امام صادق علیه السلام در این باب- که یکى از مهم‏ترین مباحث تربیتى و اخلاقى است- از رسول اکرم صلى الله علیه و آله حکایت مى‏کند که آن حضرت درباره بیدارانى که براى رشد و کمال خود از هر چیزى عبرت و درس مى‏گیرند، فرمود:

آن که دنیا و ظواهر فریباى مادى و این اشیا و عناصر زر و زیور از دست رفتنى را به دیده عبرت و پندگیرى مى‏نگرد، مانند کسى است که دنیا و مظاهرش را در خواب ببیند، چنانچه در خواب توجه و رغبتى به دنیا نیست و براى خواب بیننده چیزى قابل لمس نمى‏باشد و خواب بیننده غیر خیال و تخیل و سراب چیزى نمى‏بیند، نظر کننده به عبرت هم به همان گونه با دنیا و مظاهر زیبایش رابطه دارد، اما نه رابطه حقیقى، بلکه ربطش ربط اعتبارى است و دنیا را فقط براى ساختن آخرت مى‏خواهد و بس، چون با نظر عبرت نظر مى‏کند عاشق دنیا نمى‏شود، وخویش را که خلیفه خداست با دنیا معامله نمى‏نماید، معامله‏اش معامله آن گروه مغرور و بدبختى نیست که از معامله خود در پایان راه جز حساب سخت و عذاب شدید حاصلى نمى‏برند، بلکه معامله‏اش با دنیا معامله انبیا و اولیاست که در پایان‏ راه به مقام قرب و نقطه وصل و مرحله رضایت دوست مى‏رسند.

پندگیرى و عبرت گرفتن، بارقه و جرقه‏اى است الهى که از جهان ملکوت بر دنیاى تاریک جان زده مى‏شود و چراغ وجود آدمى را آن چنان روشن مى‏نماید که در سایه آن روشنایى دل انسان به حقایق راه پیدا کرده و پاى همت و اراده براى رسیدن به مقامات ملکوتى قدرت مى‏گیرد.

تمام وسایل و عوامل عبرت‏گیرى و پند اندوزى از قبیل عقل، چشم، گوش، فطرت، وجدان، علم، حوادث، مصائب زندگى گذشتگان به انسان مرحمت شده است.

انسان، به حقیقت اگر اهل پند باشد، تمام اوضاع و احوال عالم و کلیه حوادث و اوراق بى‏عدد تاریخ زندگى مردمان و ذره ذره عناصر و اشى‏ء براى او درس و عامل عبرت است.

بیداران، عارفان، حکیمان، عاشقان حق، اهل بصیرت، اهل دل، تمام عمر پر قیمت خود را در این جهان به عبرت‏آموزى و پندگیرى سپرى کردند و هر حادثه و هر مسئله و هر برنامه وهر ورق تاریخ را به دیده عبرت نگریستند و از طریق عبرت‏گیرى و درس‏آموزى، دریا دریا به شخصیّت الهى و انسانى خود افزودند و از این طریق به بزرگى و کرامت و به اصالت و عظمت و به حقیقت و واقعیّت رسیدند.

عبرت‏گیرندگان، زندگان و بى‏تفاوتان در برابر اوضاع و احوال جهان و گردش خلقت و حیات بشرى، مردگانند.

جهان و هر چه در آن است، براى بیدار دلان موعظه و پند و عبرت و نصیحت است.

چه بسا خفتگانى که اگر خواب غفلتشان ادامه مى‏یافت، دست به جنایات غیر قابل جبران مى‏زدند، ولى در برخورد به یک حادثه، با یک واقعیّت عبرت گرفته‏ و از خواب سنگین غفلت بیدار شدند و منشأ آثار مهم علمى و تربیتى گشتند.

چه بسا افراد ساده، گمنام و معمولى که با درس‏گرفتن از واقعیت‏ها و عبرت‏گیرى از حوادث به عالى‏ترین مقامات راه یافتند و خود براى دیگران منبع عبرت و درس شدند، در این زمینه به گوشه‏اى از زندگى مردمى معمولى که بر اثر عبرت گرفتن و پند آموزى به عالى‏ترین درجات رسیدند توجه کنید.

حیات عبرت‏آموز اویس قرن‏

خواجه کائنات درباره این شترچران یمنى که مردى گمنام و شخصى ساده بود، ولى بر اثر درس‏گرفتن از اسلام، خیمه زندگى به بارگاه قدس کشیده، فرمود:

اویس از بهترین تابعین است به احسان و عطوفت.

خواجه انبیا گاه گاهى رو به سوى یمن مى‏کرد و مى‏فرمود:

إنّی لَأجِدُ نفَسَ الرَّحْمنِ مِنْ جَانِبِ الْیَمَنْ‏ «1»!

به حقیقت که بوى رحمان از جانب یمن به مشام جانم مى‏رسد.

و باز آن سرور کائنات مى‏فرمود:

آه که مرا چه اشتیاق فراوانى به دیدار آن عزیز الهى است.

رسول عزیز اسلام صلى الله علیه و آله فرمود:

در امت من مردى است که به عدد موى گوسپندان ربیعه و مضر در قیامت شفاعت کند و گویند در عرب هیچ قبیله‏اى به اندازه آن دو قبیله گوسپند نداشت، صحابه گفتند: این کیست؟ فرمود: عبد من عبید اللّه، گفتند: ما همه بندگان خداییم نام او چیست؟ فرمود: اویس، گفتند: او کجاست؟ گفت: به قرن، گفتند:

او تو را دیده است؟ گفت: به دیده ظاهر ندیده، گفتند: عجب چنین عاشق تو و او به خدمت تو نشتافته؟ فرمود: او را به دو حالت چنین مقامى است: یکى غلبه حال، دوم تعظیم شریعت من، او را مادرى پیر است که همانند فرزندش ایمان آورده، از چشم علیل و از دست و پاى سست است، اویس به وقت روز شتر چرانى مى‏کند و مزد آن، بر خود و مادر خرج کند، سپس به امیرالمؤمنین فرمود: على جان! تو او را خواهى دید، از من او را سلام برسان و بگو بر امت من دعا کن‏ «2».

هرم بن حیان مى‏گوید: چون حدیث رسول درباره شفاعت اویس شنیدم، آرزوى دیدار او کردم، به کوفه شدم و وى را طلب کردم تا او را در کنار فرات باز یافتم، وضو مى‏گرفت و جامه مى‏شست، وى را از صفتى که درباره او شنیدم شناختم، سلام کردم جواب داد و در من نگریست، خواستم دستش را بگیرم دست‏ نداد، گفتم: رَحِمَکَ اللّهُ یا اوَیْسُ وَغَفَرَ لَکَ‏ «3». چگونه‏اى؟ آن گاه گریستم، اویس نیز بگریست و گفت: حَیّاکَ اللّهُ یا هَرَمَ بْنَ حَیّانَ‏ «4».

چگونه‏اى اى برادر من و تو را که به من راه نمود؟ گفتم: اى اویس! نام من و پدر من چون دانستى و مرا به چه شناختى که مرا هرگز ندیده‏اى؟!

گفت: اى هرم! علیم و خبیر به من خبر داده است که روح من روح تو را شناخت که روح مؤمنان با یکدیگر آشناست، اگر چه همدیگر را ندیده باشند.

گفتم: اى اویس! آیتى از قرآن بر من بخوان که علاقه دارم از زبان تو آیه‏اى بشنوم، دستم گرفت و گفت: أعُوذُ بِاللّهِ مِنَ الشَّیْطانِ الرَّجیمِ‏ «5». سپس زار زار بگریست و گفت: چنین گوید خداى تعالى:

[وَ ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلَّا لِیَعْبُدُونِ‏] «6».

و جن و انس را جز براى این که مرا بپرستند نیافریدیم.

[وَ ما خَلَقْنَا السَّماءَ وَ الْأَرْضَ وَ ما بَیْنَهُما لاعِبِینَ‏] «7».

و ما آسمان و زمین و آنچه را میان آن دو قرار دارد به بازى نیافریده‏ایم.

[ما خَلَقْناهُما إِلَّا بِالْحَقِّ وَ لکِنَّ أَکْثَرَهُمْ لا یَعْلَمُونَ‏] «8».

ما آن دو را جز به درستى و راستى به وجود نیاورده‏ایم، ولى بیشترشان [به‏ حقایق‏] معرفت و آگاهى ندارند.

آن گاه یک بانگ کرد، پنداشتم که عقل او زایل شد، پس گفت: اى پسر حیان! چه تو را اینجا آورد؟ گفتم: تا با تو انس گیرم و به تو بیاسایم، گفت: من هرگز ندانستم که کسى که خداى را بشناخت، به هیچ چیز دیگر انس تواند گرفت و به کسى دیگر تواند آسود «9».

گفتم: مرا وصیتى کن، گفت: مرگ را زیر بالین دار، چون که نخفتى و پیش چشم‏دار که برخیزى و در خُردى گناه منگر، در بزرگى آن نگر که در وى عاصى شوى که اگر گناه خرد دارى خداوند را خرد داشته باشى و اگر بزرگ دارى خداوند را بزرگ داشته باشى.

گفتم: اویس مرا دیگر وصیتى کن، گفت: اى پسر حیان! پدرت بمرد، آدم و حوا بمرد، نوح و ابراهیم خلیل بمردند، موسى بن عمران و داود خلیفه خداى بمردند، محمد رسول اللّه بمرد، سپس گفت: من و تو از جمله مردگانیم، آن گاه صلوات فرستاد و دعایى سبک کرد و گفت: وصیت این است که کتاب خداى و راه صلاح فرا پیش‏گیرى و یک ساعت از یاد مرگ غافل نباشى و چون به نزدیک قوم و خویش رسى، ایشان را پند ده و نصیحت از خلق خداى باز مگیر.

از سخنان اوست:

عَلَیْکَ بِقَلْبِکَ. بر تو باد بر دل.

به این معنى که دایم دل حاضر دارى تا غیر در او راه نیابد که دل اگر به راه سلامت رود، همه اعضا و جوارح به دنبال آن به راه سلامت روند و اگر دل را مرضى حاکم گردد، همه موجودیّت انسان را به مرض کشد.

عاشق اصفهانى در این زمینه مى‏گوید:

و هم سخن اویس است که فرمود:

طَلَبْتُ الرَّفْعَةَ فَوَجَدْتُهُ فِى التَّواضُعِ، وَطَلَبْتُ الرّیاسَةَ فَوَجَدْتُهُ فی نَصیحَةِ الْخَلْقِ، وَطَلَبْتُ الْمُرُوَّةَ فَوَجَدْتُهُ فِى الصِّدْقِ، وَطَلَبْتُ الْفَخْرَ فَوَجَدْتُهُ فِى الْفَقْرِ، وَطَلَبْتُ النِّسْبَةَ فَوَجَدْتُهُ فى التَّقْوى‏ وَطَلَبْتُ الشَّرَفَ فَوَجَدْتُهُ فِى الْقَناعَةِ وَطَلَبْتُ الرّاحَةَ فَوَجَدْتُهُ فِى الزُّهْدِ وَطَلَبْتُ الْإسْتِغْناءَ فَوَجَدْتُهُ فى التَّوَکُّلِ‏ «11».

در طلب بزرگى و شخصیّت شدم، آن را در تواضع یافتم، در جستجوى ریاست شدم، آن را در نصیحت مردم یافتم، جوانمردى خواستم، آن را در راستى ظاهر و باطن پیدا کردم، در طلب فخر و افتخار برآمدم، آن را در اندک مال حلال خود یافتم، در جستجوى نسب برآمدم آن را در پرهیزکارى دیدم، در مقام شرف برآمدم آن را در قناعت یافتم، به جستجوى راحتى‏ برخاستم آن را در زهد دیدم، در مقام بى‏نیازى برآمدم، آن را در اعتماد به حضرت رب العزه یافتم.

این چنین چهره‏هاى پاک و گوهرهاى تابناک بر فراز این خاک بسیارند که مردم باید از زندگى آنان درس گرفته و از حال و وضع آنان عبرت گیرند.

و در مقابل چهره‏هایى در اوراق تاریخ و بر ورق آفرینش ثبت است که از رذالت و دنائت و پستى و خیانت و ستم و جنایت عجیب موجودات خطرناکى بودند که هم آنان نیز براى مردم روزگار پند و عبرتند.

شناخت نیکان و درس گرفتن از نیکى آنان و شناخت آلودگان و عبرت گرفتن از بدبختى آنان درس بزرگى است که انسان را در این دو کلاس راه رشد و کمال، تا رسیدن به مقام قرب و وصال باز است.

پی نوشت ها:

______________________________

(1)- مجموعة ورام: 1/ 154؛ کشف الغمة: 1/ 261.

(2)-/ رجال الکشى: 99.

(3)-/ خدا تو را بیامرزد اى اویس.

(4)-/ خدا تو را زنده بدارد اى حرم بن حیان و بیامرزد تو را.

(5)-/ پناه مى‏برم به خداوند از شر شیطان رانده شده.

(6)- ذاریات (51): 56.

(7)- انبیاء (21): 16.

(8)- دخان (44): 39.

(9)-/ شرح نهج البلاغة، ابن ابى الحدید: 10/ 43.

(10)- عبدالرحمان جامى.

(11)- مستدرک الوسائل: 12/ 173، باب 101، حدیث 13810، با کمى اختلاف.