‏ بحران خاورمیانه عربى نومیدانه در سازمان ملل گفت:

«هیچ‏گاه در تاریخ بشر اخلاق سیاسى و اخلاق بشرى به طور کلى تا این حد سقوط نکرده بوده است،

آیا پس از آن براى جلوگیرى از این سقوط غم‏انگیز و یا جبران آن، چه کرده‏اند؟ چه اقدامى به عمل آورده‏اند؟ آیا این سخن از چنان مقام رسمى جهانى، اعلام ورشکستگى معنوى تمدن امروزى نیست؟!

تمدن امروز در ستایش مقام عقل و در سنجش بهاى آن، راه افراط پوییده است. پایه‏گذاران این تمدن با شیفتگى نابخردانه‏اى، تنها عقل را بنیان شایسته زندگى شمرده‏اند.

نتیجه ستایش عقل، پیشرفت شگرف دانش و پیدایش افزارهاى شگفت‏انگیزى است که آدمى را تا اوج آسمان‏ها فرا برده است ولى دریغ که پس از این سیر عجیب، تازه به این حقیقت دست یافته‏اند که تنها عقل و فرزندش علم و آنچه دانش ببار آورده؛ راه خوشبختى و رستگارى آدمى نبوده و نیست. این عیب اگر بتوانیم آن را عیب بنامیم از ارسطو و تعالیم او سرچشمه گرفت که تنها عقل را داور کل مى‏دانست» «1».

قرن نوزدهم با تحولات بزرگ اقتصادى وقرن بیستم با تحولات بزرگ اجتماعى رفته رفته به آدمى فهماند که این تمدن- تمدنى که تنها بر پایه‏ عقل و علم بنیان نهاده شده است- چیزى کم دارد و این نقصان است که موجب طغیان‏ها مى‏شود و این کمبود است که نسل امروز را منکر بود و نبود ساخته است. نقصان این تمدن و کمبود آن چیست؟ همان جنبه روحى که در آغاز این مقاله به آن اشارت رفت. بدیهى است که منکر مزیت علم نمى‏توان شد ولى علم به تنهایى کافى نیست‏.