(صبر و استقامت در قرآن)

معنای صبر

صبر، در لغت به معنای حبس، خودداری و شکیبایی در مقابل امور به کار می رود و در اصطلاح، نگاهداشت خویش از بی تابی، گلایه، شِکوه و شکایت است. در فرهنگ اسلامی و قرآنی، صبر عبارت است از خویشتن داری و کنترل خود نسبت به چیزی که شرع و عقل از آن بازمی دارد. البته برپایه اختلاف موارد، نام این حالت فرق می کند. برای مثال، اگر خویشتن داری در برابر مصیبت ها باشد، آن را صبر می گویند که ضد آن جَزَع است؛ اگر در جنگ باشد، شجاعت نامیده می شود که در مقابل آن جُبن است؛ اگر در پیش آمدها شکیبایی ضرورت یابد، آن را سعه صدر می گویند؛ اگر در امساک از سخن گفتن باشد، آن را کتمان می نامند؛ و اگر در امساک و بازداشتن نفس از زیاده خواهی مال باشد، آن را عفت و قناعت نام می نهند.

ارزش و اهمیّت صبر

صبر،یکی از واژه های کلیدیِ قرآن است که حدود هفتاد بار به صورت های مختلف در آن به کار رفته است. این واژه، به یکی از اصول مهم اخلاقی و صفات برجسته و ضروری انسانی دلالت دارد که زمینه ساز آراستگی آدمی به فضیلت های بسیار می شود. در قرآن کریم، منشأ بسیاری از خوبی ها صبر معرفی گردیده و پاداشی که برای آن ذکر شده، بی حساب است. خداوند، به پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله دستور شکیبایی می دهد، حضرت ایّوب را به دلیل صبر و شکیبایی می ستاید و آن را ملاک رهبری ذکر می کند. در سخنان اهل بیت علیهم السلام هم بارها به جایگاه و اهمیّت فوق العاده صبر تصریح شده است؛ از جمله امام صادق علیه السلام می فرماید: «نسبت صبر به ایمان، همانند نسبت سر به بدن است؛ همان گونه که اگر سر از بدن جدا شود، بدن می میرد، وقتی شکیبایی از ایمان جدا گردد، ایمان از میان می رود». نیز امیرمؤمنان علی بن ابی طالب علیه السلام فرموده است: «شکیبایی، بهترین زینت ایمان و شریف ترین اخلاق انسان است».

نقش صبر در زندگی

انسان برای اینکه در استفاده از امور خوشایند، دچار افراط و زیاده روی نشود و از طرف دیگر، از آثار بد امور ناخوشایند درامان بماند، باید به صفت صبر و شکیبایی آراسته شود. صبر و بردباری، انسان را از تعدّی و تجاوز از حدود در هنگام برخورداری از ثروت، مقام و... باز می دارد و از طرف دیگر، در هنگام بروز ناملایمات و پدید آمدن فقر و تنگ دستی و وقوع بلاها و سختی ها و کمبودها، آراستگی به صبر، مانع خارج شدن آدمی از مسیر حقّ و آلوده شدن به گناه یأس و ناامیدی و... می گردد. قرآن خود تصریح دارد که چه بسا انسان به هنگام تکیه زدن بر مسند قدرت و برخورداری از ثروت و...، گرفتار طغیان، تفاخر و دل بستگی بیش از حد به مال و مقام می شود که برای نجات از این خطرها، پیوسته به صبر و شکیبایی نیازمند است. از این رو، امام صادق علیه السلام در اشاره به راه درست برخورد با همه ناملایمات می فرماید: «تقوای خدا را پیشه سازید و صابر باشید؛ زیرا کسی که صبر نکند، بی تابی او را به هلاکت می رساند».

مردم و صبر در برابر ناملایمات

مردم در برخورد با مشکلات و مصیبت ها، به چنددسته تقسیم می شوند: بعضی آن چنان بی تاب و کم تحمّل اند که به شِکوه و اعتراض می پردازند. قرآن در اشاره به این افراد می فرماید: «هنگامی که با بدی و ناملایمتی رو به رو شوند، بی تابی می کنند». گروهی هم هنگام مواجه شدن با مصیبت ها، شکیبایی در پیش می گیرند. قرآن با اشاره به این افراد می فرماید: «هر گاه مصیبتی به ایشان می رسد، می گویند: ما از آن خداییم و به سوی او باز می گردیم. این گروه از مردم کسانی هستند که به سبب در پیش گرفتن صبر و شکیبایی، مشمول رحمت و هدایت خداوند متعال خواهند شد». عدّه ای افزون بر صبر و پایداری در برابر سختی، شکر خدا به جای می آورند و دسته ای بالاتر از همه، چون از مراتب یقین بالاتری برخوردارند، خود به سوی سختی ها می شتابند.

عامل صبر در انسان

به رغم مشکل بودن صبر و تحمّل در برابر ناملایمات،در تمام دوره های تاریخ، به انسان های بسیار شکیبا و با استقامتی برمی خوریم که حوادث تلخ بزرگ هم، اراده شان را متزلزل نساخته است. این افراد، به چند دلیل راه صبر پیش می گیرند: 1. قوّت نفس و اطمینان خاطر که تا حدودی امری طبیعی است و در افراد مختلف فرق می کند، امّا قابل تقویّت و تربیت می باشد؛ 2. امید رسیدن به درجات معنوی و توقع ثواب و عنایت الهی. 3. تسلیم در برابر خواسته های الهی و دل در گرو مهر یار نهادن. قرآن کریم در توصیف این افراد می فرماید: «صابران را نویده ده؛ همانان که چون مصیبتی به آنها را رسد گویند ما از خداییم و به سوی او باز می گردیم».

تشویق و ترغیب به صبر و بردباری

در آیات فراوانی مردم به صبر و پایداری فراخوانده شده اند. از جمله در آیه ای می خوانیم: «از خدا و رسول او فرمان برید و با هم کشمکش مکنید که سست می شوید و شکوه و اقتدارتان از بین می رود. صبر کنید که خداوند صابران را دوست دارد» و در آیه ای دیگر آمده است «ای کسانی که ایمان آورده اید، صبر کنید و ایستادگی بورزید و مرزها را نگهبانی کنید و از خداوند پروا نمایید، امید است که رستگار شوید». در این آیه، افزون بر ترغیب و فرمان به صبر، به برخی از موارد صبر و فایده آن نیز اشاره شده است.

در مجموعه روایات و آیات، برای صبر مصادیق و زمینه های فراوانی چون: استقامت و پایداری در جهاد با دشمنان و وفاداری به عهد و پیمان، استقامت در برابر فقر و تنگ دستی، پایداری در برابر بیماری ها، شکیبایی در مصیبت ها و در راه عبادت و اطاعت از خدا، استقامت در تبلیغ و ارشاد مردم، صبر در تهذیب و تزکیه نفس، پایداری در دانش اندوزی، شکیبایی در پاک دامنی، استقامت در حفظ ایمان و عقیده و... بیان شده است.

صبر، عامل مهم پیروزی

آموزه های دینی، مهم ترین عامل پیروزی در عرصه های گوناگون زندگی را، صبر و ایستادگی معرفی می کند. حتی در شرایط سخت آغاز بعثت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله که مشرکان به شیوه های گوناگون، گروه کوچک یاران رسول اکرم صلی الله علیه و آله را مورد تهدید قرار می دادند و از راه تهیه نیروهای نظامی فراوان، در صدد برمی آمدند تا از پیشرفت آیین اسلام جلوگیری کنند، قرآن به رغم تعداد کم پیروان پیامبراکرم صلی الله علیه و آله به آنها دستور پایداری و مقاومت می دهد و بر این نکته بسیار مهم تأکید می نماید که هرگز از کمیِ امکانات و تعداد نیروهای رزمنده در جریان دفاع از کیان اسلام و جنگ با مشرکان نهراسید؛ چرا که در سایه عنایت خداوند متعال، چه بسا که نیروهای بسیار اندک مؤمنان، بر لشکریان فراوان دشمن پیروز می شود و در جایی به صورت کلی می فرماید: «چه بسیار شد که گروهی اندک بر گروه بسیار به اذن پروردگار پیروز شدند؛ خداوند با شکیبایان است».

انگیزه صبر

قرآن به صراحت بر این نکته تأکید می ورزد که صبری مورد ستایش خداوند است که انگیزه اش فقط جلب رضایت و خشنودی خداوند متعال باشد، نه اینکه شخص بخواهد به وسیله آن، کسب شهرت کند یا با صبر و تحمّل سختی ها و شکنجه ها، در نظر دیگران به صورت قهرمان درآید. در آیه ای می خوانیم: «صبرت را فقط برای پروردگارت قرار بده، نه برای احدی غیر از او». باز قرآن در تبیین اوصاف خردمندانِ واقعی می فرماید: «خداوند از این انسان ها فقط به خاطر صبر کردن تجلیل نمی کند، بلکه بزرگ داشت خداوند، بدان جهت است که شکیبایی آنان برای پروردگارشان بوده است».

صبر برای عبادت

انجام دستورات دینی، نیازمند غلبه بر راحت طلبی و تحمل دشواری های آن است. امیرمؤمنان علی علیه السلام در تفسیر آیه «کسانی که گفتند پروردگار ما خداوند یگانه است، سپس استقامت ورزیدند»، می فرماید:«شما گفتید پروردگار ما اللّه است، پس اکنون بر این گفته خود پای مردی کرده، بر انجام دستورهای کتاب او، و در راهی که شما را به آن فرمان داده است، در طریق پرستش شایسته او استقامت به خرج دهید. پس از دایره فرمان های او خارج نشوید، در دین و آیین پیامبر او بدعت ایجاد نکنید و هرگز با آن به مخالفت برنخیزید». پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله هم در اشاره به این آیه، به صورت هشدار می فرماید: «گروهی این سخن را گفتند، سپس بیشتر آنها کافر شدند، اما کسانی که این سخن را بگویند و همچنان به آن تداوم دهند، تا هنگام مرگشان فرا رسد، استقامت کنندگان واقعی به شمار می آیند».

صبر بر مصیبت

بر اساس اعتقاد اسلامی، پاداش بزرگ با تحمّل بلاهای بزرگ نصیب انسان می شود. هنگامی که خداوند مردمی را دوست بدارد، ایشان را مبتلا می سازد و اگر در مقابل این ابتلا صبور باشند، خدا از او راضی می شود. گذشته از اینها، بنابر فرموده امام صادق علیه السلام برای بنده نزد خداوند درجاتی از کمال است که چه بسا باعمل نیک به آنها نرسد. در این هنگام، خداوند او را به نوعی گرفتاری مبتلا می سازد که اگر بر آن صبر کند، خداوند او را به بالاترین مرتبه کمال می رساند. نیز خداوند در قرآن کریم چه زیبا می فرماید: «بدون تردید به کسانی که صبر پیشه ساخته اند، به گونه ای بهتر از آنچه عمل کردند، پاداش خواهیم داد».

صبر در برابر گناه

ارزشمندترین نوع شکیبایی ها، شکیبایی در برابر گناهان است؛ چرا که این امر در دست یابی به سعادت واقعی و کمال انسانی از دیگر انواع صبر مؤثرتر می باشد. چه بسیار انسان ها که با ترک یک گناه بزرگ، یک شبه ره صد ساله سلوک را پیموده اند. علی علیه السلام در ضمن اشاره به اقسام صبر و فضیلت آن در برابر گناهان، می فرماید: «شکیبایی دوگونه است: شکیبایی در برابر مصیبت که نیکو و زیباست، و بهتر از آنْ شکیبایی در برابر کارهایی است که خدا بر تو حرام کرده است». با توجه به این مسئله، در قرآن کریم، آنجا که زمینه گناه در برابر اولیای الهی فراهم می گردد، استقامت های شگفت انگیزی از ایشان به معرض دید گذاشته می شود. در جریان یوسف و زلیخا، وقتی درخواست گناهی از حضرت یوسف مطرح می شود، وی با قاطعیت آن را ردّ می کند و وقتی به زندان تهدید می شود، می فرماید: «پروردگار مرا رنج زندان، خوش تر از قبول این خواسته و گناه است».

صبر در برابر نعمت ها

به تصریح قرآن، اگر انسان در هنگام دست یابی به امکانات دنیوی، نتواند خود را نگه دارد، چه بسا دچار طغیان و سرکشی خواهد شد. از این رو، خداوند متعال به صورت های مختلف، به مؤمنان هشدار می دهد که مبادا اموال و اولاد، شما را از یاد خدا مشغول و غافل سازد. معنای صبر بر نعمت ها، این است که انسان، به آنها مطمئن نشود و بداند که همه نعمت ها در نزد او امانت هستند و به زودی از او گرفته خواهند شد. پس هم اکنون که آنها در اختیار او قرار گرفته اند، نخست وظایف خود را در قبال آنها به درستی انجام دهد و آنها را در راه هایی که خداوند دستور داده است خرج کند؛ و سپس به واسطه برخورداری اش از آنها، به دیگران فخرفروشی نکند؛ و سوم اینکه در هنگام بخشش از آنها به دیگران، منتی بر آنان نگذارد.

صبر ناپسند

بر اساس آموزه های آسمانی اسلام، صبر وقتی خوب است که الهی و بر پایه طریق صواب و اسلام و قرآن و متابعت رسول خدا صلی الله علیه و آله باشد؛ وگرنه، صبر ناصواب یا صبر بر دنیاپرستی، ارزش و ارجی ندارد. در قرآن می خوانیم که وقتی کافران با همدیگر سخن می گفتند، درباره پافشاری غلط خود بر عقاید باطلشان به یکدیگر فخر می فروختند و بر آن افتخار می کردند و از قبول رسالت پیامبر خدا صلی الله علیه و آله سرباز می زدند و می گفتند: «آیا این همان کسی است که خدا او را به رسالت برگزیده است؟ اگر ما بر خدایان و یا بت هایی که داریم صبر نمی کردیم، نزدیک بود که ما تحت تأثیر حرف های این مرد، از پرستش خدایانمان دست برداریم».

رسول صبر و پایداری

خداوند متعال به شیوه های مختلف، بارها رسول اکرم صلی الله علیه و آله را به صبر و شکیبایی فرا می خواند و در قرآن، حدود هیجده بار با کلمه اِصْبِرْ که فرمان به شکیبایی است، پیامبر را به صبر دعوت می نماید و حتی دو مرتبه نیز، این فرمان به صورت «اصطبر» آمده که مؤکّدتر از «اصبر» است. ازشمار مواردی که به پیامبر صلی الله علیه و آله توصیه صبر شده، می خوانیم: «و از آنچه به تو وحی می شود، پیروی کن و صبر کن تا خداوند داوری کند که او بهترین داوری کنندگان است». در جای دیگر، به آن حضرت دستور داده می شود که هم خودت آن چنانکه مأمور هستی استقامت پیشه کن، و هم یارانت که دست از کفر و جاهلیت برداشته و روی به اسلام آورده اند، صبور باشند؛ مبادا طغیان کنید که خداوند به جزئیات رفتار و کردار شما بیناست».

استقامت کم نظیر رسول خدا صلی الله علیه و آله

در قرآن کریم، بارها با تعابیر مختلف، به پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله دستور استقامت داده شده است؛ از جمله در آیه ای آمده است: «[ای پیامبر،] همان گونه که پیامبران نستوه [اولوالعزم] صبر کردند، تو نیز صبور و با استقامت باش». نیز در آیه دیگری می فرماید:«[ای پیامبر،] مردم را به راه خدا فراخوان و پایداری کن، همانگونه که مأمور شدی و پیروی از هواها و خواسته هایِ ایشان (مشرکان) مکن و بگو ایمان دارم به آنچه خداوند فرو فرستاده است». براساس اسناد تاریخی، پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در صبر و استقامت هم مانند سایر فضایل اسوه همگان به شمار می آمدند. به قول امام صادق علیه السلام ، پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در عبادت مکلف به اموری بودند که هیچ یک از بندگان، پیش از آن حضرت به چنین تکلیفی مکلف نشده بود. پیامبر خدا هم آنقدر دراین باره اهتمام داشت که آیه نازل شد: «ما قرآن را بر تو نفرستادیم که در عبادت به سختی بیفتی».

قهرمانان قرآنی صبر

یکی از شیوه های قرآن برای بیان ارزش و اهمیّت صبر، این است که از راه بیان سرگذشت مردان بزرگِ عرصه صبر و بردباری، که هر کدام در زمینه ویژه ای الگو و اسوه بزرگ به شمار می آمدند، مردم را هر چه بیشتر با حقیقت صبر آشنا سازد. حضرت ایوب، مشهورترین قهرمان صبر در تاریخ بشر است که همه جا نامش با صبر همراه می گردد تا آنجا که خداوند در قرآن، پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله را مورد خطاب قرار می دهد و درباره او چنین می فرماید: «بنده ما ایّوب را به یاد بیاور،... ما او را شکیبا یافتیم». آیات متعدد دیگری نیز به توصیف صحنه های شکیبایی پیامبرانی چون حضرت یعقوب علیه السلام ، حضرت یوسف علیه السلام ، حضرت اسماعیل علیه السلام و پیامبران اولوالعَزم می پردازند و سپس خداوند به رسول اکرم صلی الله علیه و آله می فرماید: «تو ای پیامبر ما، صبر و شکیبایی کن، همان گونه پیامبران اولوالعزم پایداری را پیشه خود ساختند».

آفات صبر

همان گونه که همه ارزش اخلاقی و صفات انسانی آفت های خاصّی دارند، صبر نیز آفات مخصوص به خود را دارد که بی توجهی به آنها، آدمی را دچار مشکل و گرفتاری ها می کند. از شمار آفت های صبرکه در قرآن بیان شده، شتاب زدگی است. به تعبیر قرآن، انسانْ طبیعتا شتاب زده است؛ چون خواسته اش برآورده نشود، جام صبرش لبریز می گردد و در نتیجه، کاری را انجام می دهد که چندان مفید نیست.

آفت دیگرصبر، خشم است. انسان خشمناک، شکیبایی را از دست می دهد. حضرت یونس علیه السلام چون در مقام هدایت مردم صبرش را از دست داد، دچار ظلمات دریا و شکم ماهی گردید.

دلتنگی، افسردگی و نا امیدی نیز از دیگر آفت های صبر است. انسان وقتی امید خود را از دست داد، نمی تواند ایستادگی کند و در نتیجه، در برابر پیشامدها زود تسلیم می شود.