آثار بیرونی گریه

گریه از بُعد اجتماعی و سیاسی، تولی و تبری را در پی دارد و عاملی است برای آگاهی و تحرکات اجتماعی و سیاسی. از این رو، حکومت های ستمگر از اقامه ی عزا برای سالار شهیدان کربلا ممانعت به عمل می آوردند. ما به اختصار به پاره ای از اثرات اجتماعی و سیاسی گریه اشاره می کنیم:
1. گریه و اعلان جنگ با ظلم و ستم

قطره های اشک پیام آور پیوند هدف هاست، آنها که می خواهند بگویند با مرام امام حسین (علیه السّلام) و اصحابش همراه و با هدف آن عزیزان هماهنگ هستیم، این کار را گاهی با شعارهای آتشین و سرودن اشعار و حماسه ها ابراز می دارند و گاهی با وسایل دیگر؛ مانند ریختن اشک در رثای امام حسین (علیه السّلام) (43)، حتی در ارزیابی این روش ها می توان جاری شدن اشک را در اعلام وفاداری به اهداف مقدس امام (علیه السّلام) و یارانش صادقانه تر دانست. (44) این همان پیوند دل و جان با آنها و اعلان جنگ با ظلم و ستم است. البته روشن است که چنین گریه ای بدون آشنایی با اهداف پاک آن عزیزان میسر نیست.
2. گریه و احیای مکتب اسلام

گریه ای که شیعه بر مظلومیت معصومین (علیهم السّلام) و از جمله فاطمه زهرا (سلام الله علیها) و ائمه مدفون در بقیع و امام حسین (علیه السّلام) می کند باعث شده است تا اسلام ناب محمدی حفظ گردد.
امام خمینی (رحمه الله) در این باره فرموده است: « سید الشهدا را این گریه ها حفظ کرده است و... هر مکتبی تا پایش سینه زن نباشد، تا پایش گریه کن نباشد... حفظ نمی شود ». (45) « زنده نگه داشتن عاشورا یک مسأله بسیار مهم سیاسی عبادی است ». (46)
استاد شهید مطهری (رحمه الله) سرّ این نکته را این گونه بیان می کند: جوانی از من پرسید: اگر بناست مکتب امام حسین (علیه السّلام) احیا شود، آیا ذکر مصیبت آن امام هم ضرورتی دارد؟ گفتم بله، دستوری است که امامان به ما داده اند و این دستور، فلسفه ای دارد و آن این که هر مکتبی اگر چاشنی ای از عاطفه نداشته باشد و صرف مکتب فلسفه و فکر باشد، آن قدر در روح ما نفوذ ندارد و شانس بقا ندارد، ولی اگر چاشنی عاطفه داشته باشد، این عاطفه به آن حرارت می دهد... بدون شک مکتب امام حسین (علیه السّلام) منطق و فلسفه دارد، درس است، باید آموخت، اما اگر دائماً این مکتب را صرفاً به صورت فکری بازگو کنیم، حرارت و جوشش گرفته می شود و اساساً کهنه می گردد. (47)
به هر حال، گریه بر ظلم هایی که بر ائمه رفته، موجب می شود تا همیشه این داغ تازه بماند و دیگر کسی نتواند همچون غدیر خم واقعه عاشورا و... را انکار کند و این را می دانیم که احیای عاشورا؛ یعنی احیای مکتب اسلام؛ زیرا آن امام (علیه السّلام) برای حفظ اسلام قیام کرده است.
نتیجه این که گریه ی شیعیان در کنار بقیع و در عزای امام حسین (علیه السّلام) و... اوّلاً: یک امر طبیعی و انسانی است. ثانیاً: به منظور دست یابی به اهدافی است که بیان شد. این گریه نه تنها مانع از تحرک اجتماعی نیست، بلکه برخورد اجتماعی و تبری را به دنبال دارد و حربه و وسیله ای است برای مبارزه با ظلم و ستم، وسیله ای برای رواج فرهنگ شهادت و بیداری ملت ها و این جاست که مجلس روضه برای اباعبدالله (علیه السّلام) و گریه در قبرستان بقیع و کنار قبر امامان معصوم که هر یک مظلومانه به شهادت رسیده اند، مفهوم تازه ای پیدا خواهد کرد و سرّ توجه ائمه و علمای شیعه به چنین مجالسی معلوم خواهد گشت.
همچنین مشخص می شود که چرا حکام زر و زور بر برپایی چنین مجالسی موافق نبوده اند و حتی در پی آن بودند که نام امام حسین (علیه السّلام) محو و قبر آن حضرت، نامعلوم گردد. ثالثاً: چنین گریه ای مورد تأیید قرآن و روایات است و بر آن سیره ی پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) و اصحاب هم گواهی می دهند. (48)
با دقت در آنچه گفته شد همچنین روشن گردید که چرا برای شهادت امام حسین (علیه السّلام) مجالس جشن برپا نمی شود؟! با این که به وصال معشوق خود نائل شده است.
به نظر می رسد که توجه ویژه به این پرسش خالی از لطف نباشد، از این رو می گوییم:
1. مبتکر این فکر که سیدالشهدا در روز عاشورا با شهادتش به وصال معشوق رسیده است، از این رو باید در این روز شادی کرد، عبدالقادر گیلانی از علمای اهل سنت بوده، او در کتاب « غنیه » می گوید: بعضی به اهل سنت اشکال کرده اند که چرا روز عاشورا را روزه می گیرید، در حالی که این کارِ صحیحی نیست؛ زیرا در این روز حسین بن علی (علیه السّلام) به شهادت رسیده و سزاوار است در روز مصیبت ایشان جمیع مردم اقامه عزا کنند و شما که اهل سنت هستید؛ چرا این روز را روز سرور و شادی قرار داده اید و مردم را به ببرپایی مجالس سرور و پوشیدن لباس نو و خوردن غذاهایی که مناسب روز عید است دعوت می کنید؟ و این حق حسین (علیه السّلام) نیست. (49)

آن گاه چنین پاسخ می دهد: اشکال کننده به اشتباه رفته و اعتقادش فاسد است؛ زیرا که خداوند شهادت را برای سبط پیامبرش برگزیده است... و روز عاشورا را نباید روز مصیبت قرار داد؛ چرا که عاشق به معشوق رسیده است، از این رو این روز باید روز سرور و شادی باشد. (50) او در ادامه به روایاتی استناد می کند که حکایت از استحباب روزه روز عاشورا دارد و این که در روز عاشورا خداوند برکات مخصوصه خود مانند خلق آسمان ها و زمین! و خلق آدم و نجات انبیا و هلاک دشمنان خدا مثل فرعون و قومش را نازل کرده است (51)، بر این اساس سزاوار است که مردم عید بگیرند و شادی کنند نه گریه و عزاداری.
2. مولوی نیز اگر چه درباره شخصیت الهی امام حسین (علیه السّلام) کوچک ترین تردیدی به خود راه نمی دهد (52)، اما با انتقاد از عزاداری مردم حلب در روز
عاشورا، تحلیلی همانند سخن گیلانی، ارائه می کند و می سراید:

روح سلطانی ز زندانی بجست *** جامه چون درّیم و چون خاییم دست
چون که ایشان خسرو دین بوده اند *** وقت شادی شد چو بگسستند بند
سوی شاد روان دولت تاختند *** کنده و زنجیر را انداختند
دور ملک است و گه شاهنشهی *** گر تویک ذره از ایشان آگهی (53)

یعنی حال که روح یک مرد بزرگ از زندان دنیا رها شده و رفته است؛ چرا ما درباره او جامه بدرّیم و دست بخاییم. چون آن بزرگوار خسرو دین بود، رفتنش از دار دنیا که گسستن زنجیر حوادث طبیعت است موجب شادی و وجد است نه اندوه و ماتم. آن سروران به ایوان دولت ابدی رهسپار گشته اند و کنده و بند و زنجیر از دست و پای روحشان باز نموده اند.
در حقیقت اگر تو هشیار باشی، دوران ملک و سروری آنان با شهادتشان شروع شده است و اگر از آگاهی و هشیاری محزومی، برو گریه بر حال خود کن که کار تو نشان می دهد که منکر انتقال روح به ابدیت و آستانه محشری. برو گریه بر دل و دین خرابت کن که جز این خاک کهنه و تیره چیزی نمی بیند و اگر دل تو عالمی جز این خاک تیره و کهنه را می بیند، چرا دلیر و دارای پشتیبان و چشم سیر نبوده و جان و حیات را به آن عالم نمی سپارد.
در نقد این سخنان، گفته شده است که اولاً: پیش از این بیان شد که استفاده از روش جعل حدیث برای تبرئه معاویه و یزید و نیز نازیبا نشان
دادن شخصیت و قیام امام حسین (علیه السّلام) از محوری ترین روش های دشمنان اهل بیت بوده است و چنین شیوه ای به موارد گفته شده محدود نگردید و هر آنچه را که مربوط به امام حسین بود در برگرفت؛ از آن جمله مسئله عزاداری نیز از جعل حدیث در امان نماند و برای کم رنگ کردن یا از بین بردن توجه به قیام امام حسین (علیه السّلام) و عزاداری در روز عاشورا گفته شد: « روزه گرفتن در روز عاشورا مستحب است یا روز عاشورا روز عید و شادی است » و در این باره به احادیثی نیز استناد گردید که به عقیده ی حاکم نیشابوری، توسط قاتلان حسین (علیه السّلام) جعل گردیده است. (54) ثانیاً: شکی نیست که خواب های سنگین ما سزاوار هزاران گریه است. قرآن در این باره می فرماید: کمی بخندند و بایستی زیاد بگریند؛ زیرا مجازات اندوخته های آنان چنین است (55)، اما چه منافاتی بین گریه بر حال خود و گریه بر امام حسین (علیه السّلام) که گریه بر خود و انسانیت و انسان ها است، وجود دارد؟! از سویی دیگر؛ اگرچه مردان الهی با شهادت و کشته شدن، به دیدار خدا می روند و برای خود آنان نائل شدن به چنین فوز عظیمی، مسرت بخش است، همان گونه که در اخبار معتبر آمده است: در روزعاشورا با افزایش مصیبت و ناراحتی، نشاط حسین (علیه السّلام) بیشتر می شد و صورتش گلگون می گشت، اما از این نمی توان نتیجه گرفت که پس جای شادی و سرور و وجد است، نه جای تأثر و گریه، و گرنه باید گفت که کشندگان مردان الهی خدمت بزرگی را به آنان انجام داده اند که قفس آنان را می شکنند و مرغ روحشان را به عالم ملکوت به پرواز در می آورند، در حالی که روشن است چنین چیزی نمی تواند درست باشد. (56)
استاد شهید مطهری (رحمه الله) سخنی دارد که می تواند در توضیح این بحث به کار آید. خلاصه ای از کلام ایشان، این است: اسلام با این که به گریه بر میت روی خوشی نشان نداده است، اما میل دارد که مردم بر شهید گریه کنند؛ زیرا شهید حماسه آفریده است و گریه بر شهید، شرکت در حماسه او و هماهنگی با روح او و موافقت با نشاط او و حرکت در موج اوست و چون امام حسین (علیه السّلام) سید شهداء است، گریه بر آن امام همام، سمبل گریه بر شهید محسوب می گردد. توضیح اینکه گریه از دو بُعد قابل بررسی است، از جهت فردی و از جهت اجتماعی. از جهت فردی باید مسئله روشن شود دیدگاه ما نسبت به مرگ چیست؟ در این باره ممکن است یکی از دیدگاه های زیر مطرح شود:
1. اگر رابطه روح را با بدن و انسان را با جهان از نوع رابطه زندانی با زندان و آدمِ در چاه افتاده با چاه و مرغ با قفس بدانیم در این صورت مردن آزادی است و حتی خودکشی امر مثبتی تلقی می شود و شادی دارد.
2. اگر مرگ را نیستی و نابودی بدانیم و زندگی را بود و وجود، قهراً بود بر نبود ترجیح دارد و همان می شود که مولوی از جالینوس نقل می کند که:

آن چنان که گفت جالینوس راد *** از هوای این جهان و این مراد
راضیم کز من بماند نیم جان *** کز درون استری بینم جهان

3. اگر مرگ را انتقال از جهانی به جهان دیگر ارزیابی کنیم و رابطه روح با بدن و انسان با جهان را از نوع رابطه دانش آموز با مدرسه و کشاورز با مزرعه
بدانیم، کردار بد انسان موجب ترس از مرگ می شود (57) و اعمال خویش باعث می گردد که شخص در آرزوی جهان دیگر باشد؛ زیرا آن جا وطن اصلی اش است و در آن جا باید محصولش را درو کند. البته همین انسان باز از خدا طول عمر طلب می کند و با مرگ مبارزه می کند و این از آن رو است که انسان با طول عمر فرصت عمل و کار و تکامل بیشتری را دارد. اگرچه در دو صورت اولیای الهی از خواستن طول عمر صرف نظر می کنند: الف. آن جایی که احساس کنند هر چه بیشتر بمانند توفیقی در طاعت بیشتر، برای آنها حاصل نمی شود. (58) ب. آن جایی که شهادت نصیب آنها گردد چون شهادت هم عمل است و هم تکامل. (59) لذا برای شهید، شهادت بزرگ ترین موفقیت است و موجب شادمانی، اما در این جا باید آن روی سکه را هم دید و از جهت اجتماعی همه این مسأله را تحلیل کرد.
شهید با جامعه اش دو گونه رابطه دارد: الف. رابطه اش با مردمی که اگر زنده بود، آنها از وجودش بهره می بردند؛ ب. با کسانی که زمینه فساد را فراهم کرده اند و شهید به مبارزه با آنها برخاسته است. بدیهی است که از لحاظ رابطه اول برای پیروان آن شهید، شهادت تأثرآور و در واقع این گریه بر شهید نیست، بلکه بر خود است، بله از لحاظ رابطه دوم، شهادت امر مطلوبی است گرچه زمینه اش نامطلوب بوده است؛ یعنی شهادت به مثابه یک عمل جراحی
موفقیت آمیز است گرچه زمینه اش یک مرض سخت نامطلوب است.
حال اگر حادثه شهادت شهید، از جهت یک امر نبایستی بازگو و اظهار تأسف شود، مربوط می شود به قهرمانان ظلم و قاتلین شهید و موجب می شود تا افراد جامعه به امثال آن جنایت کاران تبدیل نشوند (همچنان که می بینیم نام یزید و... به صورتی درآمده است که هر آن که در مکتب عزاداری واقعی امام حسین (علیه السّلام) تربیت شده است از کوچک ترین تشبه به آنها در عمل اباء دارد) از این بُعد افراد جامعه نمی گذارند آن چنان زمینه های نامطلوبی در جامعه پیدا شود. و اگر آن حادثه از آن جهت یک عمل قهرمانانه و آگاهانه و انتخاب شده بازگو شود، به شهید مربوط می شود و موجب می گردد که احساسات مردم شکل و رنگ احساس آن شهید را بگیرد، و از این بُعد اگر در جامعه زمینه هایی که آن شهادت را ایجاب کرده، پیدا شوند، افراد جامعه از شهادت شهید درس خواهند گرفت و با روح شهید هماهنگ می شوند و به مبارزه با آن زمینه ها بر می خیزند. شکی نیست که هم شکلی و هم رنگی و هم احساسی در پرتو گریه حاصل می شود نه جشن و شادمانی؛ زیرا گریه همیشه ملازم با نوعی رقت و هیجان است و در این حالت انسان بیش از حالات دیگر، خود را به محبوبی که برای او می گوید، نزدیک می بیند و در این حال است که خود را با او متحد می بیند؛ چرا که خنده و شادی بیشتر جنبه خودی و شخصی و در خود فرو رفتن را دارد و گریه جنبه از خود بیرون آمدن و خود را فراموش کردن و با محبوب یکی شدن. از این جهت خنده مانند شهوت است و گریه مانند عشق و راز بقای امام حسین (علیه السّلام) در این است که از طرفی از ناحیه منطق و عقل حمایت می شود و از طرف دیگر در عمق احساسات مردم راه یافته است. (60)
بنابراین؛ با عنایت به مطالب گفته شده (انواع و اقسام گریه ها و عزاداری ها و اهداف آنها و نتایجی که در پی دارند)، می توان لزوم عزاداری برای شهیدی که در قرن های پیش به این مقام عظمی نائل شده است، را فهمید؛ زیرا در پرتو عزاداری و گریه برای چنین شهیدی است که راه چگونه زیستن و چگونه مردن برای انسان ها گشوده خواهد شد.
پس خوشا به حال آنانی که این گونه بر لب زمزمه دارند:

نوح اگر موجه ی اشکم نگرد در غم تو *** آب چشمی شمرد، واقعه ی طوفان را (61)

پی‌نوشت‌ها:
1. همان گونه که بیان شد داغ دیدگی، حالتی است روانی و درونی که شخصی و غیر اختیاری است و البته گاهی با آمادگی قبلی و گاهی نیز ناگهانی است مثل آنچه که در اثر شنیدن مرگ و از دست دادن یکی از بستگان در تصادف، برای انسان حاصل می شود. ر. ک: ره توشه راهیان نور، مرکز آموزش های تخصصی باقر العلوم، ش 46، ص 235-254.
2. امام سجاد (علیه السّلام) می فرماید: « محبوب ترین اشک آن اشکی است که مخلصانه در تاریکی شب برای ترس از خدا ریخته شود ». مجلسی، محمد باقر، بحارالأنوار، ج 9، ص 329 باب فضل البکاء، و یقیناً چنین اشکی ریشه در نوع اعتقادی دارد که ما به خدا و جهان آخرت داریم.
3. در آیه 92 سوره توبه در وصف عده ای می فرماید: « آنانی در حالی که از شدت اندوه اشک از چشمانشان فرو می ریخت بر می گشتند که چرا چیزی نمی یابند تا با آن در راه خدا جهاد کنند ».
4. بیهقی، دلایل النبوه، ج 7، ص 266.
5. ظاهراً صائب تبریزی در بیت زیر به این نوع از گریه اشاره دارد:
گریه شمع از برای ماتم پروانه نیست *** صبح نزدیک است و در فکر شب تار خود است.
6. بعد از جنگ خیبر آن گاه که جعفر بن ابی طالب از حبشه به مدینه آمد، رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) به استقبال او رفت و بعد از سالها دوری وقتی چشم مبارکشان به جعفر افتاد، از شوق دیدنش به گریه افتاد « بکی فرحاً برویته »؛ مجلسی، محمد باقر، بحارالأنوار، ج 21، ص 24؛ حر عاملی، وسائل الشیعه، ج 12، ص 226؛ شیخ صدوق، عیون الاخبار الرضا (علیه السّلام)، ج1، ص 254.
7. حافظ می گوید:
ز گریه مردم چشمم نشسته در خون است *** ببین که در طلبت حال مردمان چون است
از آن دمی که زچشمم، برفت یار عزیز *** کنار دامن من، همچو رود جیحون است
8. مجلسی، محمدباقر، بحارالأنوار، ج 43، ص 282 و 283؛ محمدی ری شهری، میزان الحکمه، ج 10، ص 700.
9. مجلسی، محمدباقر، بحارالأنوار، ج 23، ص 151.
10. تذکر: گر چه بعضی از اقسام گریه از جهتی عام اند و ممکن است انواع دیگر را شامل شوند و یا چند عامل در پدید آمدن گریه نقش داشته باشند، اما برای توضیح بیشتر و توجه دادن به عامل مهم و محوری، بحث را این گونه طرح کرده ایم.
11. حضرت یعقوب از فراق فرزند خویش آن قدر گریه کرد که چشمانش نابینا شد، امام سجاد (علیه السّلام) در پاسخ به کسانی که از زیادی گریه آن حضرت پرسیده بودند، فرمود: « یعقوب در فراق یکی از پسران خود آن قدر گریست که از اندوه چشمانش نابینا شد، با این که می دانست یوسف زنده است و من چگونه محزون نباشم... ». مجلسی، محمدباقر، بحارالأنوار، ج 46، ص 108.
12. به خدا قسم شما را به رستگاری بزرگی رسیدید، کاش من هم در رکاب شما بودم و بدان رستگاری بزرگ نایل می شدم. شیخ طوسی، مصباح المتهجد، ص 722؛ مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، ج 98، ص 200.
13. در مباحث آینده روشن خواهد شد که این چنین حزنی درگیری اجتماعی و تبری و تولی را به دنبال دارد و نه تنها موجب خمودی و سستی نیست، بلکه اسباب تحرک اجتماعی را نیز فراهم می سازد.
14. « فاطمه بضعه منی من سرّها فقد سرّنی و من ساءها فقد سائنی، فاطمه اعزالناس علیّ » مجلسی، محمدباقر، بحارالأنوار، ج 43، ص 23؛ قشیری نیشابوری، صحیح مسلم، ج 5، ص 54. « ان الله لیغضب لغضب فاطمه و یرضی لرضاها » متقی هندی، کنزالعمال، ج 12، ص 111؛ بحارالأنوار، ج 43، ص 19. « هی (فاطمة) قلبی و روحی التی بین جنبی فمن آذاها فقد آذانی » بحار الانوار، ج43، ص54.
15. از این رو،؛ باید به هنگام تراشیدن آب و... از امام حسین (علیه السّلام) یاد شود و برای مظلومیت او گریست تا دیگر کسی نتواند به انکار چنین حادثه ای بپردازد.
16. کربلا همانند تابلویی است که تمام ابعاد اسلام از عرفان و حماسه و زیر بار ظلم و ستم نرفتن و احترام گذاشتن به حقوق دیگران و حجاب و عفت و... در آن نقاشی شده است و عملاً به انسان ها یاد داده شده است که راه نجات انسان ها و ملت ها در مردن است « الموت اولی من رکوب العار ». در این باره داستان طوطی و بازرگان را در ادبیات فارسی مطالعه کنید.
17. این هدف نهایی و چگونه تحقق آن با گریه و مراسم عزاداری، در مباحث بعدی روشن تر خواهد شد.
18. مجلسی، محمدباقر، بحارالأنوار، ج 13، ص 351.
19. بله بر همه مؤمنین لازم است حد معینی از محبت را دارا باشند؛ یعنی دست کم به این اندازه ای محبت خدا را داشته باشند که در هنگام تزاحم محبت ها، محبت خدا مغلوب محبت های دیگر (محبت به همسر، فرزند، مقام و مال و... ) نشود. از این رو قرآن می فرماید: « وَالذین آمنوا احدُّ حُبَّا لله » (توبه، 24)؛ مؤمنین حُبَّان نسبت به خدا از همه چیز شدیدتر است نه این که فقط خدا را دوست دارند و الّا علی می ماند وحوش! همچنین می فرماید: « قُل إن کانَ آباؤکُم و ابناؤکُم و إخوانکم و ازواجکم و عشیرتکم و اموالٌ افترفتموها و تجاره تخشون کسادها و مساکن ترضونُها أحَبَّ إلَیکُم مِن اللهِ و رسوله و جاهدٍ فی سبیله فتربَّصُوا حَتِّی یَأتِِی اللهُ بأمرِهِ » (احزاب، 4)؛ در این آیه به عموم مردم گفته نمی شود که این ها را دوست نداشته باشید، بلکه خطاب می شود آن قدر آنها را دوست نداشته باشید که محبت به آنان بر محبت خدا بچربد.
20. مولوی، مثنوی معنوی، دفتر اول، دیباچه.
21. نک: فروزانفر، بدیع الزمان، شرح مثنوی شریف، ص 29-30.
22. نهج البلاغه، خطبه 27، ص 95.
23. در قرآن آمده است: و ما خلقتُ الجنَّ و الانسَ الا لیعبدون (ذاریات، 56)؛ من جنّ و انس را نیافریدم جز برای این که عبادتم کنند (و از این راه تکامل یابند و به من نزدیک شوند)؛ یا ایها الانسان انک کادِحٌ الی ربِّکَ کدحاً فملاقیه (انشقاق، 6)؛ ای انسان! تو با تلاش و رنج به سوی پروردگارت می روی و او را ملاقات خواهی کرد!
24. ق، 16.
25. مولوی با بیان داستان مجنون که می خواست با شترش به منزل لیلی برود، این مانع را به روشنی تبیین کرده و در نهایت نتیجه گرفته است:
روزگارم رفت زین گون حال ها *** همچو تیه و قوم موسی سال ها
خطوتینی بود این ره تا وصال *** مانده ام در ره ز سستی چند سال
راه نزدیک و بماندم سخت دیر *** سیر گشتم زین سواری سیر سیر
26. برای آگاهی بیشتر، نک: نوشتار حاضر، کربلا و غلبه ی جنود عقل بر جنود جهل، رابطه جهل و تیه.
27. از مباحث پیشین دانسته شد که امام حسین (علیه السّلام) جانش را در راه نجات انسانها از گمراهی و نادانی و تاریکی و شک و شبهه، ایثار کرده است. نک: ابن قولویه قمی، کامل الزیارات، ص 28. برای آگاهی بیشتر، نک: نوشتار حاضر، کربلا و غلبه ی جنود عقل بر جنود جهل، رابطه عقل و تقوی و فلسفه ی بعثت پیامبران.
28. بر این اساس؛ ما معتقدیم آنانی که اعمال نیکو حتی عباداتی همانند نماز و حج را بجای می آورند، اما از ولایت بی بهره اند، اگر چه مرکب خوبی دارند، ولی در مسیر درستی حرکت نمی کنند، و در مقابل، آنانی که در انجام اعمال صالح کوتاهی می ورزند، اما به ولایت اعتقاد دارند و دلهایشان از محبت اهل بیت لبریز گشته است، اگرچه از مرکب مناسب بهره مند نیستند و لنگان لنگان حرکت می کنند، ولی در مسیر و جاده درستی بسر می برند و امید است که به مقصد برسند. و این همان بیان دیگر اصالت فکر و تقدم اندیشه بر عمل است.
29. قرآن صریحاً می فرماید: شیطان به عزّت خدا قسم یاد کرد که همه ی انسان ها را گمراه خواهد کرد: قالَ فَبِعِزَّتِکَ لاغوینهم أجمعین (ص، 82)؛ قالَ فَبِما أغویتنی لَأقعدَنَّ لهم صراطَکَ المستقیم؛ گفت: « اکنون که مرا گمراه ساختی، من بر سر راه مستقیم تو، در برابر آنها کمین می کنم! (اعراف، 16).
30. سعدی، گلستان، باب دوم، حکایت 11.
31. ورام بن ابی فراس، مجموعه ورام، ج 1، ص 150.
32. از آن رو که در بیداری مرگ، فرصت برای انجام هیچ کاری نیست، در حدیثی از حضرت رسول (صلی الله علیه و آله و سلم) نقل شده است: « موتوا قبل أن تموتوا »؛ خویشتن را میرانند قبل از آنکه مرگ طبیعی شما را فرا رسد (مجلسی، محمد باقر، بحارالأنوار، ج 69، ص 59) و این همان تنبه و بیداری است که اولین منزل سیر و سلوک است.
33. از این رو خداوند به پیامبرش خطاب می فرماید: وَ ما انتَ بِمُسمِعٍ مَن فِی القبور؛ و تو نمی توانی سخن خود را به گوش آنان که در گور خفته اند، برسانی! (فاطر، 22).
34. قرآن می فرماید: إِنَّنی أنَا اللهُ لا اله الا انا فاعبدنی و اقم الصلاه لذکری؛, من « الله » هستم؛ معبودی جز من نیست! مرا بپرست، و نماز را برای یاد من بپادار! (طه، 14)؛ یا ایها الذین آمنوا اذکروا الله ذکراً کثیراً و سجوهُ بکرهً و أصیلاً؛ ای کسانی که ایمان آورده اید! خدا را بسیار یاد کنید، و صبح و شام او را تسبیح گویید (احزاب، 41 و 42).
35. مثنوی معنوی، دفتر چهارم، ص 697 و 696.
36. شیخ صدوق، عیون أخبار الرضا (علیه السّلام)، ج 2، ص 274؛ مجلسی، محمد باقر، بحارالأنوار، ج 99، ص 129.
37. دیلمی، إرشاد القلوب إلی الصواب، ج 2، ص 418؛ شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمه، ج 1، ص 206.
38. نک: مجلسی، محمدباقر، بحارالأنوار، ج 35، ص 365 و 372 و 373؛ همان، ج 23، ص 211.
39. نک: ابن شهر آشوب مازندرانی، المناقب، ج 1، ص 283؛ همان، ج 3، ص 87 و 89؛ مجلسی، محمدباقر، بحارالأنوار، نج 36، ص 347.
40. برای آگاهی بیشتر، ر. ک: چهارمین بازنگری از راهنمای تشخیصی و آماری اختلال های روانی (DSMIV) انجمن روانشناسی آمریکا، ترجمه محمدرضا نیکخو، ص 602-564 و 96-88.
41. حتی از دید روانشناسان، گریه ای که ناشی از داغ دیدگی است می تواند در آرامش روحی و سبک شدن درد ناشی از داغ دیدگی، نیز تأثیر گذار باشد.
42. بنابراین می توان همانند مولوی گفت:
گریه بر هر درد بی درمان دواست *** چشم گریان چشمه ی فیض خداست
گریه مروارید بحر رحمت است *** دیده ی گریان کلید جنت است
تا نگرید ابر کی خندد چمن *** تا نگرید طفل کی نوشد لبن
تا نگرید کودک حلوا فروش *** دیگ بخشایش نمی آید به جوش
43. ملاقاسم مشهدی می گوید:
موج اشکم بی سخن اظهار مطلب می کند *** جنبش ریگ روان، بانک درا باشد مرا
44. زیرا گریه محصول عشق است و به بیان اوحدی مراغه ای در مثنوی، جام جم، عشق آتشِ خرمن ریا است:
تپش نور کبریا، عشق است *** آتش خرمن ریا عشق است
45. امام خمینی (رحمه الله)، صحیفه نور، ج 8، ص 72-69.
46. امام خمینی (رحمه الله)، صحیفه نور، ج13، ص 154.
47. مطهری، مرتضی، سیری در سیره نبوی، ص 58.
48. منابعی بیشتر جهت مطالعه: مجلسی، محمدباقر، بحارالأنوار، ج 44، ص 289، 293؛ ج 21، ص 24؛ وسائل الشیعه، ج 12، ص 90؛ ابن سعد، طبقات الکبری، ج 8، ص 282؛ کاویانی، الف،
گریه حربه ای در دست شیعه؛ مطهری، مرتضی، امامت و رهبری، ص 53؛ مکارم شیرازی، ناصر، فلسفه شهادت، ص 13-10؛ مطهری، مرتضی، قیام و انقلاب مهدی، ص 108؛ رجبی، حسین، پاسخ به شبهات عزاداری؛ رجال کشی، ص 187؛ ترجمه نفس المهموم، ص 15-17 و 23 و 34؛ سمهودی، وفاءالوفاء، ص 468.
49. و قد طعن قوم علی من صام هذا الیوم العظیم و ما ورد فیه من التعظیم، و زعموا أنه لا یجوز صیامه لأجل قتل الحسین بن علی رضی الله عنهما فیه، و قالوا: ینبغی أن تکون المصیبه فیه عامه لجمیع الناس لفقده فیه، و أنتم تتخذونه یوم فرح و سرور، و تأمرون فیه بالتوسعه علی العیال و النفقه الکثیره و الصدقه علی الفقراء و الضعفاء و المساکین، و لیس هذا من حق الحسین رضی الله عنه علی جماعه المسلمین.
50. وهذا القائل خاطی و مذهبه قبیح فاسد، لأن الله تعالی اختار لسبط نبیّه (صلی الله علیه و آله و سلم) الشهاده فی أشرف الأیام و أعظمها و أجلها و أوقعها [ارفعها] عنده، لیزیده بذلک رفعه فی درجاته و ک راماته مضافه إلی کرامته، و بلغه منازل الخلفاء الراشدین الشهداء بالشهاده: نک: غنیه الطالبیین، ص 684-687 به نقل از: نفحات الازهار فی خلاصه عبقات الانوار، ج 4، ص 245-246.
51. برای آگاهی از نقد و بررسی این روایات، نک: استادی، رضا، ماهنامه پیام حوزه، بهار 1374، شماره 5، پیشینه عاشورا (12)، ص 41؛ همان، تابستان 1374، شماره 6، پیشینه شماره (2)، ص 69.
52. او در مثنوی معنوی، دفتر دوم، ابیات 29-31، چنین می گوید:
چون ز رویش مرتضی شد دُر فشان *** گشت او شیر خذا در مرج جان
روشن از نورش چو سبطین آمدند *** عرش را درّین و قرطین آمدند
چون که سبطین از سرش فارغ بدند *** گوشوار عرش ربّانی شدند
آن یکی از زهر جان کرده نثار *** وان سر افکنده به راه مست وار
53. مثنوی معنوی، دفتر ششم، ص 959 به بعد.
54. ر. ک: مجلسی، محمدباقر، بحارالأنوار، ج 61، ص 291.
55. « فلیضحکوا قلیلاً و لیبکوا کثیراجزاء بما کانوا یکسبون »؛ توبه، 82.
56. برای آگاهی از نقد اشعار مولوی، نک: جعفری، محمدتقی، تفسیر و نقد و تحلیل مثنوی، ج 13، ص 290-325.
57. قرآن به یهودی ها خطاب می کند که اگر از اولیای الهی هستند باید مرگ برای شما یک آرزو باشد، در حالی که این گونه نیست؛ جمعه، 6.
58. امام سجاد (علیه السّلام) می فرماید: وَ عَمِّرنی ما کان عمری بذلهً فی طاعتِکَ، فإذا کان عمری مرتعاً للشیطان فاقبضنی الیک؛ خدایا اگر بناست عمرم در راه طاعت تو صرف شود پس عمرم را طولانی گردان و اگر بناست چراگاه شیطان گردد، مرگم را فرا رسان. مجلسی، محمدباقر، بحارالأنوار، ج 70، ص 62.
59. و از این روست که حضرت علی (علیه السّلام) درباره مرگ می فرماید: « و ما کنت الا کقارب ورد و طالب وجد » (نهج البلاغه، کلام 23) و یا در هنگام شهادت فرمود: « فزت و رب الکعبه ».
60. ر. ک: مطهری، مرتضی، قیام انقلاب مهدی از دیدگاه فلسفه تاریخ به ضمیمه مقام شهید، ص 123-107.
61. یغمای جندقی.