إِیَّاکَ نَعْبُدُ وَ إِیَّاکَ نَسْتَعِینُ‏

فقط تو را عبادت و بندگى مى‏کنیم، و تنها از تو یارى و کمک مى‏طلبیم.

لغت عبد به معناى پرستش و فرمانبردارى است، بنابراین هر انسانى از هر کس چه این که حق باشد یا باطل فرمان ببرد و خواسته‏هایش را آویزه گوش کند تا به اجرا بگذارد، او را عبادت و بندگى کرده، و در مقام پرستش او برآمده است.

1- اهل معرفت و بصیرت، و بینش و دانش که از پى تعقل و اندیشه در پهن دشت هستى، و دقت در آیات کتاب‏هاى آسمانى به ویژه قرآن، و توجه به معارف استوار و محکمى که از پیامبران الهى و امامان بر حق در دسترس است جز خدا که خالق همه آفریده‏ها و مالک و مربى همه موجودات است معبودى را به عنوان معبود حق نپذیرفتند و نمى‏پذیرند و فقط فرمان‏ها و اوامر و دستورات آن وجود مبارک را با جان و دل اطاعت کردند و مى‏کنند، عبد واقعى و بنده حقیقى هستند و عبارت و بندگى و پرستش آنان صحیح و درست و بر حق است، و بر اساس شناخت دقیق و روشنشان از پروردگار تن به این بندگى داده، و اطاعت و فرمانبردارى از غیر او را از تمام زوایاى حیات و زندگى‏شان نفى مى‏کنند، و هر معبودى غیر او را طاغوت و بت مى‏دانند و در هر نمازى به راستى و درستى به محضر حضرت معبود اعلام مى‏دارند إِیَّاکَ نَعْبُدُ «1» فقط تو را عبادت مى‏کنیم و از حضرت تو فرمان مى‏بریم و این عبادت و فرماندارى را تا پایان عمر ادامه مى‏دهیم.

بندگى و عبادت حق عامل تحقق استعدادهاى معنوى و روحى، و رشد و تربیت صحیح و واقعى، و سبب ظهور طهارت و پاکى در ظاهر و باطن انسان، و مایه به دست آوردن رضایت و خوشنودى حق و رسیدن به بهشت آخرت و پاداش‏هاى عظیم است.

2- اهل غفلت و بى‏خبرى، و آنان که نخواسته‏اند از راه مطالعه در آفرینش، و دقت در آثار هستى، و توجه به وحى و معارف الهیه که از پیامبران و امامان براى هدایت انسان به جاى مانده راه به خدا پیدا کنند و حضرت او را به عنوان معبود حق انتخاب نمایند، ضرورتا دچار معبود یا معبودهاى باطل شده، و تن به بندگى و بردگى و اطاعت از طاغوت‏ها داده، و بر این اساس شکل دهنده مایه‏هاى باطنشان و اعمال و اخلاقشان فرهنگ‏هاى منحط طاغوتى و شهوات و هوا و هوسشان و ثروت و مال و منال دنیا شده، و روى این حساب استعدادهاى روحى و معنوى خود را کشته، و از تربیت صحیح و درست، و رشد و کمال انسانى و رسیدن به حقایق محروم شده، و دست شیاطین و طاغوت‏هاى غارت‏گر را براى غارت سرمایه‏هاى الهى و انسانى خود بازگذاشته، و زمینه نفرت حق را نسبت به خود فراهم نموده، و بهشت آخرت و رضایت الهى را از دست داده و نهایتاً از چهار چوب انسانیت در آمده و به قول قرآن مجید به لجن‏زار فسق و فجور و جرم و گناه و ستم و تجاوزگرى در افتاده‏اند.

از حضرت صادق (ع) روایت است:

«.... لیس العبادة هى السجود و لا الرکوع، انما هى طاعة الرجال، من اطاع مخلوق فى معصیة الخالق فقد عبده:» «2»

عبادت و بندگى سجود و رکوع نیست، حقیقت بندگى طاعت و فرمانبردارى است، کسى که مخلوقى را در معصیت پروردگار اطاعت کند، بى‏تردید او را بندگى و عبادت کرده است.

ابوبصیر از حضرت صادق معناى واقعى آیه شریفه:

اتَّخَذُوا أَحْبارَهُمْ وَ رُهْبانَهُمْ أَرْباباً مِنْ دُونِ اللَّهِ: «3»

یهود و نصارى علما و راهبان خود را در برابر خدا رب و پروردگار خود انتخاب کردند.

پرسید؟ حضرت فرمود:

«اما والله ما دعوهم الى عبادة انفسهم ولودعوهم الى عبادة انفسهم لما اجابوهم ولکن احلوا لهم حراما وحرموا علیهم حلالا فعبدوهم من حیث لا یشعرون:» «4»

به خدا سوگند علما و راهبان، ملت یهود و نصارى را به این که آنان را به صورت ظاهر بندگى و عبادت کنند دعوت نکردند، اگر آنان را به پرستش ظاهرى دعوت مى‏کردند قطعاً دعوتشان را پاسخ نمى‏گفتند، ولى حرام خدا را در میان آن دو ملت حلال کردند، و حلال خدا را حرام نمودند، و آنان هم بدون دقت و تحقیق از آنان اطاعت کردند، پس براساس بى‏شعورى و درک حقیقت علما و راهبان خود را بندگى کردند.

امام ششم مى‏فرماید:

«من اطاع رجلًا فى معصیة فقد عبده:» «5»

کسى که انسانى را در معصیت و گناهى اطاعت کند بى‏تردید او را عبادت و بندگى نموده است.

از حضرت باقر (ع) روایت است:

«من اصغى الى ناطق فقد عبده، فان کان الناطق یؤدى عن الله عزوجل فقد عبدالله وان کان الناطق یؤدى عن الشیطان فقد عبد شیطان:»

کسى که به گوینده‏اى گوش فرا دهد، بى‏شک او را عبادت کرده است، پس اگر گوینده سخنش را از جانب خدا به شنونده برساند، شنونده با گوش دادن به سخن او خدا را عبادت و بندگى نموده است، و اگر گوینده کلامش را از سوى شیطان به شنونده برساند، شنونده با عمل به کلام او شیطان را عبادت کرده است.

امیرالمؤمنین (ع) فرموده است:

«من عبد الدنیا وآثرها على الآخرة استوخم العاقبة:» «6»

کسى که دنیا را بندگى کند و آن را بر آخرت ترجیح دهد، عاقبت و فرجام نیکى را نیافته است.

و نیز آن حضرت فرمود:

«العبید ثلاثه: عبد رق، وعبد شهوة، وعبد طمع:» «7»

بندگان سه بنده‏اند: بنده‏اى که زر خریده است، و بنده شهوت، و بنده آز و طمع.

و پیامبر اسلام در روایت بسیار مهمى فرمود:

«ملعون ملعون من عبد الدینار والدرهم:» «8»

از رحمت خدا مطرود است، از پیشگاه لطف حضرت رب مردود است، کسى که طلا و نقره را بندگى کند.

بنابراین هر کس غیر خدا را عبادت کند، همه سرمایه‏هاى وجود خود را از دست مى‏دهد و نهایتاً به پوچى و پوکى میرسد، و دچار خزى دنیا و عذاب آخرت مى‏شود، و هر کس مالک و صاحب هستى و پرورش دهنده موجودات و رحمت بى‏نهایت و صاحب اختیار روز پاداش را عبادت کند، ارزش‏هاى الهى و انسانى از افق وجودش طلوع مى‏کند، و مایه‏هاى وجودى‏اش ثمرات و محصولات عظیم مى‏دهد، و آبرومند دنیا و آخرت مى‏شود، و در صف شایستگان قرار مى‏گیرد، و به خوشنودى حق و زندگى پاک و پاکیزه و امنیت درون و عاقبتى نیکو دست مى‏یابد.

البته این عبادت و بندگى واجب است صحیح و درست، و برابر قواعد شرع و با نیتى خالص انجام گیرد، تا انسان به ثمرات لازمش و حقایقى که در ذات عبادات قرار داده شده برسد.

از حضرت عسگرى (ع) روایت شده است که حضرت حق در جمله نورانى‏ إِیَّاکَ نَعْبُدُ در حقیقت به بندگانش این گونه تعلیم مى‏دهد:

«قولوا یا ایها الخلق المنعم علیهم ایاک نعبد ایها المنعم علینا، نطیعک مخلصین موحدین مع التذلل و الخضوع بلا ریاء و سمعة:» «9»

اى انسان‏هائى که به شما هرگونه نعمت مادى و معنوى داده شده بگوئید اى نعمت دهنده بر ما، فقط و فقط تو را اطاعت مى‏کنیم اطاعتى مخلصانه و آمیخته به توحید و همراه نفى هرگونه شرک، اطاعتى خاکسارانه و فروتنانه بدون این که ریا و قصد شهرت در آن راه یابد.

اهل سنت از حضرت صادق (ع) روایت کرده‏اند که معناى‏ إِیَّاکَ نَعْبُدُ این است:

«لا نرید منک غیرک، لا نعبدک بالعوض والبدل کما یعبدک الجاهلون بک المغیبون عنک:» «10»

ما از تو غیر تو را نمى‏خواهیم، تو را در برابر مزد و پاداش بندگى نمى‏کنیم، آنگونه که جاهلان نسبت به حضرتت، و غایبان از حضورت تو را عبادت مى‏کنند.

یادآورى عبادت و بندگى انسان به پیشگاه حضرت حق پس از آیات سه گانه‏اى که الوهیت و ربوبیت و رحمانیت و رحیمیت و مالکیت مطلق او را بر هستى بیان مى‏کند، نشان دهنده این حقیقت است که چون وجود مقدس بارى تعالى داراى این صفات است پس بندگى و اطاعت و فرمانبردارى از او لازم و ضرورى است، و به عبارت دیگر با این صفات فقط او شایسته پرستش و عبادت است، و بر انسان هم سزاوار است که جز به خاک پیشگاه او سر عبادت نساید و پیشانى بندگى بر زمین نگذارد.

پیش افتادن ضمیر بارز منفصل ایا همراه با کاف خطاب بیانگر انحصار مالکیت خدا بر بندگان، و انحصار عبودیت و بندگى نسبت به حضرت اوست، و این که انسان با همه وجود و همه شئونش فقط مملوک خداست، و بر این مملوک که‏

همه وجود و شئونش از خداست واجب است تنها مطیع و فرمانبر مالک واقعى خود باشد، و کمر عبادت در برابر او خم کند، و حرام است وجود و شئونش را در تصرف غیر حق بگذارد، و به بندگى و اطاعت غیر او درآید، و شایسته است عبادت انسان که ذاتاً مملوک خدا است براى مالک واقعى و حقیقى‏اش متواضعانه و خاکسارانه و به دور از کبر و تکبر و خودبینى و فخر فروشى و در کمال اخلاص انجام گیرد، و عابد در عبادتش به احدى جز معبود بر حقش التفات و توجه نداشته باشد.

بازگشت از سه آیه شریفه اول سوره حمد که از نظر ادبى در پرده غیب و غیبت است به آیه‏اى که با ضمیر ایاک از نظر ادبى در عرصه حضور است تعلیم به این حقیقت است که مالک هستى که فعلًا عبادت و بندگیت را به حضرتش اعلام مى‏دارى، مالکى است که نسبت به همه موجودات و ظاهر و باطنشان و همه شئون و اطوارشان حضور مطلق دارد، بر تو لازم است که در حال عبادت و غیر عبادت حضور حضرتش را لحاظ کنى و خود را نیز با همه وجودت در محضر او حاضر بدانى، و از عبادتى که آلوده به غفلت، و غیبت از حضور اوست بپرهیزى و چیزى و کسى را در بندگى او شریک نسازى.

«فَمَنْ کانَ یَرْجُوا لِقاءَ رَبِّهِ فَلْیَعْمَلْ عَمَلًا صالِحاً وَ لا یُشْرِکْ بِعِبادَةِ رَبِّهِ أَحَداً:» «11»

پس کسى که دیدار [مقام قرب و پاداش‏] پروردگارش را امید دارد، نهایتاً باید کار شایسته انجام دهد، و هیچ کس را در عبادت و پرستش پروردگارش شریک نکند.

تعبیر نعبد که معناى جمعى دارد «مى‏پرستیم» مى‏خواهد به انسان بگوید در این عبادت ویژه و بندگى خاص، از توجه به شخصیت فردى خود که در آن احساس استقلال و خود دیدن مى‏کنى لزوماً بیرون آى و خویشتن خود را در گروه عبادت کنندگان عالم هستى در آور که در میان آنان خود را به صورت قطره هم نخواهى دید، و آنجاست که کمال خضوع و خشوع و خاکسارى و انکسار از افق بندگیت طلوع مى‏کند، و به کمال اخلاص در عبادت و حضور در محضر مالک آفرینش خواهى رسید و حجاب منیت و انانیت میان تو که مملوک حقیقى هستى و مالک مخلوقات و رب جهانها و جهانیان که ملکیتش نسبت به همه موجودات ذاتى است برداشته مى‏شود، و حضور او را نسبت به خود و حضور خود را نسبت به او حسّ خواهى کرد.

آرى بازگشت از جملات غایبانه به حمله خطابیه ایاک نعبد گویاى این معناست که میان مالک واقعى هستى و مملوکش جز حجاب سرزمین نفس و خودیت و منیت وجود ندارد، و هنگامى که محجوب به مالکیت حضرت مالک در آیه‏ رَبِّ الْعالَمِینَ‏ و رحمانیت و رحیمیت بى‏نهایت او و این که فقط وجود مقدس حضرتش صاحب اختیار و مالک روز پاداش است با کمک قلب و عقلش آگاه شد، یقیناً از وادى این حجاب خطرناک عبور مى‏کند، و از منیت و خود دیدن و انانیت و خود خواستن خارج مى‏شود و به فضاى نورانى مشاهده جمال مالک وارد مى‏شود، و حضور او را در ظاهر و باطن خود و حضور خود را در پیشگاه حضرتش مى‏یابد، و این سیر و سفر روحانى و معنوى، و انجام چنین عبادتى خالصانه و فروتنانه و خاکسارانه، و رسیدن به فیض حضور حضرت محبوب جز با یارى او ابداً میسر نیست، لذا عبد همراه با همه عابدان با توجهى خاص و فریادى سوزناک و برخاسته از قلب مى‏گوید: وَ إِیَّاکَ نَسْتَعِینُ: اى‏

مالک هستى فقط از تو یارى و کمک مى‏خواهم، چون غیر تو هر که هست و هر چه هست مملوک و فقیر و تهى دست است و با همه وجودش نیازمند به حضرت توست و بر این اساس قدرت یارى دادن به من را براى سیر در این سفر ملکوتى و رسیدن به مقصود که لقاء حضرت توست ندارد.

یقیناً اگر کمک و یارى خداى مهربان نباشد، براى انسان توان انجام عبادتى که مورد نظر او باشد میسر نخواهد شد، و از هجوم فرهنگ شیاطین و وسوسه خناسان، و ضربه‏هائى که متوجه مصالح دین و دنیا و آخرت اوست در امان نخواهد بود.

پی نوشت ها:

______________________________

(1)- فعل مضارع نعبد دلالت بر استمرار و دوام دارد.

(2)- بحار ج 72، ص 94، تفسیر قمى، ص 415.

(3)- توبه 31.

(4)- کافى ج 2، ص 398.

(5)- میزان الحکمة ج 3، ص 1801.

(6)- میزان الحکمة ج 3، ص 1800- 1801.

(7)- میزان الحکمة ج 3، ص 1800- 1801.

(8)- خصال 132.

(9)- تفسیر صافى ج 1، ص 84.

(10)- صافى ج 1، ص 84.

(11)- کهف 110.