شرافت و برترى انسان که به وسیله آن فوق همه موجودات قرار مى گیرد بى‏تردید از برکت استعداد او نسبت به معرفت و شناخت حضرت حق است، شناختى که جمال و کمال و افتخارش در دنیا و توشه و ذخیره‏اش در آخرت است.

انسان با قلبش براى شناخت حق و معرفت به حضرت او مستعد و آماده مى‏شود نه به عضوى از اعضایش، عالم و آگاه به حق و عامل براى خدا قلب است نه دیگر نواحى وجود انسان.

کوشاى به سوى حق و نزدیک شونده به حضرت دوست و کشف کننده آنچه نزد خدا و در حریم اوست قلب است.

اعضا و جوارح پیروان و خادمان و فرمانبردان قلب هستند و جایگاهشان جایگاه ابزار و آلات است که قلب آنها را به کار مى‏گیرد.

موقف قلب نسبت به اعضا و جوارح موقف مالک نسبت به برده و ارباب نسبت به رعیت و صنعت‏گر نسبت به ابزار است.

قلب هرگاه از غیر حق خالى و سالم باشد مقبول خداست، و چون غرق در امور غیر حق باشد محجوب از حضرت محبوب است، آنچه از عبد خواسته‏اند در حقیقت از قلب خواسته شده، و مخاطب به تکالیف و مسئولیت‏ها قلب است، پاداش و کیفر مربوط به اوست، قلب است که چون از رذایل تزکیه شود آماده قرار گرفتن در مقام قرب مى‏شود، و چون به زشتى‏ها آلوده گردد، و در چاه عیب و نقص افتد، گرفتار محرومیت از رحمت حق شود.

در حقیقت مطیع خدا اوست و اوست که انوار عبادات را بر دیگر اعضا و جوارح مى‏تاباند و پخش مى‏کند، و بى‏تردید عصیان‏گر واقعى بر خدا اوست که آثار زشتى‏ها را بر اعضا و جوارح جارى مى‏کند.

خوبى‏ها از افق وجود انسان به نورانیت او آشکار مى‏گردد، و زشتى‏ها از شومى تاریکى او بر انسان ظاهر مى‏شود، زیرا از کوزه‏همان برون تراود که در اوست.

قلب است که هرگاه انسان به حقیقت آن آگاه گردد و او و شئونش را بشناسد خود را شناخته، و چون خود را بشناسد خدا شناخته است، و اگر نسبت به آن جاهل باشد قطعاً به غیر آن جاهل‏تر است و یقیناً انسان بدون شناخت قلب نه خود را شناخته و نه خدا را و نه غیر خدا را.

متأسفانه اکثر مردم به قلب و شئون قلب خود ناآگاهند، و بین آنان و قلبشان حایل و حاجب قرار دارد و نشانه قرار داشتن حایل این است که به مشاهده حقیقى قلب و مراقبت از او و درک صفاتش، و کیفیت زیر و رو شدنش در دست قدرت خدا و این که چرا گاهى میل به اسفل سافلین و زمانى رغبت به اعلا علیین دارد موفق نمى‏شوند.

آرى کسى که قلبش را نشناسد و به شئون و صفات آن عارف نشود تا به مراقبت و رعایت او برخیزد، و حقایقى که از خزائن ملکوت بر او ظاهر مى‏شود و مى‏درخشد رصد کند از کسانى است که به بیمارى خود فراموشى که از بدترین بیمارى‏ها است دچار آمده‏ «1» چنان که حضرت حق مى‏فرماید:

وَ لا تَکُونُوا کَالَّذِینَ نَسُوا اللَّهَ فَأَنْساهُمْ أَنْفُسَهُمْ أُولئِکَ هُمُ الْفاسِقُونَ: «2»

و مانند کسانى نباشید که خدا را فراموش کردند پس خدا هم آنان را دچار خود فراموشى کرد، اینان همان بیرون رفتگان از مدار انسانیت‏اند.

از حضرت صادق (ع) روایت شده:

«ان للقلب اذنین فاذا هم العبد بذنب قال له روح الایمان: لا تفعل و قال له الشیطان: افعل و اذا کان على بطنها نزع منه روح الایمان:» «3»

براى قلب دو گوش است، زمانى که انسان آهنگ گناه کند روح ایمان به او مى‏گوید انجام نده و شیطان به او مى‏گوید به گناه برخیز چون با گناه درآمیزد روح ایمان از او کنده مى‏شود.

از رسول خدا روایت شده:

«فى الانسان مضغة اذا هى سلمت و صحت سلم بها سائر الجسد، فاذا سقمت سقم لها سائر الجسد و فسد و هى القلب:» «4»

در انسان پاره‏گوشتى است چون سالم و صحیح باشد دیگر اعضاء جسد در پرتو سلامت او سالم است، و هنگامى که بیمار باشد به خاطر او دیگر اعضاء بدن بیمار و فاسد است و آن پاره گوشت قلب است.

ونیز از آن حضرت نقل شده:

«اذا طاب قلب المرء طاب جسده، و اذا خبث القلب خبث الجسد:» «5»

هنگامى که قلب انسان پاک و پاکیزه باشد جسم و بدنش پاک است، و چون قلب آلوده باشد جسد هم آلوده خواهد بود.

امیرالمؤمنین (ع) به فرزندش فرمود: پسرم‏

«ان من البلاء الفاقة و اشد من ذلک مرض البدن و اشد من ذلک مرض القلب، و ان من النعم سعة المال و افضل من ذلک صحة البدن و افضل من ذلک تقوى القلوب:» «6»

از مصائب رنج‏ها فقر و تهیدستى است و بدتر از آن بیمارى بدن و سخت‏تر از آن بیمارى قلب است، و از نعمت‏ها گشایش و سعه مالى است و بهتر از آن سلامت بدن و برتر از آن تقواى قلب است.

از حضرت باقر (ع) نقل شده است:

«القلوب ثلاثه: قلب منکوس لا یعثر على شیئ من الخیر و هو قلب الکافر، و قلب فیه نکتة سوداء فالخیر و الشر فیه یعتلجان فما کان منه اقوى غلب علیه و قلب مفتوح فیه مصباح یزهر فلا یطفأ نوره الى یوم القیامة و هو قلب المؤمن:» «7»

قلب‏ها سه نوع است: قلبى است واژگون که بر چیزى از خیر پى نمى‏برد و آن قلب کافر است، و قلبى است که در آن نقطه سیاهى وجود دارد که خیر و شر در آن در تلاطم‏اند، پس هر کدام از خیر و شر نیرومندتر گردد بر دیگرى چیره مى‏شود، و قلبى گشاده است که در آن چراغى درخشنده است و نورش تا قیامت خاموش نمى‏گردد و آن قلب مؤمن است.

حضرت صادق (ع) از پدرانش از پیامبر روایت مى‏کند:

«من علامات الشقاء جمود العین و قسوة القلب و شده الحرص فى طلب الرزق و الاصرار على الذنب:» «8»

از نشانه‏هاى بدبختى چشم بى‏اشک و سنگدلى، و حرص شدید در طلب رزق و پافشارى برگناه است.

و نیز آن حضرت به امیرالمؤمنین فرمود:

«یا على اربع خصال من الشقاء: جمود العین و قساوة القلب و بعد الامل و حب البقاء:» «9»

چهار خصلت از تیره‏بختى است: چشم بى‏اشک، و سنگدلى، و آروزهاى غیر قابل دسترسى، و عشق به ماندن در دنیا است.

از امیرمؤمنان (ع) روایت شده:

شگفت‏ترین چیزى که در انسان است قلب اوست و براى قلب موادى از حکمت و اضدادى خلاف حکمت است، اگر امید و دلگرمى نسبت به دنیا براى آن پیش آید طمع او را به خوارى مى‏نشاند، و اگر طمع او را به جنب و جوش وا دارد حرص او را به هلاکت دچار مى‏کند، و اگر ناامیدى و یأس بر او چیره شود غصه و اسف او را مى‏کشد، و اگر خشم و غضب به او برسد غیظ سنگین بر او حمله‏ور گردد، و اگر خود را به خوشى و رفاه خوشبخت ببیند تحمل سختى و بلا را فراموش مى‏کند، و اگر ترس و بیم به او برسد، پرهیز و حذر او را گرفتار مى‏کند و اگر امنیت به او فراخى و وسعت ندهد غفلت او را مى‏رباید، و اگر نعمت بر او تازه شود رشک و حمیت او را مى‏گیرد و اگر مصیبتى به او برسد بى‏تابى او را رسوا مى‏کند، و اگر ثروتى جمع کند ثروتمندى او را به طغیان آرد، و اگر تهیدستى او را بگزد بلا او را سرگرم مشغول سازد، و اگر گرسنگى او را بى‏تاب کند ناتوانى او را از پاى اندازد، و اگر پرخورى کند سیرى بیش از اندازه وى را افسرده نماید، هر کوتاهى براى او زیان‏آور، و هر زیاده‏روى براى او مفسده انگیز است. «10»

حضرت صادق (ع) به مردى فرمود: فلانى بدان و آگاه باش که جایگاه قلب نسبت به بدن جایگاه امام و پیشوا نسبت به مردم است که اطاعت از امام بر مردم واجب است، آیا نمى‏بینى همه اعضاء سپاهى براى قلب هستند و ترجمان وضع او، و ادا کننده خواسته‏هاى او.

دو گوش، دو چشم، بینى، دهان، دو دست، دو پا و عضو شهوت، قلب هرگاه آهنگ نظر کند انسان دو چشم خود را مى‏گشاید، و هرگاه قصد شنیدن نماید دو گوش براى شنیدن تحریک مى‏شود و راه‏هاى شنیدن باز مى‏گردد، و چون آهنگ بو کشیدن کند با بینى استشمام مى‏کند و چون اراده سخن گفتن نماید با زبان سخن مى‏گوید، و چون نیت حرکت کند دو پا به حرکت مى‏آید، و هنگامى که قصد شهوت نماید عضو شهوت به حرکت مى‏آید، همه اعضا و جوارح از جانب قلب کار مى‏کنند، اینگونه شایسته است که از پیشوا اطاعت شود زیرا فرمان ویژه اوست. «11»

از حضرت سجاد (ع) روایت شده:

براى انسان چهار چشم است: دو چشم است که به وسیله آنها کار دین و دنیایش را نظر مى‏کند و دو چشم است که امور آخرتش را به وسیله آن دو ملاحظه مى‏نماید، هرگاه خدا خیرى براى بنده‏اش بخواهد دو چشم قلبش را مى‏گشاید پس به آن دو چشم غیب و آخرت را مى‏نگرد، و اگر غیر آن را بخواهد دو چشم قلب را وا مى‏گذارد. «12»

حضرت صادق (ع) مى‏فرماید پدرم همواره مى‏فرمود:

«ما شیئ افسد للقلب من الخطیئة ان القلب لیواقع الخطیئة فما تزال به حتى تغلب علیه فیصیر اسفله اعلاه و اعلاه اسفله:» «13»

چیزى براى قلب فاسد کننده‏تر از گناه نیست، بى‏تردید قلب به گناه مى‏افتد و همواره به آن ادامه مى‏دهد تا جائى که پستش برتر، و برترش پست مى‏شود.

از حضرت موسى بن جعفر (ع) به روایت على بن جعفر نقل شده:

«اوحى الله عزوجل الى موسى (ع) یا موسى لا تفرح بکثرة المال و لاتدع ذکرى على کل حال فان کثرة المال تنسئ الذنوب و ان ترک ذکرى یقسى القلوب:» «14»

خدا به موسى وحى فرمود: اى موسى به فراوانى ثروت شادمان نباش، و یادم را در هیچ حالى ترک نکن، زیرا فراوانى ثروت گناهان را از یاد مى‏برد، و ترک یادم دلها را گرفتار قساوت مى‏کند.

از امیرمؤمنان روایت شده:

«ما جفت الدموع الالقسوة القلب، و ما قست القلوب الالکثرة الذنوب.» «15»

چشم‏ها از اشک خشک نشد مگر به خاطر سنگدلى و قلب‏ها سیاه و سخت نشد مگر بخاطر گناهان.

در کتاب فقه الرضا روایت شده:

«ان الله فى عباده آنیة و هو القلب، فاحبها الیه اصفاها و اصلبها و ارقها، اصلبها فى دین الله و اصفاها من الذنوب و ارقها على الاخوان:» «16»

براى خدا در بندگانش ظرفى است و آن قلب است، محبوب‏ترین قلب نزد خدا صاف‏ترین و سخت‏ترین و نرمترین آنها است، سخت‏ترینش در دین، و صاف‏تر و پاک‏ترینش در گناهان و نرم‏ترینش نسبت به برادران.

از رسول خدا روایت شده در مناجاتى که حضرت داود با خدا داشت گفت:

«الهى لکل ملک خزانة فاین خزانتک؟ قال جل جلاله: لى خزانة اعظم من العرش و اوسع من الکرسى و اطیب من الجنة و ازین من الملکوت، ارضها المعرفة، و سماءها الایمان، وشمسها الشوق، و قمرها المحبة، و نجومها الخواصر، و سحابها العقل، ومطرها الرحمة، واثمارها الطاعة، وثمرها الحکمة، ولها اربعة ابواب: العلم والحلم والصبر والرضا الا وهى القلب:» «17»

خدایا براى هر پادشاهى خزانه‏اى است، خزانه تو کجاست؟ خداى بزرگ فرمود: براى من خزانه‏اى است بزرگ‏تر از عرش، وسیع‏تر از کرسى، پاکیزه‏تر از بهشت، و زیباتر از ملکوت، زمینش معرفت، آسمانش ایمان، خورشیدش شوق، ماهش محبت، ستارگانش مطالب استوار در ذهن، ابرش عقل، بارانش رحمت، میوه‏هایش طاعت، محصولش حکمت است، براى آن چهار در است: علم، بردبارى، صبر و رضا است بدانید که آن خزانه قلب است.

پی نوشت ها:

______________________________

(1)- محجة البیضاء، ج 5، ص 3 بحار ج 70، ص 34.

(2)- حشر 19.

(3)- کافى ج 2، ص 267.

(4)- بحار ج 70، ص 50، حدیث 4.

(5)- خصال ج 1، ص 18.

(6)- امالى طوسى ج 1، ص 146.

(7)- بحار ج 50، ص 51، ج 9.

(8)- خصال ج 1، ص 115.

(9)- بحار ج 70، ص 52، حدیث 12.

(10)- علل شرایع ج 1، ص 103.

(11)- بحار ج 70، ص 52.

(12)- خصال ج 1، ص 114.

(13)- بحار ج 70، ص 54.

(14)- بحار ج 70، ص 55.

(15)- علل شرایع ج 1، 77.

(16)- بحار ج 77، ص 56، حدیث 26.

(17)- بحار ج 70، ص 59، به نقل از غوالى الئالى.