صفت غرور

غرور، از صفات بسیار ناپسند و از رذایل اخلاقى و سیّئات نفسانى است.

غرور، حالتى است در وجود انسان که از بینش غلط او نسبت به مظاهر زندگى و امور دنیایى و مادّى پیدا مى‏شود و گاهى هم محصول غفلت انسان از واقعیت‏هاى الهیّه است که بر اثر کثرت کار مادى و توسعه یافتن مال و زر و زیور پدیدار مى‏گردد و در هر صورت رابطه انسان با حق و توجّه او به آبادى آخرت قطع مى‏گردد و علّت شقاوت دنیا و آخرت و خرابى خانه سعادت مى‏شود.

کتب لغت لغت مغرور را این چنین معنا مى‏کنند:

مغرور، یعنى فریب خورده، کسى که به باطل چشم طمع دوخته، آن کس که فریفته شده.

با توجه به آیات و روایات و نظر محققان لغت، مغرور کسى است که فریفته دنیا و ظاهر زندگى و مال و اولاد و مقام و ریاست و علم و شهرت و شکم و شهوت شده به این امور آن چنان دل بسته و فریفته شده که گویى حیات و زندگى همین است و همیشه بر این منوال جارى است و آنچه از دنیا در دست اوست براى او همیشگى است، در حالى که روزى چشم باز مى‏کند و به این حقیقت متوجّه مى‏شود که هر چه در اختیارش بوده، از دنیا و زر و زیور و مال و اولاد و مقام و ریاست و شکم‏ و شهوت و دانش و شهرت از دستش رفته و چیزى، جز بدنى مریض و علیل و گوشت و استخوانى پوسیده و قلب و روحى مرده و پرونده‏اى سیاه و باطل، برایش نمانده و دقایقى چند با مرگ فاصله ندارد؛ در حالى که پاسخى براى سؤالات دادگاه‏هاى برزخ و قیامت در اختیارش نیست و جاى عذرى در برابر غفلت و غرور و بدبختیش ندارد!!

روز بیداریش روزى است که غرورش را فرو نشانده‏اند، پنجه مرگ تمام هویّتش را گرفته است، بین او و برزخ پرده برداشته شده است، تمام اموال او به اولاد ناخلف و بى‏تربیتش منتقل شده است و کارى از دست احدى، حتى عزیزترین افرادش برنمى‏آید که آن بیدارى در آن موقعیت، کم‏ترین سودى براى او ندارد، گرچه حالت توبه به او دست دهد.

در این زمینه به قرآن مجید با کمال دقت توجّه کنید:

[وَ لَیْسَتِ التَّوْبَةُ لِلَّذِینَ یَعْمَلُونَ السَّیِّئاتِ حَتَّى إِذا حَضَرَ أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قالَ إِنِّی تُبْتُ الْآنَ وَ لَا الَّذِینَ یَمُوتُونَ وَ هُمْ کُفَّارٌ أُولئِکَ أَعْتَدْنا لَهُمْ عَذاباً أَلِیماً] «1».

و براى کسانى که پیوسته کارهاى زشت مرتکب مى‏شوند، تا زمانى که مرگ یکى از آنان فرا رسد [و در آن لحظه که تمام فرصت‏ها از دست رفته‏] گوید:

اکنون توبه کردم. و نیز براى آنان که در حال کفر از دنیا مى‏روند، توبه نیست.

اینانند که عذابى دردناک براى آنان آماده کرده‏ایم.

آرى، وقتى چشم دل از تماشاى حقیقت ببندیم و از دیدار حضرت دوست دیده برداریم و فراموش کنیم که صاحب جهان و مالک همه آشکار و پنهان، وجود مقدّس اللّه است که صفاتش در قرآن مجید تحت این عناوین آمده:

حىّ، قیّوم، مالک، خالق، بارى، مصوّر، قدیر، محیط، سمیع، علیم، بصیر، خبیر، کریم، حکیم، عزیز، غفور، رحیم، لطیف ...

خود را همه کاره و مالک پنداشته، فریفته مظاهر شده و به آنچه در دست داریم که به طور حتم همه آن‏ها از بین رفتنى است، مغرور شده و گول مى‏خوریم و به هر چیزى چشم طمع دوخته براى به دست آوردن و یافتنش دین و دل و جان و نفس و عقل و فطرت را فدا مى‏کنیم!!

چون در فضاى فریفته شدن و مغرور شدن و گول خوردن قرار بگیریم، درهاى رحمت و روزنه‏هاى عنایت به روى ما بسته مى‏شود و مرگ عقل و روح ما مى‏رسد و از هویّت و حیثیت ما جز بدنى که شهوت و شکم بر آن حاکم و غالب است چیزى نمى‏ماند و در پایان این راه است که درمى‏یابیم بود و نبود ما از دست رفته و در درون جز حسرت سخت و در برون جز عذابى دردناک حاصلى از تمام عمر براى ما باقى نمانده است، آن وقت است که با کمال ذلت و زارى و خضوع و خشوع و ترس و وحشت از حضرت حق، مى‏خواهیم ما را به دنیا بازگرداند تا به تدارک این همه خسارت برخاسته و به عمل صالح روى آوریم، در پاسخ ما مى‏گویند: هرگز که این زمان باید آماده ورود به برزخ براى پاسخگویى به جنایات و اشتباهات و غرور و غفلت خود باشى.

[حَتَّى إِذا جاءَ أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قالَ رَبِّ ارْجِعُونِ* لَعَلِّی أَعْمَلُ صالِحاً فِیما تَرَکْتُ کَلَّا إِنَّها کَلِمَةٌ هُوَ قائِلُها وَ مِنْ وَرائِهِمْ بَرْزَخٌ إِلى‏ یَوْمِ یُبْعَثُونَ‏] «2».

[دشمنان حق از دشمنى خود باز نمى‏ایستند] تا زمانى که یکى از آنان را مرگ در رسد، مى‏گوید: پروردگارا! مرا [براى جبران گناهان و تقصیرهایى که از من سر زده به دنیا] بازگردان؛* امید است در [برابر] آنچه [از عمر، مال و ثروت در دنیا] واگذاشته‏ام کار شایسته‏اى انجام دهم. [به او مى‏گویند:] این چنین نیست [که مى‏گویى‏] بدون تردید این سخنى بى‏فایده است که او گوینده آن است، و پیش رویشان برزخى است تا روزى که برانگیخته مى‏شوند.

علّت ستم ستمگران و زورگویى قلدران و اجحاف متجاوزان و جنایت جانیان و ظلم ظالمان و گناه بدکرداران و خطاى خطاپیشگان و معصیت نابکاران همین صفت ناپسند غرور بوده و از طرفى علّت حکمت حکیمان، عرفان عارفان، عبادت مشتاقان، عشق عاشقان حق، بندگى سر مستان از معرفت، فضیلت بیداران، کمال نابینایان، تواضع متواضعان، خشیت خاشعان، توجه به حق و فریفته نشدن به زر و زیور دنیا و گول نخوردن از مظاهر زندگى مادى بوده است.

یکى از عرفاى قرن هفتم بنام مؤید الدین جندى در نصیحت به نفس و برحذر داشتن او از خطرها مى‏گوید:

امنیت در برابر غرور

نفس را مؤدب به آداب حق کنید تا از غرور در امان بمانید.

مقدمه مؤدب شدن به آداب، معرفت است، معرفت حلال و حرام، واجب و مستحب، خیر و شرّ، دنیا و عقبى، حسنات و سیّئات.

و این معرفت از طریق تحصیل علوم دینیه، یا شاگردى در پیشگاه یک عالم واجد شرایط میسّر است.

چون آگاهى به واقعیت‏هاى مکتب الهى حاصل شد، آن واقعیت‏ها باید به مرحله عمل و اجرا درآید و در مسئله عمل خلوص و اخلاص مراعات شود، تا انسان از خطر غرور و سایر رذایل در امان بماند.

نفس را اگر بگذارید و توجه خود را از وى بردارید، مرکز هجوم خطرها و زیان‏ها و خسارت‏ها خواهد شد.

اگر به تربیت نفس و آراستنش به حقایق اقدام نکنید، مرکز تاخت و تاز انواع شرور و بدى‏ها مى‏گردد.

نفس را در حصار بلند عقاید حقّه و در پناه عمل صالح و خالص و اخلاق الهى ببرید، تا از هر شرى در دنیا و آخرت در امان بمانید.

ضیاء الدین ابو نجیب در این زمینه مى‏گوید:

جهد کند که نفس را مراعات کند و معرفت اخلاق نفس بداند که نفس فرماینده باشد به بدى و غافل نشود از نفس و اگر چه به انتهاى معرفت رسیده باشد که مصطفى علیه الصّلاة پناه گرفت به خداى از شرّ نفس.

و امیرالمؤمنین على مى‏گوید:

نیستم من و نفس من، مگر شبانى که گوسفند را مى‏چراند، هرگاه که از جایى گوسفندان را به هم مى‏آورد، از دیگر جانب پراکنده مى‏شود.

ورّاق رحمه الله گفت:

نفس ریاکننده است بر جمله احوال ونفاق کند در بیشترین احوال و شرک آورنده است در بعضى احوال.

واسطى رحمه الله گفت:

نفس بتى است و بدان نظر کردن شرک است و نظر نکردن در آن عبادت است.

و گفته‏اند:

مثل نفس در پیدا کردن نیکى و پوشیده داشتن بدى هم چون اخگر «3» است که رنگ اخگر نیکو باشد ولکن سوزاننده.

و اگر نفس را برنجانند زود توبه کند و اگر او را فرو گذارند از پى مرادها برود و از خداى اعراض کند، خداى تعالى مى‏گوید:

[وَ إِذا أَنْعَمْنا عَلَى الْإِنْسانِ أَعْرَضَ وَ نَأى‏ بِجانِبِهِ وَ إِذا مَسَّهُ الشَّرُّ فَذُو دُعاءٍ عَرِیضٍ‏] «4».

و هنگامى که به انسان نعمت عطا مى‏کنیم [از طاعت و عبادت‏] روى بر مى‏گرداند و [با کبر و نخوت‏] از ما دور مى‏شود، و چون آسیبى به او رسد [براى برطرف شدنش‏] به دعاى فراوان و طولانى روى مى‏آورد.

و گفته‏اند:

مَثَل نفس چون آبى ایستاده است که صافى شده باشد، اگر آب را بجنبانى هر چه در زیر آن باشد از لوش‏ «5» و نتن‏ «6» پدید آید.

و بداند که خداى تعالى از نفس همان طلب مى‏کند که از بندگان طلب مى‏کند و در هر چه خداى تعالى از بندگان که خداى را ثنا گویند و خداى را شکر کنند نفس را همین مى‏فرماید و خداى تعالى بندگان را مى‏فرماید تا مخالفت امر و نهى او نکنند و نفس را هم چنین مى‏فرماید.

و از بندگان در مى‏خواهد که موصوف شوند به سخا و کرم و از نفس، همین طلب مى‏کند.

و گفته‏اند:

نفس لطیفه‏اى است که آن را به ودیعت در قالب نهاده‏اند و نفس محلّ اخلاق نیک است، هم چنان که بصر محل رؤیت است و گوش محلّ سمع است و بینى محلّ شمّ‏ «7».

و گفته‏اند:

روح، کان‏ «8» خیر است و نفس معدن شر که عقل و روح را در زندان کند و آرزو نفس را در زندان کند و توفیق خداى مدد روح کند و خذلان‏ «9» خداى مدد نفس کند و دل با یکى باشد که غالب‏تر بود از دو لشگر.

و مرید را باید دانست که کارها سه گونه باشد: یکى آن که راستى آن هویدا است، متابعت آن واجب باشد و کارى که بى‏راهى آن روشن است، واجب باشد دورى از آن و کارى که در مشیّت باشد یعنى که نداند خیر است یا شرّ؛ واجب باشد ترک کردن آن تا هویدا گردد نیک و بد از جهت علم یا از جهت عقل.

و بر مرید واجب است که تبدیل اخلاق بد کند، چون کبر و کینه و حرص و امید و حسد و منازعت و غیبت و در برادران افتادن و بدگمان شدن و شوخى کردن و جز این‏ها از اخلاق بد که او را ضدّ کند به اخلاق پسندیده‏ «10».

آرى، وقتى دل به نور معرفت روشن شد و روح با جرقّه الهى به حرارت عشق محترق شد و نفس از رذایل تخلیه و به حسنات محلّى‏ شد و معلوم شد که انسان محکوم به حکومت خدا و مغلوب دست حضرت ربوبیّت است و روشن شد که مظاهر زندگى مادّى امانتى چند روزه در دست انسان است و این بدن عنصرى به سوى متلاشى شدن و درهم پاشیدن در حرکت است و دیر یا زود در خانه گور رفته و از تمام ما یَمْلَکَش جدا مى‏گردد و در آن خانه غربت بند از بندش جدا و گوشت و پوست و مفاصلش به دندان مار و مور از هم گسیخته مى‏گردد، جایى براى غرور و چشم طمع دوختن به غیر حق خود و گول خوردن از اندکى از عناصر مادى باقى نمى‏ماند.

آنان که نسبت به زندگى و وسایل آن بینش صحیح نداشتند، یعنى با کمک معارف جان‏پرور الهیه به جهان و حیات چند روزه آن نظر نکردند، جدّاً از زندگى‏ و حیات خود کامى نجسته و بهره‏اى نگرفتند، آلوده بودن به گناه و عصیان لذت نیست، کمال بدبختى و هجوم بردن به انسانیت و پایمال کردن حق دیگران است.

آنان که در تمام دوره تاریخ بدین سان زیست و زندگى داشتند، قبل از افتادن به کام مرگ پشیمان شدند و با کوله بارى از حسرت و اندوه و ماتم و شقاوت و بدبختى، در بستر رنج و مرض و ناکامى جان به مالک دوزخ سپردند!!

آنان چند روزى به جوانى و نشاط و به سلامت بدن و به زر و زیور و به اندکى مال و تعدادى اطرافى جاهل و نادان و بدبخت مغرور شده و گول خورده و فریفته شدند و پس از صرف عمر در باطل و از دست دادن وقت پرقیمت در برابر کارهاى لغو و بیهوده، تک و تنها و با دلى پرغصه همراه با پرونده‏اى سیاه و دچار بودن به غضب الهى از دنیا رفتند!

پی نوشت ها:

______________________________

(1)- نساء (4): 18.

(2)- مؤمنون (23): 99- 100.

(3)- اخگر: پاره آتش، جرقه.

(4)- فصلت (41): 51.

(5)- لوش: لجن.

(6)- نتن: بوى ناپسند.

(7)- شمّ: بویایى.

(8)- کان: معدن.

(9)- خذلان: مدد نکردن.

(10)- آداب المرید: 98.