چون انسان در وادى معرفت قدم بزند، یعنى معلّم زندگى خویش را انبیا و امامان و عالم واجد شرایط قرار دهد و آن معرفت را به عمل تبدیل کند، دست توفیق دستش را گرفته از دام هوا و هوس رهاییش دهد و نفس، او را در برابر حق تسلیم نموده از دام هر نوع غرور آزادش نماید، در این وقت است که از معامله آخرت به دنیا که بدترین و خسارت بارترین معامله است دورى جسته و به فرموده حضرت صادق علیه السلام در ابتداى روایت باب غرور افضل را به ادنى معامله نمى‏کند.

امام صادق علیه السلام در دنباله روایت مى‏فرماید:

در نفس، خودبین مباش و بر خویش به دیده عجب نظر مکن، چه بسا که به مال و ثروت و صحت و سلامتت مغرور شوى و از یاد مرگ و انتقال از این عالم به عالم دیگر غافل گردى که این غفلت ریشه بسیارى از امراض روحى و علّت بسیارى از گناهان و معاصى است.

و چه بسا که بر اثر بى‏خبرى از خویش و اعجاب، نسبت به نفس و طول عمر و داشتن اولاد و یار و رفیق مغرور گشته و تصور کنى نجات و لذت و راحتى در داشتن اولاد و یار است، در حالى که این طور نیست چه بسیار مردمى که بر اثر اولاد و رفیق اهل جهنم شدند!

و بسا باشد که فریفته به حال و مال و آرزو گردى و به خاطر رسیدن به پاره‏اى از آمال و آرزوهایت گمان کنى به مقصود رسیده و سلوکت سلوک صادقانه بوده، در حالى که هر حالى و هر مالى و هر آرزویى آراسته به حقیقت نیست، مگر آن که‏ هماهنگ با واقعیت‏هاى الهى باشد.

و چه بسا فریفته شوى به آنچه دیگران به تو گمان دارند که تو خوف الهى دارى و اظهار ندامت و پشیمانى مى‏کنى، در حالى که حضرت حق در دل تو خلاف آن بیند و ملاحظه کند آنچه از تو بروز مى‏کند از صمیم قلب نیست، آه که این غرور چه غرور خطرناکى است!!

و چه بسا که خود را به زور و جبر و از روى بى‏میلى به عبادت وادار کنى، در حالى که حضرت حق از تو عبادت با شوق و خالصانه خواسته و تو به آن عبادت زورى مغرور شوى و تصور کنى در درگاه حضرت دوست کارى کرده‏اى، راستى این غرور چه نفعى به حال تو دارد، آیا از این حال غیر خسارت در دنیا و آخرت چیز دیگرى نصیب تو خواهد شد!

و چه بسیار که به دانش و نسب خود افتخار کنى و از عیوبى که در دریاى وجودت موج مى‏زند و خدا بر آن آگاه است غافل باشى و خلاصه تصور کنى خیلى شایسته‏اى در حالیکه حق مى‏داند خیلى بد و آلوده‏اى!!

و چه بسا باشد در حال دعا باشى و به خیال خود خدا را مى‏خوانى در حالى که منظورت غیر است و به این دعاى دور از حقیقت مغرور شوى و تصور کنى اهل دعایى در حالى که اهل ریایى!!

که با دل آلوده و قلب تاریک و خدعه و نیرنگ آن هم در حریم حرم دوست کسى به جایى نرسد، بلکه به هلاکت و بدبختى خود کمک مى‏کند.

حاصل آن که چنان که کوفته‏هاى مزمن بى‏قلع ماه به اصلاح نمى‏آید، امراض روحانى هم بى‏رادع قوى از نفس سلب نمى‏شود، چنان که این ضعیف، از مؤمنى شنیدم که مى‏گفت:

از من در اوایل سنّ خلاف شرعى واقع شد و از آن عمل توبه کردم و بعد از چند شب به خواب دیدم که کسى نامه عمل را به من مى‏نمایاند و آن عمل در آنجا نوشته است؛ من به خود گفتم: سبحان اللّه من از آن عمل توبه کردم چرا در اینجا باشد؟

آن شخص گفت: اگر تو این نوشته را مى‏توانى محو کرد به حیثیّتى که اثر از او نباشد، توبه تو قبول است، وگرنه، نه و این کنایه از گریه و استغاثه است چنان که مذکور شد.

و چه بسا باشد که تو نصیحت کنى مردم را و به اعتقاد خود کار خوب مى‏کردى و در باطن غرض تو جلب قلوب ایشان باشد نه تخویف‏ «1» الهى!!

غفلت عالم‏

محققان گفته‏اند:

اگر واعظ از متابعت اقوال و افعال انبیا محروم باشد و مقصود او از وعظ، طلب شهرت و اظهار فضل خود باشد سخن او در صورت و معنى مؤثر نیاید، بلکه باطن مستمع را از کدورت غفلت او آفت‏هاى عظیم رسد!

عزیزا! علماى حقیقى و مشایخ معنوى چون قدم مبارک بر منبر وعظ نهند، جبّه‏ «2» و دستار عرض ندهند و هر طاعت که اداى آن بر خلق مستحب است بر خود سنّت دانند، چنان که در شأن اهل کتاب آمده:

[أَ تَأْمُرُونَ النَّاسَ بِالْبِرِّ وَ تَنْسَوْنَ أَنْفُسَکُمْ‏] «3».

آیا مردم را به نیکى فرمان مى‏دهید و خود را [در ارتباط با نیکى‏] فراموش مى‏کنید؟

و این امت نیز در این معنا داخلند، بعضى به صورت علما به زرق و ریا آستین افشان و دامن کشان بر سر چوپ پاره برآیند و براى جرّ منفعت از طریق تلبیس‏ «4»، خود را مضحکه ابلیس سازند و بعضى در لباس فقر به جهل و تقلید سجاده بر دوش و از غایت غفلت بى‏عقل و هوش.

عزیز من! کاملى باید که ناقصان را وعظ گوید، بیدارى باید که خفتگان را برانگیزد، ندانسته‏اى که نابینا، راهبرى را نشاید و از بیماران طبیبى نیاید!

الهى! ما را از مهالک حفظ کن، باطن و ظاهر ما را به نور رحمت و عنایتت صفا ده، ما را پایى براى حرکت نیست، اگر دست ما را نگیرى، در چاه بدبختى افتیم و درِ نجات به روى ما بسته خواهد شد.

فریاد از دست مغرورانى که دزد راه انسانیّتند، آه از دست کسانى که در راه نیستند و براى آنان نسبت به حقایق عرفانى نیست، هدفى جز شهرت و شکم براى آنان وجود ندارد، با این همه حال به لباس دانایى و از همه بدتر معلّمى جلوه کرده و با مشتى ادعاى دور از حقیقت، به دعوت انسان‏ها برمى‏خیزند و در راه ساده‏دلان دام گسترده، آنان را فریب مى‏دهند، تا به وسیله آنان به نان و نوایى برسند و در جهت شکم و شهوت و تخیّلات شیطانى دلى از عزا درآورند، اینان دین خدا و آیات قرآن و روایات و اخبار را ملعبه دست قرار داده و انسان و انسانیت را با تمام وجود به مسخره گرفته‏اند.

جاهلند و مى‏گویند عالمیم، اسیرند و مى‏گویند آزادیم، آلوده‏اند و مى‏گویند وارسته‏ایم، بدبختند و مى‏گویند خوشبختیم، محتاج به معلمند و مى‏گویند استادیم، نیازمند به موعظه‏اند و مى‏گویند، واعظیم، اهل ضلالتند و مى‏گویند داراى هدایتیم، بساطى از خدعه و مکر و غلّ و غش پهن کرده و به صید آدمیان پرداخته و پس از صید عباد حق بیش از پیش دچار غرور شده و چند اسبه به سوى گمراهى و گمراه کردن مى‏تازند.

کلام امیرالمؤمنین علیه السلام درباره عالمان غافل‏

حضرت على علیه السلام- آن کانون معرفت و قلّه مرتفع عشق و حقیقت ایمان- درباره این نابکاران پست مى‏فرماید:

وَآخَرُ قَدْ تَسَمّى‏ عالِماً وَلَیْسَ بِهِ، فَاقْتَبَسَ جَهائِلَ مِنْ جُهّالٍ وَاضالیلَ مِنْ ضُلّالٍ، وَنَصَبَ لِلنّاسِ اشْراکاً مِنْ حَبائِلِ غُروُرٍ وَقَوْلِ زُورٍ.. «8».

انسان دیگرى نیز وجود دارد که نام عالم به خود گرفته و او عالم نیست این نابخرد، جهالت هایى را از نادانان و گمراهى‏هایى را از گمراهان کسب کرده، و دام‏هایى از طناب‏هاى فریبنده و گفتار بى‏اساس پیش پاى مردم گسترده است.

علامه جعفرى در شرح جمله بالا و چند جمله بعد از آن مى‏گوید:

کوشش‏ها کرده و تقلّاها به راه انداخته و شب و روزها را براى اثبات این که او مى‏داند و عالم است و باید از او فرا گرفت سپرى کرده است؛ زیرا آن نابخرد هدف حیات خود را در «به‏به» و «احسنت» و شنیدن صداى پاى پیروان در پشت سرش و حیران ماندن و به شگفتى درآمدن مردم درباره عظمت او دریافته است!!

اصطلاحاتى چند از آن کتاب و الفاظى خوشایند از این رساله، اداى قیافه و حرکات چشم و دیگر نمودهاى عارف مآبانه از اساتیدى چند به دست آورده، نه تنها علوم اوّلین و آخرین و معرفت هستى را در انحصار خود مى‏بیند، بلکه اگر از طعنه آگاهان و هشیاران نترسد، نخست خود را شاگرد خدا در ایجاد هستى معرّفى مى‏کند و تدریجاً اگر روزگار امان بدهد و مراقبان معرفت بگذارند دعواى من خدایم را هم راه خواهد انداخت!!

این شکارچى‏ها گاهى مهارت زیادى به دست مى‏آورند، به طورى که براى تحمیل خواسته‏هاى خود چنان چهره جالبى از علم و معرفت نشان مى‏دهند که ساده لوحان به مجرّد مشاهده آن چهره، دامن از دست مى‏دهند و تخدیر مى‏شوند و خود را به کلّى مى‏بازند، در این هنگام که دکّان آن دکّاندار نابکار رونق مطلوب را به دست آورده است تدریجاً و با گذشت زمان ساده‏لوحان فراوانى را در دام خود مى‏بیند، خودش هم به یقین باور مى‏کند که آرى، اگر من در این دنیا خلق نشده بودم حکمت اعلاى هستى محقّق نمى‏گشت!! راستى، خداوند متعال همه‏ بیماران را لباس عافیت بپوشاند؛ آمین یا ربّ العالمین.

قَدْ حَمَلَ الْکِتابَ عَلى‏ آرائِهِ، وَعَطَفَ الْحَقَّ عَلى‏ أهْوائِهِ، یُؤمِنُ النّاسَ مِنَ الْعَظائِمِ، وَیُهَوِّنُ کَبیرَ الْجَرائِمِ‏ «9».

کتاب الهى را بر نظریات باطل خود حمل و تأویل نموده و حق را بر هواهاى خویش برمى‏گرداند و مردم را از حوادث و یا خطاهاى بزرگ آسوده‏خاطر مى‏نماید و گناهان بزرگ را براى آنان ناچیز جلوه مى‏دهد.

اگر آن منحرف از مسیر حق به محدودیت علم و اندیشه خود اعتراف نماید، حتماً دامى که پیش پاى مردم گسترده است، جالب بودن و فریبندگى خود را از دست خواهد داد، پس چه باید کرد؟ خیلى روشن است که چه باید کرد، باید نخست عقل و وجدان خود را از کار انداخت و نگذاشت که آن دو وسیله آگاهى و عمل که مستند به حکمت هدایت انسان‏هاست، وارد میدان کار شوند و سپس قرآن و سنّت و هر منبع الهى دیگر را مانند موم به هر شکلى که هوا و هوسش مى‏خواهد در آورد و خود را به معارف قرآن، دانا معرّفى نماید و بدین طریق همگان را نیازمند درگاه خود بسازد!!

البته بیان امیرالمؤمنین علیه السلام در این مورد با گروهى از صیادان جوامع است که دام‏هاى مخصوص براى صید کردن ساده‏لوحان تهیّه مى‏نمایند.

گروه‏هاى بسیار فراوانى وجود دارند که امتیازها و تکیه‏گاه‏هاى دیگرى را که مردم آن‏ها را پذیرفته‏اند به صورت تورهاى متنوع درمى‏آورند و براى وصول به مقاصد حیوانى خود آن‏ها را پیش پاى ساده لوحان مى‏گسترانند: علم، فلسفه، هنر، سیاستمدارى، قضا، حتى منش عرفان به خود بستن همه و همه این‏ها با کمیّت‏ها و کیفیّت‏هاى گوناگون در شرایط مختلف، وسایلى براى شکار بینوایان بى‏اطلاع بوده است این نابخردان نمى‏دانند که:

[وَ لَوِ اتَّبَعَ الْحَقُّ أَهْواءَهُمْ لَفَسَدَتِ السَّماواتُ وَ الْأَرْضُ وَ مَنْ فِیهِنَ‏] «10».

اگر حق از هواها و تمایلات آنان پیروى مى‏کرد، آسمان‏ها و زمین و هر چه که در آن‏ها وجود دارد فاسد مى‏گشت و از هم مى‏پاشید.

یُؤمِنُ النّاسَ مِنَ الْعَظائِمِ، وَیُهَوِّن کَبیرَ الْجَرائِمِ‏ «11».

مردم را از حوادث یا خطاهاى بزرگ ایمن نموده و گناهان بزرگ را بر آنان ناچیز جلوه مى‏دهند.

اینان همواره مردم را از بُعْد امیال آنان به خود جلب مى‏نمایند، میل و رغبت مردم بر این است که در این دنیا زندگى خوشایند و مقرون به لذت داشته باشند و هرگز در حوادث بزرگ از پاى در نیایند و گناهانى را که مرتکب مى‏شوند، بهر طریقى که ممکن است تفسیر و توجیهش کنند و اهمیّت آن‏ها را نادیده بگیرند و در آن هنگام که توانستند از عهده تفسیر و توجیه آن‏ها برآیند به یاد رحمت و عنایت ربانى بیفتند، البته روحیه خوش بینى و مخصوصاً امید به الطاف و عنایات الهى بسیار مطلوب است و آیات و روایات وارده درباره هر دو موضوع فراوان است و نیازى به ذکر و تفصیل آن‏ها در این مبحث نیست، ولى آنچه که مهم است این است که رحمت و لطف خداوندى براى بازسازى خرابى‏هایى است که آدمى در شخصیت خود به وجود آورده است.

اگر گناهانى کبیره را مرتکب شود و یا گناهانى را اگر چه کوچک باشند، با بى‏اعتنایى به خدایى که معصیت او را انجام مى‏دهد، مرتکب شود، مصالحى در ساختمان شخصیت آدمى نمى‏ماند تا قابل بازسازى بوده باشد، مانند شرک و تجرّى به مقام شامخ ربوبى و قتل نفس بى‏علت و غیر ذلک، وانگهى آیات و روایات بسیار فراوانى وجود دارند که نتایج اعمال زشت و گناهان را مانند معلول‏هایى که دنبال علل خود به طور ضرورى به وجود مى‏آیند گوشزد مى‏کنند مانند:

[فَمَنْ یَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ خَیْراً یَرَهُ* وَ مَنْ یَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ شَرًّا یَرَهُ‏] «11».

پس هرکس هم‏وزن ذره‏اى نیکى کند، آن نیکى را ببیند.* و هرکس هم‏وزن ذره‏اى بدى کند، آن بدى را ببیند.

با نظر به مجموع منابع اسلامى، آنچه که به عنوان اصل اساسى مى‏تواند، پذیرفته شود این است که:

رحمت و الطاف خفیّه و جلّیه پروردگارى، همه هستى را که انسان هم جزیى از آن است فرا گرفته است.

[وَ رَحْمَتِی وَسِعَتْ کُلَّ شَیْ‏ءٍ] «12».

و رحمتم همه چیز را فرا گرفته است.

از طرف دیگر ضرورت نگهدارى حقیقى، از موجودیّت است که بتواند استعداد پذیرش آن رحمت واسعه را داشته باشد، بنابراین مربیان و معلمان جامعه بایستى هر دو عنصر اصل مزبور را براى مردم بیان کنند نه فقط یک عنصر آن را که یا خلاف آن گروه از آیات و روایات باشد که مفاد آن‏ها عمومیّت رحمت و لطف و عنایت پروردگارى است و یا مخالف آن گروه از آیات و روایات باشد که مفاد آن‏ها ضرورت‏ بروز نتایج اعمال است، این همان اصل معروف به «اصل خوف و رجا» است.

یَقُولُ: اقِفُ عِنْدَ الشُّبُهاتِ، وَفیها وَقَعَ؛ وَیَقُولُ: اعْتَزِلُ الْبِدَعَ، وَبَیْنَهَا اضْطَجَعَ‏ «13».

ادعا مى‏کند که در شبهات توقف مى‏کنم در حالى که در همان شبهات غوطه مى‏خورد و مى‏گوید از بدعت‏گذارى‏ها کناره‏گیرى مى‏کنم در صورتى که در میان بدعت‏ها مى‏آرامد.

صیّادان نابکار انسان‏ها، ادعایى دارند که مخصوص تهذّب یافتگان و کمال‏جویان مى‏باشد، آنان خود را از ورود جسورانه به موارد شبهه تبرئه مى‏نمایند، تا خود را حتى از گروه کسانى که به جهت ورود در شبهات مورد عتاب قرار خواهند گرفت خارج معرّفى کنند!

و نمى‏خواهند بدانند که جرأت و بى‏پروایى آنان به ارتکاب اعمال زشت که بدتر از ورود در شبهات است، براى آنان حیا و امتناع از ورود در شبهات باقى نمى‏گذارد، لذا با چنین ادعایى که ما هرگز مرتکب شبهات هم نمى‏شویم منصرف ساختن ذهن مردم از توجه به گناهان صریحى است که آنان مرتکب مى‏گردند.

آنان داخل کردن آنچه را که از دین نیست در دین و خارج کردن آنچه را که از دین است «بدعت» منکر مى‏شوند و خود را از این وقاحت تبرئه مى‏نمایند، در صورتى که دین به معناى حقیقى آن از دیدگاه آن دور است و آنچه که براى آنان اصالت و اهمیت دارد دکّان خودفروشى و دامى است که در پیش پاى مردم مى‏گسترانند، لذا توجّه و اهمیتى به آن نمى‏دهند که کدامین عقیده یا حکم داخل در دین است و کدامین عقیده و حکم خارج از آن مى‏باشد.

امیرالمؤمنین علیه السلام مى‏فرماید:

فَالصُّورَةُ صَورَةُ إنْسانٍ، وَالْقَلْبُ قَلْبُ حَیَوانٍ، لایَعْرِفُ بابَ الْهُدى‏ فَیَتَّبِعَهُ وَلا بابَ الْعَمى‏ فَیَصُدَّ عَنْهُ، وَذلِکَ مَیِّتُ الْأحْیاءِ «14».

صورتش صورت انسان و قلبش قلب حیوان است، او نه درِ هدایت را مى‏شناسد تا از آن پیروى کند و نه درِ ضلالت و نابینایى را تشخیص مى‏دهد که از ورود به آن امتناع بورزد و اوست مرده‏اى در میان زندگان!!

تشابه در نمود و صورت همواره سدّ راه آن جویندگان حقیقت بوده است که در آغاز مراحل بوده و هنوز نتوانسته‏اند صورت را از معنى و ظاهر را از باطن تفکیک نمایند و به همین جهت فریب صورت‏هاى آراسته دیوسیرتان را خورده و سعى و کوششان به نتیجه‏اى نرسیده است.

حیوانات انسان نما گاهى از انسان‏هاى حقیقى هم آراسته‏تر و وارسته‏تر مى‏نمایند و دایه‏هایى مهربان‏تر از مادر و کاسه‏هایى داغ‏تر از آش و کاتولیک هایى کاتولیک‏تر از پاپ و مسلمانانى مسلمان‏تر از على ابن ابى طالب مى‏نمایند.

در این موارد خدا به داد حقیقت جویان ساده لوح برسد که هنوز توانایى تفکیک صورت از معنى را ندارند.

مولوى مى‏گوید:

آسیبى که از حیوانات انسان‏نما بر ارزش‏هاى والاى انسانى وارد شده و اوراق تاریخ را سیاه کرده و حقوق انسان‏ها را ضایع نموده و باطل‏ها را با ظواهرى آراسته به خورد مردم صاف دل و ساده لوح داده است، خیلى بیش از آسیبى است که از حیوانات حیوان‏نما براى بشریّت وارد آمده است.

هیچ تعبیرى درباره آن صیّادان مناسب‏تر از این تعبیر «مردگانى در میان زندگان» پیدا نمى‏شود، امّا با قرینه دیگر جملات امیرالمؤمنین علیه السلام باید گفت: نه مردگان‏ بى‏طرف و پوسیده، بلکه مردگان موذى و مضرّ که بوى عفونى لاشه پلید آنان به جهت مردن، عقل و وجدان در درونشان، مشام انسان‏هاى گلشن جو را مى‏آزارد.

وقتى که خرد و وجدان در درون یک انسان نابود شد، عاملى براى تشخیص حق و باطل و هدایت و ضلالت در وجود او نیست که بتواند با بینایى و روشن‏بینى در این دنیا حرکت کند، از اینجاست که باید گفت: نمایش حیات، یا حیات نمایشى غیر از حیات حقیقى است؛ زیرا رکن اساسى حیات حقیقى یا حیات معقول، خرد و وجدان آدمى است و با رفتن آن دو حیات حقیقى و حیات معقول وجود ندارد «15».

دائم در حال دعا باشید که خداوند عزیز ما را یک آن به خود وامگذارد و دست گدایى و نیازمندى ما را از دامن رحمت و لطفش جدا نکند که اگر به این بلا دچار شویم، مخرّب وجود و شخصیّت الهى خود گشته و سدّ راه عباد خدا خواهیم شد و این همه محصول تلخ غرور و عجب و خودبینى است، اگر دائم در حال خدابینى و خداگویى باشیم از شرّ این صفت شیطانى در امان خواهیم بود.

پی نوشت ها:

______________________________

(1)- تخویف: ترساندن.

(2)- جبّه: نوعى پیراهن.

(3)- بقره (2): 44.

(4)- تلبیس: فریب دادن.

(5)- کمپیر: پیره زال.

(6)- تتماج: نوعى آش که از آرد مى‏ساختند.

(7)- صفا اصفهانى.

(8)- نهج البلاغة: خطبه 86؛ بحار الأنوار: 2/ 56، باب 11، حدیث 36.

(9)- نهج البلاغة: خطبه 86؛ بحار الأنوار: 2/ 56، باب 11، حدیث 36.

(9)- مؤمنون (23): 71.

(10)- نهج البلاغة: خطبه 86.

(11)- زلزال (99): 7- 8.

(12)- اعراف (7): 156.

(13)- نهج البلاغة: خطبه 86.

(14)- نهج البلاغة: خطبه 86.

(15)- ترجمه و تفسیر نهج البلاغة: 14/ 114.