یکی از پدیده های اجتماعی در جوامع اسلامی اطعام نیازمندان است. البته در برخی از روزها و مناسبت های مذهبی مسئله از اطعام نیازمندان فراتر رفته و به شکل اطعام عمومی جلوه می کند. روزهای تاسوعا و عاشورا به عنوان نمونه از مهم ترین روزهایی است که مسئله اطعام عمومی به شکل پدیده ای همگانی در سطح کشور و حتی برخی از کشورهای اسلامی چون پاکستان و عراق و بحرین نمودار می شود.
در این نوشتار تلاش بر آن است تا ریشه های این سنت نیکو و آثار روحی و روانی و اجتماعی آن از زاویه قرآن و آموزه های الهی مورد بررسی قرارگیرد.

اطعام در آموزه های قرآن
اطعام به معنای غذا و طعام دادن یکی از دستورهای دینی شریعت اسلام است. شخص به علل مختلف و به انگیزه های چندی می تواند و یا می بایست به دیگران مقداری از خوراک و غذاهای متعارف و معمول را ببخشد تا اندازه ای گرسنگی شخص از میان برود.
اطعام به معنای اشباع و سیری نیست؛ به این معنا که نباید در صورت وجوب اطعام به شخص، آن اندازه خوراک و غذا داده شود تا سیر سیر شود و به سخنی دیگر اشباع گردد بلکه اگر به اندازه ای باشد که گرسنگی وی برطرف شود، می توان به همان اندازه بسنده کرد.
قرآن به مسئله اطعام به عنوان یک روش انفاق توجه دارد؛ چنان که به این مسئله به عنوان یک روش کسب تقوا و رهایی از آتش دوزخ و همچنین به عنوان مجازات و تنبیه در دنیا می نگرد. به سخنی دیگر گاه اطعام به عنوان مجازاتی در نظر گرفته شده است که شخصی مرتکب شده است. برای نمونه اطعام بینوایان و مساکین برکسانی واجب شده است که ظهار کرده و همسران خویش را همانند مادران و خواهران خویش دانسته اند.
قرآن هم چنین مردم را تشویق به اطعام مساکین می کند و حتی کسانی را که دیگران را به این کار نیکو تشویق و ترغیب می کنند ستایش می کند. (ماعون آیه1 تا 3 و فجر آیه61تا 81 و حاقه آیه 52تا 53) از طرفی این مسئله آن چنان حایز اهمیت است که سهل انگاری در تشویق دیگران به اطعام نیازمندان و مساکین را از علل غل و زنجیر شدن در دوزخ می شمارد. (حاقه آیه03تا 43) نتیجه افتادن به دوزخ این خواهد بود که از غذاهایی چون خون و چرک در دوزخ تغذیه می شوند و طعام ایشان غسلین است. (حاقه آیه 43و 63)
شگفت این که آثاری که برشمردیم برای آن نیست که شخص خود اقدام به اطعام نیازمندان نمی کند بلکه مجازات کسانی است که دیگران را به این سنت نیکو و حسنه ترغیب و تشویق نمی کنند. از این رو کسانی که به اطعام مسکین توجه نمی کنند، در تنگنا و مجازات سخت تری قرارمی گیرند.
خداوند برای آن که مردمان به امر اطعام دیگران تشویق گردند می فرماید بی توجهی در تشویق دیگران به اطعام نیازمندان موجب می شود تا شخص از دوستی و مهربانی در قیامت محروم گردد و مورد سرزنش خداوند قرار گیرد. (حاقه آیه43و 63) گرفتاری در دوزخ و خوردن خوراک های چرکین و خون آلود تنها بخشی از گرفتاری هایی است دچار آن خواهد شد. حال درنظر بگیرید کسی را که نه تنها خود این کار را نمی کند بلکه دیگران را از اطعام به نیازمندان باز می دارد. مجازات چنین شخصی بس دشوارتر و سخت تر است.
در آموزه های قرآن ترک اطعام نیازمندان خود به عنوان عامل و سببی جداگانه برای ورود به دوزخ شمرده شده است. به این معنا که در کنار کفر و گناه، این مسئله خود به تنهایی موجبی است تا شخص، گرفتار دوزخ شود؛ زیرا کسی که نیازمند است و انسان توان کمک و یاری او را دارد وظیفه انسانی و فطری حکم می کند که دست او را گرفته و حداقل نیازهای غذایی اش را برطرف سازد. (مدثر آیه04و 44) این افراد چنان از چشم خدا و پیامبران می افتند که شفاعت نیز شامل آنان نخواهد شد. در حالی که شفاعت از آن کسانی است که در بدترین وضعیت قرارگرفته و تنها راه امید و رهایی شان وساطت پیامبر(ص) و امامان معصوم(ع) و اولیای الهی است. با این حال کسانی که ترک اطعام به نیازمندان می کنند و حتی حاضر نیستند لقمه ای در دستان ایشان بگذارند تا از گرسنگی و مرگ رهایی یابند در شقاوت و سنگ دلی به جایی رسیده اند که ارزش شفاعت نداشته و پست تر از آن هستند که مورد نظر و توجه شفاعت کنندگان قرارگیرند. (مدثر آیه04و 84)

اهمیت و ارزش اطعام
در اهمیت و ارزش اطعام مساکین و نیازمندان همین بس که در وصف اهل بیت(ع) در سوره الانسان به خاطر مسئله اطعام ایشان به فقیر و اسیر و مسکین بوده است. خداوند آنها را به سبب همین اطعام چنان می ستاید و بزرگ می شمارد که می توان فراتر از آن را تصور و تصویر کرد. برای دانستن ارزش اطعام تنها همین سوره الانسان کافی است که همواره در جست وجوی نیازمندی باشد تا به وی اطعام کند.
اطعام در آموزه های قرآنی، سنت پیامبران بوده است و در آیات قرآنی برای عنوان نمونه از اطعام حضرت ابراهیم(ع) سخن به میان آورده است که آن حضرت گوشت قربانی را به فقیران بی نوا می داد. (حج آیه 82) و هم چنین هرگاه مسافر و مهمانی ناشناس (قوم منکرون) به نزد وی درمی آمد نخستین کاری که پس از سلام و درود انجام می داد، فراهم کردن طعام برای ایشان بود. (هود آیه96) بلکه سعی و تلاش می کرد که در پذیرایی از ایشان بهترین غذاها و خوراکی ها را تهیه کند. چنان که قرآن در گزارش خویش از پذیرایی آن حضرت(ع) می فرماید وی شتابان رفت تا گوساله ای فربه را قربانی کند و پیشکش آورد. (ذاریات آیه42و 62و 72)
اطعام به نیازمندان در آیات قرآن صفت ابرار و نیکان دانسته شده است. (انسان آیه5تا 9) قرآن توضیح می دهد که ریشه اطعام به نیازمندان را می بایست در خصلت نیکی و انسانی ایشان دید، چنان که بیانگر تقوا و اخلاص کامل کسانی است که از خود می گذرند و ایثارگرایانه به اطعام دیگران می پردازند. (همان)
ریشه اطعام به دیگران در حقیقت دوستی و محبت به خدایی است که این همه نعمت در اختیار بشر قرارداده و او را بی نیاز ساخته است. (همان)

آثار و کارکردهای اطعام
اطعام به نیازمندان موجب افزایش همبستگی میان افراد جامعه می شود و همدلی و محبت را در میان آنان گسترش داده و زمینه های همکاری و تألیف قلوب را فراهم می آورد.
اطعام همچنین از مهم ترین روش های رهایی جامعه از گرسنگی و فقر کشنده و مزمن است؛ زیرا در آیات قرآن سخن از مساکین است که می بایست به آنان توجه شود و غذا و خوراک در اختیار ایشان قرارگیرد. مسکین کسی است که توان حرکتی از او برداشته شده است و یکجا نشین شده است. مسکنت و به زمین چسبیدن ایشان ممکن است به سبب پیری و یا نقص عضو باشد. البته کسانی که به عللی نمی توانند از خانه خارج شوند و برای خود غذایی فراهم آورند نیز در حکم مسکین هستند. حال درنظر بگیرید که کسانی در جامعه در چنین وضعیتی باشند و همسایگان به ایشان توجهی نداشته باشند. آنان در نداشتن یک لقمه نان و خوراکی، ممکن است به مرگ تدریجی دچار شوند. در حقیقت عدم اطعام آنان قتل آنها به شکل تدریجی و غذاب آور خواهد بود. از این رو خداوند به کسانی که به این دسته از افراد جامعه توجهی ندارند هشدار می دهد که عدم توجه، به معنای کفر واقعی است که نتیجه آن دوزخ و غذای خونابه و چرکینی به نام غسلین است. غسلین آب و یا هر چیزی است که از شست وشو به دست می آید و در این جا خون و چرک هایی است که از بدن مساکین یک جانشین بیرون می آید و در قیامت خوراک ترک کنندگان اطعام آنان می شود.
جامعه ای که اطعام مساکین و نیازمندان را ترک کند در پست ترین صورت اجتماعی و انسانی خود قرارگرفته است که فراتر از آن قابل تصور نیست. و لذا چنین جامعه ای می بایست از هم فروپاشد و به عذابی سخت گرفتار شود.
قرآن توضیح می دهد که افراد و یا جوامعی ترک اطعام می کنند که از دوزخیان هستند (حاقه آیه52و 43) و یا شیفته مال دنیا شده اند (فجر آیه81و 02) و در حقیقت کافر به خدا (یس آیه 74 و حاقه آیه33و 43) و آخرت (یس آیه 74و 84 و ماعون آیه1و 3) و مجرم واقعی (مدثر آیه04و 44) هستند.
خداوند برای تشویق و ترغیب اطعام به نیازمندان به آثار آخروی آن نیز اشاره می کند. از جمله آثار اخروی اطعام آن است که شخص به عنوان ابرار وارد بهشت می شود و در آن جا از سوی خدمتکاران و نوکران دختر و پسر پذیرایی می شود. بر تخت های روان می نشیند و از آب و هوای معتدل آن برخوردار می گردد. لباس های حریر و ابریشمین می پوشد و از غذاها و نوشیدنی های بهشتی بهره مند می شود و از همه مهم تر از نعمت لقای الهی برخوردار می گردد. (سوره الانسان)