قرن دوم

1.حسن بصری.تاریخ عرفان مصطلح،مانند کلام از حسن بصری متوفی در 110 هجری آغاز می شود .حسن بصری متولد سال 22 هجری است.عمر هشتاد و هشت ساله ای داشته و نه قسمت از عمرش در قرن اول هجری گذشته است.حسن بصری البته به نام«صوفی»خوانده نمی شده است،از آن جهت جزء صوفیه شمرده می شود که اولا کتابی تألیف کرده به نام رعایة حقوق الله که می تواند اولین کتاب تصوف شناخته شود.نسخه منحصر به فرد این کتاب در آکسفورد است.

نیکلسون مدعی است که:

«اولین مسلمانی که روش حیات صوفیانه و حقیقی را نوشته حسن بصری است.طریقی که نویسندگان اخیر برای تصوف و وصول به مقامات عالیه شرح می دهند:اول توبه و پس از آن یک سلسله اعمال دیگر...که هر کدام باید برای ارتقاء به مقام بالاتری به ترتیب عملی شود.» (21)

ثانیا خود عرفا بعضی از سلاسل طریقت را به حسن بصری و از او به حضرت امیر علیه السلام می رسانند،مانند سلسله مشایخ ابو سعید ابو الخیر (22).ابن الندیم در الفهرست فن پنجم از مقاله پنجم،سلسله ابو محمد،جعفر خلدی را نیز به حسن بصری می رساند و می گوید:حسن هفتاد نفر از اصحاب بدر را درک کرده است.

ثالثا بعضی از حکایات که نقل شده است،می رساند که حسن بصری عملا جزء گروهی بوده است که بعدها نام«متصوفه»یافتند.بعدا بعضی از آن حکایات را به مناسبت نقل خواهیم کرد.حسن بصری ایرانی الاصل است.

2.مالک بن دینار.این مرد اهل بصره است.از کسانی بوده است که کار زهد و ترک لذت را به افراط کشانده است.داستانها از او در این جهت نقل می شود.وی در سال 131 هجری در گذشته است.

3.ابراهیم ادهم.اهل بلخ است.داستان معروفی دارد شبیه داستان معروف بودا.گویند در ابتدا پادشاه بلخ بود و جریاناتی رخ داد که تائب شد و در سلسله اهل تصوف قرار گرفت.عرفا برای وی اهمیت زیاد قائلند.در مثنوی داستان جالبی برای او آورده است.ابراهیم در حدود سال 161 هجری در گذشته است.

4.رابعه عدویه.این زن،مصری الاصل و یا بصری الاصل و از اعاجیب روزگار است،و چون چهارمین دختر خانواده اش بود«رابعه»نامیده شد.رابعه عدویه غیر از رابعه شامیه است که او هم از عرفاست و معاصر جامی است و در قرن نهم می زیسته است.رابعه عدویه کلماتی بلند و اشعاری در اوج عرفان و حالاتی عجیب دارد.داستانی درباره عیادت حسن بصری و مالک بن دینار و یک نفر دیگر از او نقل می شود که جالب است.رابعه در حدود 135 یا136 درگذشته است و بعضی گفته اند وفاتش در 180 یا 185 بوده است.

5.ابو هاشم صوفی کوفی.اهل شام است.در آن منطقه متولد شده و در همان منطقه زیسته است .تاریخ وفاتش مجهول است.این قدر معلوم است که استاد سفیان ثوری متوفای 161 بوده است.ظاهرا اول کسی است که به نام«صوفی»خوانده شده است.سفیان گفته است:اگر ابو هاشم نبود،من دقایق ریا را نمی شناختم.

6.شقیق بلخی.شاگرد ابراهیم ادهم بوده است.بنابر نقل ریحانة الادب و غیره از کتاب کشف الغمه علی بن عیسی اربلی و از نور الابصار شبلنجی،در راه مکه با حضرت موسی بن جعفر علیه السلام ملاقات داشته و از آن حضرت مقامات و کرامات نقل کرده است.در سال 153 یا 174 یا 184 درگذشته است.

7.معروف کرخی.اهل کرخ بغداد است ولی از اینکه نام پدرش«فیروز»است،به نظر می رسد که ایرانی الاصل است.این مرد از معاریف و مشاهیر عرفاست.می گویند پدر و مادرش نصرانی بودند و خودش به دست حضرت رضا علیه السلام مسلمان شد و از آن حضرت استفاده کرد.بسیاری از سلاسل طریقتبر حسب ادعای عرفابه معروف کرخی و به وسیله او به حضرت رضا علیه السلام و از طریق آن حضرت به ائمه پیشین تا حضرت رسول صلی الله علیه و آله و سلم می رسد و بدین جهت این سلسله را سلسلة الذهب(رشته طلایی)می خوانند.ذهبی ها عموما چنین ادعایی دارند.وفات معروف در حدود سالهای 200 تا206 بوده است.

8.فضیل بن عیاض.این مرد اصلا اهل مرو است.ایرانی عرب نژاد است.می گویند در ابتدا راهزن بود.یک شب که برای دزدی از دیواری بالا رفت،یک آیه قرآن که از شب زنده داری شنید او را منقلب و تائب ساخت.کتاب مصباح الشریعه منسوب به اوست و می گویند آن کتاب یک سلسله درسهاست که از امام صادق علیه السلام گرفته است.محدث متبحر قرن اخیر،مرحوم حاج میرزا حسین نوری در خاتمه مستدرک به این کتاب اظهار اعتماد کرده است.فضیل در سال 187 درگذشته است.

قرن سوم

1.بایزید بسطامی(طیفور بن عیسی)از اکابر عرفا و اصلا اهل بسطام است.می گویند اول کسی است که صریحا از فناء فی الله و بقاء بالله سخن گفته است.با یزید گفته است:«از بایزیدی خارج شدم مانند مار از پوست».بایزید به اصطلاح شطحیاتی دارد که موجب تکفیرش شده است .خود عرفا او را از اصحاب«سکر»می نامند،یعنی در حال جذبه و بی خودی آن سخنان را می گفته است.با یزید در سال 261 در گذشته است.بعضی ادعا کرده اند که سقای خانه امام صادق علیه السلام بوده است،ولی این ادعا با تاریخ جور نمی آید،یعنی با یزید عصر امام صادق علیه السلام را درک نکرده است.

2.بشر حافی.اهل بغداد است و پدرانش اهل مرو بوده اند.از مشاهیر عرفاست.او نیز در ابتدا اهل فسق و فجور بوده و بعد توبه کرده است.علامه حلی در منهاج الکرامه داستانی نقل کرده است مبنی بر اینکه توبه او به دست حضرت موسی بن جعفر علیه السلام صورت گرفته است و چون در حالی تشرف به توبه پیدا کرد که«حافی پابرهنه»بود،به بشر حافی معروف شد.بعضی علت«حافی»نامیدن او را چیز دیگر گفته اند.بشر حافی در سال 226 یا227 درگذشته است.

3.سری سقطی.اهل بغداد است.نمی دانیم اصلا کجایی بوده است.وی از دوستان و همراهان بشر حافی بوده است.سری سقطی اهل شفقت به خلق خدا و ایثار بوده است.ابن خلکان در وفیات الاعیان نوشته است که سری گفت:سی سال است که از یک جمله«الحمد لله»که بر زبانم جاری شد استغفار می کنم.گفتند:چگونه؟گفت:شبی حریقی در بازار رخ داد.بیرون آمدم ببینم که به دکان من رسیده یا نه.به من گفته شد به دکان تو نرسیده است.گفتم:«الحمد لله».یکمرتبه متنبه شدم که گیرم دکان من آسیبی ندیده باشد،آیا نمی بایست من در اندیشه مسلمین باشم؟

سعدی به همین داستان(با اندک تفاوت)اشاره می کند آنجا که می گوید:

شبی دود خلق آتشی برفروخت  

شنیدم که بغداد نیمی بسوخت  

یکی شکر گفت اندر آن خاک و دود 

که دکان ما را گزندی نبود 

جهاندیده ای گفتش ای بوالهوس  

تو را خود غم خویشتن بود و بس  

پسندی که شهری بسوزد به نار 

اگر خود سرایت بود بر کنار

سری شاگرد و مرید معروف کرخی و استاد و دایی جنید بغدادی است.سخنان زیادی در توحید و عشق الهی و غیره دارد و هم اوست که می گوید:«عارف مانند آفتاب بر همه عالم می تابد و مانند زمین بار نیک و بد را به دوش می کشد و مانند آب مایه زندگی همه دلهاست و مانند آتش به همه پرتو افشانی می کند».سری در سال 245 یا 250 در سن نود و هشت سالگی درگذشته است.

4.حارث محاسبی.بصری الاصل است و از دوستان و مصاحبان جنید بوده است.از آن جهت او را«محاسبی»خوانده اند که به امر مراقبه و محاسبه اهتمام تام داشت.معاصر احمد بن حنبل است.احمد حنبل چون دشمن علم کلام بود،او را به واسطه ورودش در علم کلام طرد کرد و همین سبب اعراض مردم از او شد.حارث در سال 243 درگذشته است.

5.جنید بغدادی.اصلا اهل نهاوند است.عرفا و متصوفه او را«سید الطائفه»می خوانند،همچنانکه فقهای شیعه شیخ طوسی را«شیخ الطائفه»می خوانند.جنید یک عارف معتدل به شمار می رود.برخی شطحیات که از دیگران شنیده شده،از او شنیده نشده است.او حتی لباس اهل تصوف به تن نمی کرد و در زی علما و فقها بود.به او گفتند:به خاطر یاران هم که هست«خرقه»(لباس اهل تصوف)بپوش .گفت:اگر می دانستم که از لباس کاری ساخته است،از آهن گداخته جامه می ساختم اما ندای حقیقت این است که:«لیس الاعتبار بالخرقة،انما الاعتبار بالحرقة»یعنی از خرقه کاری ساخته نیست،«حرقه آتش دل»لازم است.جنید خواهرزاده و مرید و شاگرد سری سقطی و هم شاگرد حارث محاسبی بوده است.گویند در سال 297 در نود سالگی در گذشت.

6.ذوالنون مصری.وی اهل مصر است.در فقه شاگرد مالک بن انس،فقیه معروف بوده است.جامی او را رئیس صوفیان خوانده است.هم اول کسی است که رمز به کار برد و مسائل عرفانی را با اصطلاحات رمزی بیان کرد که فقط کسانی که واردند بفهمند و ناواردها چیزی نفهمند.این روش تدریجا معمول شد،معانی به صورت غزل و با تعبیرات سمبولیک بیان شد.برخی معتقدند که بسیاری از تعلیمات فلسفه نو افلاطونی وسیله ذوالنون وارد عرفان و تصوف شد (23).ذوالنون در فاصله سالهای 240250 درگذشته است.

7.سهل بن عبد الله تستری.از اکابر عرفا و صوفیه و اصلا اهل شوشتر است.فرقه ای از عرفا که اصل را بر مجاهده نفس می دانند،به نام او«سهلیه»خوانده می شوند.در مکه معظمه با ذوالنون مصری ملاقات داشته است.وی در سال 283 یا293 درگذشته است (24).

8.حسین بن منصور حلاج.اصلا اهل بیضاء از توابع شیراز است ولی در عراق رشد و نما یافته است.حلاج از جنجالی ترین عرفای دوره اسلامی است.شطحیات فراوان گفته است.به کفر و ارتداد و ادعای خدایی متهم شد.فقها تکفیرش کردند و در زمان مقتدر عباسی به دار آویخته شد.خود عرفا او را به افشای اسرار متهم می کنند.حافظ می گوید:

گفت آن یار کزو گشت سردار بلند 

جرمش این بود که اسرار هویدا می کرد

بعضی او را مردی شعبده باز می دانند.خود عرفا او را تبرئه می کنند و می گویند سخنان او و بایزید که بوی کفر می دهد،در حال سکر و بی خودی بوده است.عرفا از او به عنوان«شهید»یاد می کنند.حلاج در سال 306 یا309 به دار آویخته شد (25).

قرن چهارم

1.ابو بکر شبلی.شاگرد و مرید جنید بغدادی بوده و حلاج را نیز درک کرده و از مشاهیر عرفاست .اصلا خراسانی است.در کتاب روضات الجنات و سایر کتب تراجم،اشعار و کلمات عارفانه زیادی از او نقل شده است.خواجه عبد الله انصاری گفته است:«اول کسی که به رمز سخن گفت ذوالنون مصری بود.جنید که آمد،این علم را مرتب ساخت و بسط داد و کتابها در این علم تألیف کرد،و چون نوبت به شبلی رسید این علم را به بالای منابر برد».شبلی در بین سالهای 334344 در87 سالگی درگذشته است.

2.ابو علی رودباری.نسب به انوشیروان می برد و ساسانی نژاد است.مرید جنید بوده و فقه را از ابو العباس بن شریح و ادبیات را از ثعلب آموخت.او را جامع شریعت و طریقت و حقیقت خوانده اند.در سال 322 درگذشته است.

3.ابو نصر سراج طوسی،صاحب کتاب معروف اللمع که از متون اصیل و قدیم و معتبر عرفان و تصوف است.در سال 378 در طوس درگذشته است.بسیاری از مشایخ طریقت شاگرد بلاواسطه یا مع الواسطه او بوده اند.بعضی مدعی هستند که مقبره ای که در پایین خیابان مشهد به نام قبر پیر پالاندوز معروف است،مقبره همین ابو نصر سراج است(سراج زین ساز).کم کم این کلمه به پالاندوز تغییر شکل داده است.

4.ابو الفضل سرخسی.این مرد اهل خراسان و شاگرد و مرید ابو نصر سراج و استاد ابو سعید ابو الخیر عارف بسیار معروف بوده است.در سال 400 هجری درگذشته است.

5.ابو عبد الله رودباری.این مرد خواهرزاده ابو علی رودباری است و از عرفای شام و سوریه به شمار می رود.در سال 369 درگذشته است.

6.ابو طالب مکی.شهرت بیشتر این مرد به واسطه کتابی است که در عرفان و تصوف تألیف کرده است به نام«قوت القلوب».این کتاب چاپ شده و از متون اصیل و قدیم عرفان و تصوف است.ابو طالب اصلا از بلاد جبل ایران است و در اثر اینکه سالها در مکه مجاور بوده،به عنوان«مکی»معروف شده است.وی در سال 385 یا386 درگذشته است.

قرن پنجم

1.شیخ ابو الحسن خرقانی.یکی از معروفترین عرفاست.عرفا داستانهای شگفت به او نسبت می دهند،از جمله مدعی هستند که بر سر قبر بایزید بسطامی می رفته و با روح او تماس می گرفته و مشکلات خویش را حل می کرده است.

مولوی می گوید:

بوالحسن بعد از وفات بایزید 

از پس آن سالها آمد پدید 

گاه و بیگه نیز رفتی بی فتور 

بر سر گورش نشستی با حضور 

تا مثال شیخ پیشش آمدی  

تا که می گفتی شکالش حل شدی

مولوی در مثنوی زیاد از او یاد کرده است و می نماید که ارادت وافری به او داشته است .می گویند با ابو علی سینا فیلسوف معروف و ابو سعید ابو الخیر عارف معروف ملاقات داشته است.وی در سال 425 درگذشته است.

2.ابو سعید ابو الخیر نیشابوری.از مشهورترین و با حال ترین عرفاست. رباعیهای نغز دارد .از وی پرسیدند:تصوف چیست؟گفت:«تصوف آن است که آنچه در سر داری بنهی و آنچه در دست داری بدهی و از آنچه بر تو آید بجهی».با ابو علی سینا ملاقات داشته است.روزی بو علی در مجلس وعظ ابو سعید شرکت کرد.ابو سعید درباره ضرورت عمل و آثار طاعت و معصیت سخن می گفت.بو علی این رباعی را به عنوان اینکه ما تکیه بر رحمت حق داریم نه بر عمل خویشتن،انشا کرد :

ماییم به عفو تو تولا کرده  

و ز طاعت و معصیت تبرا کرده  

آنجا که عنایت تو باشد،باشد 

نا کرده چو کرده،کرده چون نا کرده

ابو سعید فی الفور گفت:

ای نیک نکرده و بدیها کرده  

وانگه به خلاص خود تمنا کرده  

بر عفو مکن تکیه که هرگز نبود 

ناکرده چو کرده،کرده چون ناکرده (26)

این رباعی نیز از ابو سعید است:

فردا که زوال شش جهت خواهد بود 

قدر تو به قدر معرفت خواهد بود 

در حسن صفت کوش که در روز جزا 

حشر تو به صورت صفت خواهد بود

ابو سعید در سال 440 هجری درگذشته است.

3.ابو علی دقاق نیشابوری.جامع شریعت و طریقت به شمار می رود.واعظ و مفسر قرآن بود.از بس در مناجاتها می گریسته او را«شیخ نوحه گر»لقب داده اند.در سال 405 یا 412 درگذشته است.

4.ابو الحسن علی بن عثمان هجویری غزنوی،صاحب کتاب کشف المحجوب که از کتب مشهور این فرقه است و اخیرا چاپ شده است.در سال 470 درگذشته است.

5.خواجه عبد الله انصاری.عرب نژاد و از اولاد ابو ایوب انصاری صحابی بزرگوار معروف است .

خواجه عبد الله یکی از معروفترین و متعبدترین عرفاست.کلمات قصار و مناجاتها و همچنین رباعیات نغز و با حالی دارد.شهرتش بیشتر به واسطه همانهاست.از کلمات اوست:

«در طفلی،پستی!در جوانی،مستی!در پیری،سستی!پس کی خدا پرستی؟» و هم از کلمات اوست:

«بدی را بدی کردن سگساری است،نیکی را نیکی کردن خرخاری است،بدی را نیکی کردن کار خواجه عبد الله انصاری است.»

این رباعی نیز از اوست:

عیب است بزرگ برکشیدن خود را 

از جمله خلق برگزیدن خود را 

از مردمک دیده بباید آموخت  

دیدن همه کس را و ندیدن خود را

خواجه عبد الله در هرات متولد و در همان جا در سال 481 درگذشته و دفن شده است و از این جهت به«پیر هرات»معروف است.خواجه عبد الله کتب زیاد تألیف کرده،معروفترین آنها که از کتب درسی سیر و سلوک است و از پخته ترین کتب عرفان است کتاب منازل السائرین است.بر این کتاب شرحهای زیاد نوشته شده است.

6.امام ابو حامد محمد غزالی طوسی.از معروفترین علمای منقول بود.رئیس جامع نظامیه بغداد شد و عالیترین پست روحانی زمان خویش را حیازت کرد،اما احساس کرد نه آن معلومات و نه آن مناصب روحش را اشباع نمی کند.از مردم مخفی شد و به تهذیب و تصفیه نفس مشغول شد.ده سال در بیت المقدس دور از چشم آشنایان به خود پرداخت.در همان وقت به عرفان و تصوف گرایید و دیگر تا آخر عمر زیر بار منصب و پست نرفت.کتاب معروف احیاء علوم الدین را بعد از دوره ریاضت تألیف کرد و در سال 505 در طوس که وطن اصلی اش بود درگذشت.

قرن ششم

1.عین القضاة همدانی.از پرشورترین عرفاست.مرید احمد غزالی برادر کوچکتر محمد غزالیکه او نیز از عرفاستبوده است.کتب زیاد تألیف کرد.اشعار آبداری دارد که خالی از شطحیات نیست.بالأخره تکفیرش کردند و کشتند و جسدش را سوختند و خاکسترش را بر باد دادند.در حدود سالهای 525533 کشته شد.

2.سنایی غزنوی،شاعر معروف.اشعار او از عرفانی عمیق برخوردار است.مولوی در مثنوی گفته های او را طرح و شرح می کند.در نیمه اول قرن ششم!570 درگذشته است.

3.احمد جامی،معروف به ژنده پیل.از مشاهیر عرفا و متصوفه است.قبرش در تربت جام(نزدیک سرحد ایران و افغانستان)معروف است.از اشعار او در باب خوف و رجا این دو بیتی است:

غره مشو که مرکب مردان مرد را 

در سنگلاخ بادیه پیها بریده اند 

نومید هم مباش که رندان جرعه نوش  

ناگه به یک ترانه به منزل رسیده اند

و هم او در رعایت اعتدال در امر انفاق و امساک گفته است:

چون تیشه مباش و جمله بر خود متراش  

چون رنده ز کار خویش بی بهره مباش  

تعلیم ز اره گیر در کار معاش  

چیزی سوی خود می کش و چیزی می پاش

احمد جامی در حدود سال 536 درگذشته است.

4.عبد القادر گیلانی.تولدش در شمال ایران بوده و در بغداد نشو و نما یافته و در همان جا دفن شده است.بعضی او را اهل«جیل»بغداد دانسته اند نه اهل«جیلان»(گیلان).از شخصیتهای جنجالی جهان اسلام است.سلسله قادریه از سلاسل صوفیه منسوب به اوست.قبرش در بغداد معروف و مشهور است.او از کسانی است که دعاوی و بلند پروازی های زیاد از او نقل شده است.وی از سادات حسنی است.در سال 560 یا 561 درگذشته است.

5.شیخ روزبهان بقلی شیرازی که به«شیخ شطاح»معروف است،زیرا شطحیات زیاد می گفته است.اخیرا بعضی کتب او وسیله مستشرقین چاپ و منتشر شده است.این مرد در سال 606 در گذشته است.

قرن هفتم

این قرن عرفای بسیار بلند قدری پرورانده است.ما عده ای از آنها را به ترتیب تاریخ وفاتشان نام می بریم:

1.شیخ نجم الدین کبرای خوارزمی.از مشاهیر اکابر عرفاست.بسیاری از سلاسل به او منتهی می شود.وی شاگرد و مرید و داماد شیخ روزبهان بقلی شیرازی بوده است.شاگردان و دست پروردگان زیادی داشته است،از آن جمله است بهاءالدین ولد،پدر مولانا مولوی رومی.در خوارزم می زیست .زمانش مقارن است با حمله مغول.هنگامی که مغول می خواست حمله کند،برای نجم الدین کبری پیام فرستادند که شما و کسانتان می توانید از شهر خارج شوید و خود را نجات دهید.نجم الدین پاسخ داد:من در روز راحت در کنار این مردم بوده ام،امروز که روز سختی آنهاست از آنها جدا نمی شوم.خود مردانه سلاح پوشید و همراه مردم جنگید تا شهید شد.این حادثه در سال 616 واقع شده است.

2.شیخ فریدالدین عطار نیشابوری.از اکابر درجه اول عرفاست.در نثر و نظم تألیف دارد.تذکرة الاولیاء او که در شرح حال عرفا و متصوفه است و از امام صادق علیه السلام آغاز می کند و به امام باقر علیه السلام ختم می نماید،از جمله مآخذ و مدارک محسوب می شود و شرق شناسان اهمیت فراوان به آن می دهند.همچنین کتاب منطق الطیر او یک شاهکار عرفانی است.

مولوی درباره او و سنایی گفته است:

عطار روح بود و سنایی دو چشم او 

ما از پی سنایی و عطار می رویم

و هم او گفته است:

هفت شهر عشق را عطار گشت  

ما هنوز اندر خم یک کوچه ایم

مقصود مولوی از هفت شهر عشق،هفت وادی ای است که خود عطار در منطق الطیر شرح داده است .

محمود شبستری در گلشن راز می گوید:

مرا از شاعری خود عار ناید 

که در صد قرن چون عطار ناید

عطار شاگرد و مرید شیخ مجدالدین بغدادی از مریدان و شاگردان شیخ نجم الدین کبری بوده است،و همچنین صحبت قطب الدین حیدر راکه او نیز از مشایخ این عصر است و در تربت حیدریه مدفون است و انتساب آن شهر به اوستنیز درک کرده است.

عطار مقارن فتنه مغول درگذشت و به قولی به دست مغولان در حدود سالهای 626628 کشته شد .

3.شیخ شهاب الدین سهروردی زنجانی،صاحب کتاب معروف عوارف المعارف که از متون خوب عرفان و تصوف است.نسب به ابو بکر می رساند.گویند هر سال به!572 زیارت مکه و مدینه می رفت.با عبدالقادر گیلانی ملاقات و مصاحبت داشته است.

شیخ سعدی شیرازی و کمال الدین اسماعیل اصفهانی شاعر معروف،از مریدان او بوده اند.سعدی در مورد او می گوید:

مرا شیخ دانای مرشد شهاب  

دو اندرز فرمود بر روی آب  

یکی اینکه در نفس خودبین مباش  

دگر آنکه در جمع بدبین مباش

این سهروردی غیر از شیخ شهاب الدین سهروردی فیلسوف مقتول معروف به شیخ اشراق است که در حدود سالهای 581590 در حلب به قتل رسید.سهروردی عارف در حدود سال 632 درگذشته است .

4.ابن الفارض مصری.از عرفای طراز اول محسوب است.اشعار عربی عرفانی در نهایت اوج و کمال ظرافت دارد.دیوانش مکرر چاپ شده و فضلا به شرحش پرداخته اند.یکی از کسانی که دیوان او را شرح کرده عبد الرحمن جامی،عارف معروف قرن نهم است.اشعار عرفانی او در عربی با اشعار عرفانی حافظ در زبان فارسی قابل مقایسه است.محیی الدین عربی به او گفت:خودت شرحی بر اشعارت بنویس.او گفت:کتاب فتوحات مکیه شما شرح این اشعار است.ابن فارض از افرادی است که احوالی غیر عادی داشته،غالبا در حال جذبه بوده است و بسیاری از اشعار خود را در همان حال سروده است.ابن الفارض در سال 632 درگذشته است.

5.محیی الدین عربی حاتمی طایی اندلسی.از اولاد حاتم طایی است.در اندلس تولد یافته،اما ظاهرا بیشتر عمر خود را در مکه و سوریه گذرانده است.شاگرد شیخ ابو مدین مغربی اندلسی از عرفای قرن ششم است.سلسله طریقتش با یک واسطه به شیخ عبد القادر گیلانی سابق الذکر می رسد.

محیی الدینکه احیانا با نام«ابن العربی»نیز خوانده می شودمسلما بزرگترین عرفای اسلام است،نه پیش از او و نه بعد از او کسی به پایه او نرسیده است.به همین جهت او را«شیخ اکبر»لقب داده اند.عرفان اسلامی از بود ظهور،قرن به قرن تکامل یافت،در هر قرنیچنانکه اشاره شدعرفای بزرگی ظهور کردند و به عرفان تکامل بخشیدند و بر سرمایه اش افزودند.این تکامل تدریجی بود،ولی در قرن هفتم به دست محیی الدین عربی«جهش»پیدا کرد و به نهایت کمال خود رسید .محیی الدین عرفان را وارد مرحله جدیدی کرد که سابقه نداشت.بخش دوم عرفان،یعنی بخش علمی و نظری و فلسفی آن وسیله محیی الدین پایه گذاری شد.

عرفای بعد از او عموما ریزه خوار.سفره او هستند.محیی الدین علاوه بر اینکه عرفان را وارد مرحله جدیدی کرد،یکی از اعاجیب روزگار است.انسانی است«شگفت»و به همین دلیل اظهار عقیده های متضادی درباره اش شده است.برخی او را ولی کامل،قطب الاقطاب می خوانند و بعضی دیگر تا حد کفر تنزلش می دهند.گاهی ممیت الدین و گاهی ماحی الدینش می خوانند.صدر المتألهین فیلسوف بزرگ و نابغه عظیم اسلامی،نهایت احترام برای او قائل است،محیی الدین در دیده او از بو علی سینا و فارابی بسی عظیمتر است.محیی الدین بیش از دویست کتاب تألیف کرده است.بسیاری از کتابهای او و شاید همه کتابهایی که نسخه آنها موجود است(در حدود سی کتاب)چاپ شده است.مهمترین کتابهای او یکی فتوحات مکیه است که کتابی است بسیار بزرگ و در حقیقت یک دائرة المعارف عرفانی است.دیگر کتاب فصوص الحکم است که گر چه کوچک است ولی دقیقترین و عمیقترین متن عرفانی است،شروح زیاد بر آن نوشته شده است.در هر عصری شاید دو سه نفر بیشتر پیدا نشده باشد که قادر به فهم این متن عمیق باشد.محیی الدین در سال 638 در دمشق درگذشت و همان جا دفن شد.قبرش در شام هم اکنون معروف است.

6.صدرالدین محمد قونوی،اهل قونیه(ترکیه)و شاگرد و مرید و پسر زن محیی الدین عربی.با خواجه نصیرالدین طوسی و مولوی رومی معاصر است.بین او و خواجه نصیر مکاتبات رد و بدل شده و مورد احترام خواجه بوده است.میان او و مولوی در قونیه کمال صفا و صمیمیت وجود داشته است.قونوی امامت جماعت می کرده و مولوی به نماز او حاضر می شده است و ظاهراهمچنانکه نقل شدهمولوی شاگرد او بوده و عرفان محیی الدینی را که در گفته های مولوی منعکس است از او آموخته است.گویند روزی وارد محفل قونوی شد.قونوی از مسند حرکت کرد و آن را به مولوی داد که بر آن بنشیند.مولوی ننشست و گفت:جواب خدا را چه بدهم که بر جای تو تکیه زنم؟قونوی مسند را به دور انداخت و گفت:مسندی که تو را نشاید،ما را نیز نشاید.

قونوی بهترین شارح افکار و اندیشه های محیی الدین است.شاید اگر او نبود محیی الدین قابل درک نبود.کتابهای قونوی از کتب درسی حوزه های فلسفه و عرفان اسلامی در شش قرن اخیر است .کتابهای معروف قونوی عبارت است از:مفتاح الغیب،نصوص،فکوک.قونوی در سال 672(سال فوت مولوی و خواجه نصیرالدین طوسی)و یا سال 673 درگذشته است.

7.مولانا جلال الدین محمد بلخی رومی معروف به مولوی،صاحب کتاب جهانی مثنوی.از بزرگترین عرفای اسلام و از نوابغ جهان است.نسبش به ابو بکر می رسد.مثنوی او دریایی است از حکمت و معرفت و نکات دقیق معرفة الروحی و اجتماعی و عرفانی.در ردیف شعرای طراز اول ایران است.مولوی اصلا اهل بلخ است.در کودکی همراه پدرش از بلخ خارج شد.پدرش او را با خود به زیارت بیت الله برد.با شیخ فریدالدین عطار در نیشابور ملاقات کرد.پس از مراجعت از مکه همراه پدر به قونیه رفت و آنجا رحل اقامت افکند.مولوی در ابتدا مردی بود عالم و مانند علمای دیگر همطراز خود به تدریس اشتغال داشت و محترمانه می زیست،تا آنکه با شمس تبریزی عارف معروف برخورد،سخت مجذوب او گردید و ترک همه چیز کرد.دیوان غزلش به نام شمس است .در مثنوی مکرر با سوز و گداز از او یاد کرده است.

مولوی در سال 672 درگذشته است.

8.فخرالدین عراقی همدانی،شاعر و غزلسرای معروف.شاگرد صدرالدین قونوی و مرید و دست پرورده شهاب الدین سهروردی سابق الذکر است.در سال 688 درگذشته است.