«دعا» دست نیازی است که انسان خالصانه به سوی معبود دراز می کند؛ آن گاه که انسان به تناسب تنگنا و موقعیت خویش در می ماند. کسانی در دعا گشایش روزمره در زندگی می خواهند و کسانی که بخشش می طلبند؛ اما کسانی هم هستند که تقرب می جویند و از خدا، خدا را می خواهند. باید در نظر داشت که دهندة بی منت هم اوست و تنوع خواسته ها فرقی نمی کند. مهم این است که شخص خدا را می خواند و به او به عنوان معبودی رئوف پناه می برد.

شاید کسانی بپرسند که خدایی که صاحب ملک هستی و ناظر و حاضر بر عالم آفرینش است و نیازهای هر انسانی را می داند، دیگر چه نیازی به دعای بندگان دارد؟ در جواب باید گفت که این درست است که خداوند قبل از این که کسی از او بخواهد، به او بخشیده است، اما باید توجه داشت که الطاف خداوند نیز خاص و عام دارد. رحمت عام خداوند شامل تمام موجودات عالم هستی می شود، ولی هرکس را که بخواهد مشمول رحمت خاص خویش می کند. به بیانی ساده تر اگر چه خداوند به واسطة موهبت عقل، کلید گشایش بسیاری از امور را در اختیار انسان قرار داده است و انسان می تواند با تکیه بر دانش خود اموری را برای خویش هموار سازد، اما شاه کلیدی هم نزد خود نگه داشته است، تا هرکس که خواهان آن بود، بر او ببخشاید.

از منظری دیگر شاید دعا طریقی باشد برای یافتن آن سرچشمة نور و آن نفخة روح که خداوند در انسان دمید و به عبارتی نوعی نزدیک شدن به خدا و یافتن او در درون خویش است؛ زیرا که او از رگ گردن به انسان نزدیک تر است و بین انسان و قلبش واقع شده است. این نگاهی عارفانه است به دعا و «باباافضل کاشانی» چه زیبا گفته است:

ای نسخة نامة الهی که تویی

وی آینة جمال شاهی که تویی

بیرون زتو نیست آنچه در عالم هست

از خود بطلب هرآنچه خواهی که تویی

و شاید این شاه کلیدِ توانایی، همان باشد که دانشمند و فیلسوف مشهور، هگل، گفته است «انسان با اعتقاد به خدا ... و از یگانگی ذات خود با خدا، خویشتن را توانا می سازد.»

دعا بر روح و جسم افراد نیز تأثیر دارد. دعا کردن، فعل و انفعالاتی در بدن ایجاد می کند و به نوعی با آزادسازی انرژی هایی در بدن، جسم و جان را به آرامش می رساند. امروزه روان شناسان به این موضوع پی برده و دعا را به عنوان یکی ازگزینه های خویش برای رساندن فرد به آرامش حقیقی در نظر گرفته اند. هم چنین دعا در کاهش استرس و ناراحتی های روانی تأثیر به سزایی دارد.

یکی از منشأ های دعا که از دیرباز وجود داشته، ترس است؛ ترس از حوادث، بلایا و انواع گرفتاری های دیگر. انسان های اولیه به نیرویی ماورایی پی برده بودند اما آن را به عنوان خدا نمی شناختند، بلکه به عنوان نیروهای قهریه ای مانند رگبار و رعد و برق، خشکسالی و ... می شناختند که پس از آن همین اندیشه ها سبب پیدایش خدایان گوناگون در مذاهب غیرآسمانی و اولیة بشر شد؛ مانند خدای باد، خدای جنگ و ... تا آن که با رسالت پیامبران آسمانی، انسان توانست معبود و معشوق حقیقی خویش را بازیابد و او را بالاتر از آن چه که هست، ببیند و به او پناه برد.

دعا امری ازلی ـ ابدی است. به عبارتی دیگر قدمتی به قدمت تاریخ انسان دارد و تا ابد نیز انسان همواره به آن نیازمند است. نخستین کسی که روبه درگاه خدا آورد و دعا کرد، حضرت آدم ابوالبشر(ع) بود. به روایتی او پس از هبوط در غربت زمین، دست نیاز به سمت خداوند دراز کرد، و مورد عنایت دوباره قرار گرفت و مژدة بهشت، و بشارت بخشش به او رسید در آیة 37 سورة بقره آمده است:

«پس آدم از خدای خود کلماتی آموخت که آن کلمات سبب پذیرفتن توبة او شد.»

آری، هرکدام از پیغمبران به تناسب موقعیتی که دارند، کلماتی از خدا می آموزند و با همان کلمات روبه درگاه احدیت دعا می کنند. این یک امر طبیعی است که هرکس با زبان خویش در موقعیت های مختلف از خدا درخواست چیزی می کند. این موقعیت بارها برای هریک از ما نیز پیش آمده است. امر دعا کردن و درخواست از خداوند در سوره های مختلفی وجود دارد. خداوند خطاب به رسولان خویش می فرماید که چه چیزی را از او بخواهند و حتی شیوه و کلام این خواستن را خود در اختیار آن ها می گذارد. در واقع دعاهایی هست که خداوند به رسولانش می آموزد. این دعاها هرکدام گزاره های هم سانی هستند که مستقل و بدیع و در اوج ظرافت و زیبایی قرار دارند، آیاتی موجز و رسا که هرکدام حاوی نکته های ظریف هستند و نیز با ساختار ساده ای، عالمی را در درون خویش پنهان کرده اند. نکتة جالب توجه این است که بسیاری از این آیات با کلمة «قُل» شروع شده اند، یعنی خداوند این دعاها را به بندگانش القا می کند.

در سورة مبارکة مؤمنون خداوند چندین بار پیامبر گرامی اسلام(ص) را مورد خطاب قرار می دهد:

ـ قل ربّ اما ترینی ما یوعدون (93)

ـ قل ربّ اعوذ بک من همزات الشیاطین (97)

ـ و قل ربّ اغفر و ارحم و انت خیرالراحمین (118)

در سورة مبارکة انبیاء خداوند می فرماید «یادآر حال زکریا را هنگامی که خدا را ندا کرد که بارالها مرا تنها وامگذار که تو بهترین وارث اهل عالم هستی» و در آیة بعد می فرماید که ما هم دعای او را مستجاب کردیم.

در آیه 38 سورة آل عمران نیز آمده است: «در آن هنگام که زکریا کرامت مریم را مشاهده کرد، گفت: بار پروردگارا مرا به لطف خویش فرزندانی پاک سرشت عطا فرما»

و جالب است که نتیجة این دعاها نیز در آیات بعد روشن می شود و خداوند مژدة فرزندی را به او می دهد.

حال با توجه به ساختار این دعاها که با واژة رب شروع می شود و در قرآن بارها از این شیوه برای عرض خواسته ها به درگاه خداوند استفاده شده است، پی می بریم که انسان موجودی است که همواره در تکامل است و در واقع سیر تکاملی دارد و در این میان نیاز به یک دلیل و یک پرورنده دارد. در قرآن در سوره های مختلفی همین ساختار ثابت به شکل های دیگری آمده است. در آیة 114 سورة مبارکة طه خداوند خطاب به رسول گرامی اسلام(ص) چنین می فرماید:

«پس بلندمرتبه و بزرگوار است خدایی که پادشاه و مَلک راستین مُلک وجود است و ]ای رسول[ پیش از آن که وحی قرآن تمام و کمال به تو رسد، در تلاوت آن تعجیل مکن و پیوسته بگو پروردگارا بر دانشم بیفزا (رب زدنی علما)»

قرآن، کتاب هستی و راهنمای عملی زندگی است. قرآن کتابی است که در هیچ دوره ای رنگ کهنگی نمی گیرد و به عبارت دیگر موضوعات آن همیشه به روز و در اوج تکامل و زیبایی قرار دارد و می توان به راحتی سنت و سیرة رسول خدا را در آن یافت، قرآن کتابی است که در هر عصر می توان از آن الگویی خداپسندانه برای زندگی خویش ساخت.

آری، شایسته است که برای دعا کردن و در هر حالی که هستیم با اخلاص کامل روی به درگاه خداوند بیاوریم و چه نیکوست که از کلام و الفاظی استفاده کنیم که خداوند خود به پیامبرانش القا کرده است و طبیعی است که این جملات در اوج فصاحت و بلاغت هستند و شایستگی آن را دارند تا هنگام گفت وگو با خدا از آن ها استفاده کنیم؛ زیرا کلام و سخن نیکو گفتن خاصه در دعا، در پیشگاه خداوند ارزشمند است، چرا که خود او خطاب به پیامبر اسلام(ص) فرموده است:

«و بندگانم را بگو که همیشه سخن بهتر و نیکوتر را بر زبان آورید ...»