تار و پود سجاده­ی عاشورا و ترجیع­بند شعر محرم با شجاعت و حماسه، عزت و مناعت و معرفت و محبت بافته شده است و شب و روز عاشورا نمایشگاه بزرگی از این سه فضیلت بود. حکمت و عقل آن­گاه که همراه محبت و مهر به حق و قهر و خشم بر باطل قرار می­گیرد و با هم در می­آمیزند، انسانی برتر از فرشتگان می­سازند. برگزیدگان عاشورا عارفان وارسته­ای بودند که: إذا وضع عنهم دون مقارنة البدن و انفکّوا عن الشواغل، خلصوا إلی عالم القدس والسعادة وانتعشوا بالکمال الأعلی و حصلت لهم اللّذّة العلیا ؛ آنگاه که آلودگی­های جسمی برداشته شد و از موانع گذشتند روی خلوص به عالم قدس و سعادت می­گذارند و به شادابی کمال برین می­رسند و به لذت برتر دست یابند.([1])

آنان شب عاشورا را مهلت گرفتند تا این سرود را بخوانند: واستغفرک من کلّ لذة بغیر ذکرک و من کلّ راحة بغیر أنسک و من کلّ سرور بغیر قربک و من کلّ شغل بغیر طاعتک؛ از هر لذتی به جز ذکر تو و از هر آسایشی به جز انس با تو و از هر شادی به جز قرب به تو و از هر کاری جز اطاعت تو آمرزش می­خواهم.([2])

در این نوشته سرفصل­هایی از دیدگاه­های عارف متحقق، فقیه اجتماعی، فیلسوف الهی و سیاستمدار بیدار حضرت امام خمینی1 را در مورد ویژگی­ها و پیامدهای این شب و روز بر می­شماریم تا شاید کلمه­ای از سطور و صفحات کتاب سترگ حماسه و عزت و محبت را بشنویم و سرمشقی از آن درس حسینی بیاموزیم.

نخست با اشاره به سه نکته­ی اساسی به شمارش برخی از ویژگی­های قیام عاشورا در بیان حضرت امام پرداخته سپس به دستاوردهایی که از دیدگاه حضرت امام با یادکرد آن مراسم پرشکوه عاید اسلام و مسلمانان گردیده است می­نگریم:

الف. برخی چنین می­انگارند که روز عاشورا و واقعه­ی بی­نظیر آن یک حادثه و اتفاق ناگوار در مقطعی از تاریخ بوده است و تنها با یادکرد خاطره­ی آن روز خونین و هم­نوایی با نوحه­گران آن مصیبت سنگین می­توان در زمره­ی عزاداران حسینی قرار گرفت، ولی حضرت امام معتقد است که عاشورا و محرم یک جریان است نه یک حادثه! او می­فرماید:

مگر نه آن است که دستور آموزنده­ی: "کل یوم عاشورا و کل ارض کربلا" باید سرمشق امت اسلامی باشد، قیام همگانی در هر روز و هر سرزمین. عاشورا قیام عدالت­خواهان با عددی قلیل و ایمان و عشقی بزرگ در مقابل ستمگران کاخ نشین و مستکبران غارتگر بود و دستور آن است که این برنامه سرلوحه­ی زندگی است، در هر روز و هر سرزمین.([3]) این یک عبارت آموزنده­ است. نه معنایش این است که: هر روز کربلاست، هر روز بنشینید گریه بکنید. ببینید چه کرده، کربلا چه صحنه­ای بوده، هر روز این صحنه باید باشد: مقابله­ی اسلام با کفر؛ مقابله­ی عدل با ظلم؛ مقابله­ی عدد کم با ایمان زیاد، در مقابل عدد زیاد با بی­ایمانی. نه از جمعیت کم بترسید و نه از شکست بترسید، شکستی در کار نیست.([4])

ب: عاشورا و محرم بستر یک تشکل و تحزّب سیاسی است. گرچه متأسفانه تاکنون چنین نگاهی به هیئات حسینی نشده است، اما همه دیدیدیم که بیشترین نیروهای متشکل و مدافع انقلاب اسلامی در روزهای پیروزی و در هشت سال دفاع مقدس، آموزش دیدگان هیئات حسینی و حسینیه­ها بودند. حضرت امام می­فرماید:

شما انگیزه این گریه و این اجتماع در مجالس روضه را خیال نکنید که فقط این است که ما گریه کنیم برای سیدالشهدا نه سیدالشهدا احتیاج به این گریه­ها دارد و نه این گریه خودش ـ فی نفسه ـ کاری از آن می­آید، لیکن این مجلس­ها مردم را همچو مجتمع می­کنند و یک وجهه می­دهند سی میلیون، سی و پنج میلیون جمعیت را در دو ماه محرم و خصوصاً دهه عاشورا، یک وجهه، طرف یک راه می­روند... مسأله مسأله گریه نیست، مسأله مسأله تباکی نیست. مسأله مسأله سیاسی است که ائمه­ی ما با همان دید الهی که داشتند، می­خواستند که این ملت­ها را با هم بسیج کنند و یک پارچه کنند از راه­های مختلف، این­ها را یک­پارچه کنند تا آسیب­پذیر نباشند.([5])

ج. حضرت امام1 به عنوان یک رهبر هوشمند و توانای سیاسی تأکید می­فرماید که تشکّل و تحزّب ضرورتی برای تأسیس و تحقق و برای تداوم حیات اجتماعی است:

این هماهنگی که در تمام ملت ما در قصه­ی کربلا هست، این بزرگترین امر سیاسی است در دنیا و بزرگترین امر روانی است در دنیا تمام قلوب با هم متحد می­شوند. اگر خوب راهش ببریم، ما برای این هماهنگی پیروز هستیم و قدر این را باید بدانیم.([6])

دستاوردهای قیام
1. از دستاوردهای مهم حماسه­ی عاشورا که در واقع انگیزه قیام نیز می­باشد؛ تجدید حیات دین و زنده شدن روح دینی در جامعه­ی غفلت زده­ی اسلامی است که در اثر سیاست­های جاهلی سردمداران روی در افول و خاموشی نهاده بود.

اسلام همچو عزیز است که فرزندان پیغمبر جان خودشان را فدای اسلام کردند. حضرت سیدالشهدا7 با آن جوان­ها، با آن اصحاب، برای اسلام جنگیدند و جان دادند و اسلام را احیا کردند.([7]) خطای یزید این نبود که سیدالشهدا را کشته، این یکی از خطاهای کوچکش بود، خطای بزرگ این بود که اسلام را وارونه­اش کرده بودند و سیدالشهدا به داد اسلام رسید، سیدالشهدا اسلام را نجات داد.([8])

2. حذف بنی­امیه از صحنه­ی سیاسی جامعه­ی اسلامی و سوزانیدن بنیان جاهلیت اموی و رسوا نمودن نفاق جاهلی از دیگر دستاوردهای حماسه­ی عاشورا است. حضرت امام می­فرماید:

شهادت سید مظلومان و هواخواهان قرآن در عاشورا، سرآغاز زندگی جاوید اسلام و حیات ابدی قرآن کریم بود، آن شهادت مظلومانه و اسارت آل الله، تخت و تاج یزیدیان را که با اسم اسلام، اساس وحی را به خیال خام خود می­خواستند محو کنند، برای همیشه به باد فنا سپرد و آن جریان، سفیانیان را از صحنه­ی تاریخ به کنار زد ... عاشورا با "نه" خود، یزیدیان را در طول تاریخ نفی کرد و به گورستان فرستاد...([9])

3. اصلاح جامعه، استقرار عدالت و دفاع از حق انگیزه­ی اساسی قیام حضرت اباعبدالله7 و نقطه­ی محوری اسلام ناب محمدی9 است:

تمام انبیا برای اصلاح جامعه آمده­اند، تمام ـ و همه­ی آن­ها این مسأله را داشتند که فرد باید فدای جامعه بشود. فرد هرچه بزرگ باشد ـ بالاترین فرد که ارزشش بیشتر از هرچیز است در دنیا ـ وقتی که با مصالح جامعه معارضه کرد این فرد، باید فدا بشود. سیدالشهدا روی همین میزان آمد، رفت و خودش و اصحاب و انصار خودش را فدا کرد؛ که فرد باید فدای جامعه بشود، جامعه باید اصلاح بشود؛ لیقوم النّاس بالقسط باید عدالت در بین مردم و در بین جامعه تحقق پیدا بکند.([10])

4. از مهم­ترین دستاوردهای حماسه­ی عاشورا افشای چهره­ی نفاق سیاسی بود که با تحریف احکام دین و بدعت­گذاری در آن به تدریج نظام توحیدی اسلام را به سمت شرک و کفر می­کشید. حضرت امام می­فرماید:

... اگر نبود شهادت ایشان، معاویه و پسرش اسلام را یک جور دیگری در دنیا جلوه داده بودند، به اسم خلیفه­ی رسول الله، با رفتن در مسجد؛ اقامه­ی جمعه و امام جمعه بودن؛ اقامه­ی جماعت و امام جماعت بودن، اسم، اسم خلافت رسول­الله و حکومت، حکومت اسلام؛ لکن محتوا بر خلاف، نه حکومت، حکومت اسلامی بود به حسب محتوا و نه حاکم حاکم اسلامی. سیدالشهدا7 این نقشی که این­ها داشتند برای برگرداندن اسلام به جاهلیت و نمایش دادن اسلام به این­که این هم نظیر همان چیزهای سابق است، آن را باطل کرد.([11])

و ... دستاوردهای بسیار دیگری که مجال پرداختن به آن­ها را به فرصتی دیگر وا می­گذاریم.

کار ویژه­های مراسم عاشور
در فرهنگ قرآنی تنها پدیده­هایی ماندگار می­شوند که از اراده­ی حق جاری و در حدوث و بقای خود از او مدد گرفته باشند و به تناسب ارتباطی که با حق دارند دوام می­یابند و تأثیر می­گذارند و اقتدار و ناتوانی خود را با نسبت و ارتباط با او هماهنگ می­نمایند و حادثه­ی عاشورا را می­توان گفت یگانه پدیده­ای است که در طول تاریخ بشر ـ از خلقت آدم تا حکومت عدل وصی خاتم9 ـ لحظه­ای از پرتو افشانی دریغ نورزیده است. برخی از فروغ­های ماندگار مجالس حسینی7 از نگاه حضرت امام به قرار زیر است:

1. ماه محرم ماه شکست قدرت­های یزیدی و حیله­های شیطانی است مجالس بزرگداشت سید مظلومان و سرور آزادگان که مجالس غلبه­ی سپاه عقل بر جهل و عدل بر ظلم و امانت بر خیانت و حکومت اسلامی بر حکومت طاغوت است، هرچه با شکوهتر و فشرده­تر برپا شود.([12])

2. هر مکتبی هیاهو می­خواهد، باید پایش سینه بزنند، هر مکتبی تا پایش سینه زن نباشد تا پایش گریه کن نباشد، تا پایش توی سر و سینه زدن نباشد، حفظ نمی­شود... ما باید برای یک شهیدی که از دستمان می­رود عَلَم به پا کنیم، نوحه خوانی کنیم، گریه کنیم، فریاد کنیم، دیگران می­کنند... فرض کنید از یک حزبی یکی کشته بشود، میتینگ­ها می­دهند، فریادها می­کنند، این یک میتینگ و فریادی است برای احیای مکتب سیدالشهدا7.([13])

3. این هماهنگی که در تمام ملت­ها در قصه­ی کربلا هست، این بزرگترین امر سیاسی است در دنیا... ما برای این هماهنگی پیروز هستیم... همین مساجد و همین روضه­ها و همین روضه­های هفتگی، همین­ها توجه مردم را و همان هماهنگی را ایجاد می­کند. اگر دولت­های دیگر بخواهند هماهنگی بین تمام قشرها پیدا کنند میسور نیست برایشان. با صدها میلیارد تومان هم برایشان میسور نیست.([14])

4. این­که برای عزاداری، برای مجالس عزا... این همه ثواب داده شده است؛ علاوه بر آن امور عبادیش و روحانیش، یک مسأله مهم سیاسی در کار بوده است. آن روزی که این روایات صادر شده است روزی بوده است که این فرقه­ی ناجیه مبتلا بودند به حکومت اموی و بیشتر عباسی، یک اقلیت کمی در مقابل قدرت­های بزرگ، در آن وقت برای سازمان دادن به فعالیت­ سیاسی این اقلیت یک راهی درست کردند که این راه، خودش سازمانده است.([15])

5 . می­دانید که لعن و نفرین و فریاد از بیداد بنی امیه لعنةالله علیهم با آن­که آنان منقرض و به جهنم رهسپار شده­اند، فریاد بر سر ستمگران جهان و زنده نگه داشتن این فریاد ستم شکن است و لازم است در نوحه­ها و اشعار مرثیه و اشعار ثنای از ائمه حق: به طور کوبنده فجایع و ستمگری­های ستمگران هر عصر و مصر یادآوری شود.([16])

6 . ماه محرم برای مذهب تشیع ماهی است که پیروزی در متن فداکاری و خون به دست آمده است. درصدر اسلام پس از رحلت پیغمبر ختمی ـ پایه­گذار عدالت و آزادی ـ می­رفت که با کجروی­های بنی امیه، اسلام در حلقوم ستمکاران فرو رود و عدالت در زیرپای تبهکاران نابود شود که سیدالشهدا7 نهضت عظیم عاشورا را برپا نمود و با فداکاری و خون خود و عزیزان خود، اسلام و عدالت را نجات داد.([17])

7. اگر قیام حضرت سیدالشهدا7 نبود امروز هم ما نمی­توانستیم پیروز بشویم. تمام این وحدت کلمه­ای که مبدء پیروزی شد، برای خاطر این مجالس عزا و این مجالس سوگواری و این مجالس تبلیغ و ترویج اسلام شد. سید مظلومان یک وسیله­ای فراهم کرد برای ملت که بدون این­که زحمت باشد برای ملت، مردم مجتمعند. اسلام مساجد را سنگر قرار داد و وسیله شد از باب این­که از همین مساجد، از همین جمعه­ها و جماعات، همه­ی اموری که اسلام را به پیش می­برد و قیام را به پیش می­برد، مهیا باشد.([18])

8 . شما گمان نکنید که اگر این مجالس عزا نبود و اگر این دستجات سینه­زنی و نوحه سرایی نبود پانزده خرداد پیش می­آمد، هیچ قدرتی نمی­توانست پانزده خرداد را آنطور کند مگر قدرت خون سیدالشهدا7 و هیچ قدرتی نمی­تواند این ملتی که از همه­ی جوانب به او هجوم شده است و از همه­ی قدرت­های بزرگ برای او توطئه چیده­اند، این توطئه­ها را خنثی کند الاّ همین مجالس عزا ... این مجالس عزای سیدالشهدا است و مجالس دعا و دعای کمیل و سایر ادعیه است که می­سازد این جمعیت را...([19])

آنچه آمد نمونه­ای از فروغ­های خورشیدی حماسه­ی عاشورا در گفته­ها و نوشته­های حضرت روح الله1 بود تا درسی برای جستجوگران روشنایی و نور در شام جاهلیت مدرن باشد.

پی­نوشت:

[1]. شیخ الرییس ابوعلی سینا، الاشارات والتنبیهات، نمط هشتم، فصل 14.

[2]. مفاتیح الجنان، مناجات خمسة عشر، مناجات الذاکرین.

[3]. صحیفه­ی امام، ج 9، ص 445.

[4]. همان، ج 10 ، ص 8 .

[5] . همان، ج 13، ص 323.

[6] . همان، ج 11، ص 99.

[7]. همان، ج 8 ، ص 151.

[8] . همان، ج 8 ، ص 526 .

[9]. همان، ج 14، ص 405 ـ 403.

[10]. همان، ج 15، ص 217.

[11]. همان، ج 8 ، ص 483 .

[12]. همان، ج 5 ، ص 76.

[13]. همان، ج 8 ، ص 527 .

[14]. همان، ج 11 ، ص 99 .

[15]. همان، ج 16 ، ص 344.

[16]. همان، ج 21، ص 400.

[17]. همان، ج 5 ، ص 283.

[18]. همان، ج 17، ص 55 .

[19]. همان، ج 16، ص 346