قدر

شب قدر

خداوند مهربان از باب لطف و عنایت و رحمت و محبّت نسبت به بندگانش یک شب از تمام شب‏هاى سال را آنهم در ماه مبارک رمضان شب قدر قرار داده و براى عبادت و بیدارى آن شب ارزشى بهتر از عبادت در هزار ماه مقرّر فرموده است.

آرى، عظمت و موقف و موقعیت آن شب و بهره معنوى و اجر اخروى در آن شب از سى هزار شب بهتر و بالاتر است.

نورانیت و برکت و برق و روشنایى آن شب بیش از سى هزار شب مى‏باشد، آن شب باید عاشق بیقرار، و دلداده مست، و دلباخته دلسوخته، با عبادت و بیدارى و با قال و حال و با تضرع و زارى، و مسکنت و خوارى، و خشوع و خشیت، خود را به‏ دامن معشوق اندازد و هر چه براى دنیا و آخرتش مى‏خواهد از حضرت محبوب بگیرد، که معشوق عاشقان و محبوب محبان در آن شب، عاشقى را از درگاهش ناامید نمى‏کند.

انسان‏ها اگر شب قدر را قدر بدانند، به نتایج و آثارى دست مى‏یابند که ارزیابى آن نتایج و آثار براى احدى از جنّ و انس و ملائکه مقدور نیست.

در عظمت آن شب همین بس که ظرف نزول تمام قرآن براى هدایت ناس، و فضاى فرود ملائکه و روح و هدیه آوردن سلامت دائم و برکت همیشگى براى عباد الهى است.

قرآن به ده شب اول ذوالحجّة یا ده شب عاشورا یا به شب قسم یاد کرده، قرآن از نیمه شب براى عبادت و از سحر براى استغفار به عظمت اسم مى‏برد.

قرآن مى‏گوید: مهمانى موسى را در پیشگاه حق با افزودن ده شب کامل کردیم.

قرآن مى‏فرماید: محمّد صلى الله علیه و آله به شب، معراج رفت، و این همه دلیل براى بزرگى و عظمت شب است، ولى هیچ یک از شب‏هاى مذکور ما، همه موقعیت و موقفش شب قدر نبوده است. با توجّه به این واقعیّت‏ها، شب قدر چه شب پرقیمت و چه زمان فوق‏العاده‏اى است! که خداوند مى‏فرماید:

إِنَّآ أَنزَلْنهُ فِى لَیْلَةِ الْقَدْرِ* وَ مَآ أَدْرَیکَ مَا لَیْلَةُ الْقَدْرِ* لَیْلَةُ الْقَدْرِ خَیْرٌ مّنْ أَلْفِ شَهْرٍ* تَنَزَّلُ الْمَلئِکَة وَ الرُّوحُ فِیهَا بِإِذْنِ رَبّهِم مّن کُلّ أَمْرٍ* سَلمٌ هِىَ حَتَّى‏ مَطْلَعِ الْفَجْرِ» «1»

ما قرآن را در شب قدر نازل کردیم.* تو چه مى‏دانى شب قدر چیست؟* شب قدر، بهتر از هزار ماه است.* فرشتگان و روح در آن شب به اذن پروردگارشان براى [تقدیر و تنظیم‏] هر کارى نازل مى‏شوند.* این شب تا برآمدن سپیده‏دم [سراسر] سلام و رحمت است.

هزار ماه بیش از هشتاد سال است. به راستى چه شب با عظمتى است که به اندازه یک عمر طولانىِ پر برکت ارزش دارد.

عظمت شب قدر در روایات و تفاسیر

«در بعضى از تفاسیر آمده است که پیغمبر اسلام صلى الله علیه و آله فرمود:

یکى از بنى اسرائیل لباس جنگ در تن کرده بود و هزار ماه در این لباس بود، و آماده بود تا در جهاد در راه خدا شرکت کند، اصحاب و یاران از این مرد تعجّب کردند و آرزو داشتند چنان فضیلت و افتخارى براى آنها نیز میسّر مى‏شد، آیه فوق نازل شد و بیان کرد که شب قدر از هزار ماه بهتر است. «2» در حدیث آمده است که:

پیغمبر اکرم از چهار نفر از بنى‏اسرائیل که هشتاد سال عبادت خدا را بدون عصیان انجام داده بودند سخن به میان آورد، اصحاب آرزو کردند، اى کاش آنان هم چنین توفیقى پیدا مى‏کردند، آیه فوق در این زمینه نازل شد. «3» در شب قدر همراه با ملائکه، روح نازل مى‏شود و روح مخلوق عظیمى است ما فوق فرشتگان چنانکه در حدیثى از حضرت صادق علیه السلام نقل شده که شخصى از حضرت پرسید: آیا روح همان جبرئیل است؟ امام فرمود:

جبرئیل از ملائکه است و روح اعظم از ملائکه است، مگر خداوند نمى‏فرماید:

ملائکه و روح نازل مى‏شوند؟ «4»

منظور از مِنْ کلِّ امر این است که فرشتگان براى تقدیر و تعیین سرنوشت‏ها و آوردن هر خیر و برکتى در آن شب نازل مى‏شوند.

شب قدر شبى است آکنده از سلامت و خیر و رحمت تا طلوع صبح. هم قرآن در آن نازل شده، هم عبادت و احیاى آن معادل هزار ماه است، هم خیرات و برکات الهى در آن شب نازل مى‏شود، هم رحمت خاصش شامل حال بندگان مى‏گردد و هم فرشتگان و روح در آن شب نازل مى‏شوند.

بنابراین شبى است سر تا سر سلامت از آغاز تا پایان، حتى طبق بعضى از روایات در آن شب شیطان در زنجیر است و از این نظر نیز شبى است سالم و توأم با سلامت.

در حدیثى در «تفسیر برهان» آمده است از امام باقر علیه السلام سؤال شد: آیا شما مى‏دانید شب قدر کدام شب است؟ فرمود:

کَیْفَ لا نَعْرِفُ وَ الْمَلائِکَةُ تَطُوفُ بِنا فِیها. «5»

چگونه نمى‏دانیم در حالى که فرشتگان در آن شب گرد ما دور مى‏زنند!

در داستان ابراهیم علیه السلام آمده است که: چند نفر از فرشتگان الهى نزد او آمدند و بشارت تولد فرزند براى او آوردند و بر او سلام کردند. «6» مى‏گویند: لذّتى که ابراهیم علیه السلام از سلام این فرشتگان برد با تمام دنیا برابرى نداشت. اکنون باید فکر کرد که وقتى گروه گروه فرشتگان در شب قدر نازل مى‏شوند و بر مؤمنان سلام مى‏کنند چه لذّت و لطف و برکتى دارد.

وقتى ابراهیم علیه السلام را در آتش نمرودى افکندند، فرشتگان آمدند و بر او سلام‏ کردند، آتش بر او گلستان شد، آیا آتش دوزخ به برکت سلام فرشتگان بر مؤمنان در شب قدر «بَرْد و سلام» نمى‏شود؟

آرى، این نشانه عظمت امّت محمّد صلى الله علیه و آله است که در آن‏جا بر خلیل نازل مى‏شود و در این‏جا بر امّت اسلام فرود مى‏آید.

شب قدر به این جهت «قدر» نامیده شده که جمیع مقدّرات بندگان در تمام سال در آن شب تعیین مى‏شود. شاهد این معنا سوره دخان است که مى‏فرماید:

انّا انْزَلْناهُ فِى لَیْلَةٍ مُبارَکَةٍ انّا کُنّا مُنْذِرینَ* فِیها یُفْرَقُ کُلُّ امْرٍ حَکیمٍ» «7»

به راستى ما آن را در شبى پربرکت نازل کردیم؛ زیرا که همواره بیم‏دهنده بوده‏ایم؛* در آن شب هر کار استوارى [به اراده خدا] فیصله مى‏یابد.

این بیان هماهنگ با روایات متعددى است که مى‏گوید:

در آن شب مقدّرات یک سال انسان‏ها تعیین مى‏گردد و ارزاق و سرآمد عمرها و امور دیگر در آن لیله مبارکه تفریق و تبیین مى‏شود.

البته این مسئله هیچ گونه تضادّى با آزادى اراده انسان و مسئله اختیار ندارد، چرا که تقدیر الهى به وسیله فرشتگان بر طبق شایستگى‏ها و لیاقت‏هاى افراد و میزان ایمان و تقوا و پاکى نیّت و اعمال آنهاست.

یعنى براى هر کس آن مقدّر مى‏کنند که لایق آن است، یا به تعبیر دیگر زمینه‏هایش از ناحیه خود او فراهم شده و این نه تنها منافاتى با اختیار ندارد بلکه تأکیدى بر آن است.

مشهور و معروف در روایات این است که قدر در دهه آخر ماه رمضان و شب بیست و یکم یا بیست و سوم است، لذا در روایتى مى‏خوانیم که در دهه آخر ماه مبارک رسول الهى تمام شب‏ها را احیا مى‏داشت. «8»

و در روایتى از حضرت صادق علیه السلام است که:

شب قدر شب بیست و یکم یا بیست و سوم است، حتى هنگامى که راوى اصرار کرد کدام یک از این دو شب است و گفت: اگر من نتوانم هر دو شب را عبادت کنم کدام یک را انتخاب کنم؟ امام تعیین نفرمود و افزود:

ما ایْسَرَ لَیْلَتَیْنِ فِیما تَطْلُبُ. «9»

چه آسان است دو شب براى آنچه مى‏خواهى.

در روایات اهل بیت بیشتر روى شب بیست و سوم تکیه شده است. «10» بسیارى معتقدند: مخفى بودن شب قدر در میان شب‏هاى ماه مبارک رمضان براى این است که مردم به همه این شب‏ها اهمیّت دهند، همان گونه که خداوند رضاى خود را در میان انواع طاعات پنهان کرده تا مردم به همه طاعات روى آورند، و خشمش را در میان معاصى پنهان کرده تا از همه گناهان بپرهیزند، دوستانش را در میان مردم مخفى کرده تا همه را احترام کنند، اجابت را در میان دعاها مخفى داشته تا به همه دعاها رو آورند، اسم اعظم را در میان اسمایش پنهان فرموده تا همه را بزرگ دارند، وقت مرگ را مخفى ساخته تا در همه حال آماده باشند.

حضرت صادق علیه السلام به علىّ بن ابى حمزه ثمالى فرمود:

فضیلت شب قدر را در شب بیست و یکم و بیست و سوم بطلب و در هر کدام از این دو شب یکصد رکعت نماز بجاى آور و و اگر بتوانى هر دو شب را تا طلوع صبح احیا بدار و در آن شب غسل کن.

ابوحمزه مى‏گوید: عرض کردم: اگر نتوانم ایستاده این همه نماز بخوانم، فرمود:

نشسته بخوان، عرض کردم: اگر نتوانم فرمود: در بستر بخوان و مانعى ندارد در آغاز شب خواب مختصرى بنمایى و بعد مشغول عبادت شوى، درهاى آسمان در ماه رمضان گشوده است، و شیاطین در غل و زنجیرند و اعمال مؤمنان مقبول است و چه ماه خوبى است ماه رمضان». «11»

پی نوشت ها:

______________________________

(1)- قدر (97): 1- 5.

(2)- مجمع البیان فى تفسیر القرآن: 10/ 409، سوره قدر؛ تفسیر نور الثقلین: 5/ 615، حدیث 16، سوره قدر؛ مستدرک الوسائل: 7/ 458، باب 22، حدیث 8653.

(3)- الدرّ المنثور: 6/ 371، سوره قدر؛ تفسیر ابن کثیر: 4/ 567، سوره قدر.

(4)- بحار الأنوار: 25/ 64، باب 3، حدیث 45؛ بصائر الدرجات: 464، باب 19، حدیث 4.

(5)- البرهان فى تفسیر القرآن: 5/ 716، ذیل آیه 4 سوره قدر؛ بحار الأنوار: 94/ 14، باب 53، حدیث 23.

(6)- هود (11): 69.

(7)- دخان (44): 3- 4.

(8)- الکافى: 4/ 175، حدیث 1؛ من لایحضره الفقیه: 2/ 184، حدیث 2087؛ الکافى: 4/ 156، حدیث 2.

(9)- تفسیر نور الثقلین: 5/ 624، حدیث 58، ذیل آیه 3 سوره قدر؛ الکافى: 4/ 156، حدیث 2.

(10)- الکافى: 4/ 156، حدیث 2؛ تهذیب الأحکام: 3/ 58، باب 4، حدیث 4.

(11)- تفسیر نمونه: 27/ 183- 191، ذیل تفسیر سوره قدر.