فصل هفتم: مفاسد بیمارى نفس و فوائد صحت آن

زنهار اى جان برادر! تا حدیث‏بیمارى روح را سهل نگیرى، و معالجه آن را بازیچه‏نشمارى، و مفاسد اخلاق رذیله را اندک ندانى، و صحت روح را به صحت‏بدن قیاس‏نکنى.و چگونه عاقل چنین قیاس کند، و حال آنکه مقصود از صحت‏بدن از براى‏کسانى که از روح و صلاح و فساد آن فراموش کرده‏اند، نیست مگر زندگانى پنج روزه‏دنیا، و زیست کردن در این عاریت‏سرا.و بر مرض آن مفسده‏اى مترتب نمى‏شود مگربازماندن از لذات خسیسه جماع و غذا و امثال اینها.و اما اخلاق ذمیمه که بیمارى روح‏از آنها است، باز مى‏دارد آدمى را از رسیدن به لذت سعادت ابد، و پادشاهى سرمد.وهر یک از آنها پرده‏اى است ظلمانى، که مانع «اشراقات‏» ⁽³⁵⁾ انوار الهیه، و عایق فیوضات «نفحات‏» ⁽³⁶⁾ رحمانیه است، و مسامحه در معالجات آنها آدمى را به هلاکت دائمه وشقاوت ابدیه مى‏رساند.و صحت روح و اتصاف آن به محاسن اخلاق باعث زندگانى‏ابدى و حیات حقیقى است.

و بعد از آنکه ساحت نفس انسان از اخلاق ناپسند، پاک، و به صفات ارجمند به‏ترتیب مقرر آراسته گردد، مستعد قبول فیضهاى غیر متناهیه «رب الارباب‏» ، ⁽³⁷⁾ بلکه به‏سبب آن رفع حجاب مى‏شود.و صور جمیع موجودات در آئینه دلش ظاهر مى‏شود،و در این هنگام موجودى مى‏شود تام الوجود، ابدى الحیات، «سرمدى البقا» ، ⁽³⁸⁾ قامتش‏سزاوار خلعت‏خلافت الهیه، و «تارکش‏» ⁽³⁹⁾ لایق تاج سلطنت و ریاست معنویه.و مى‏رسدبه بهجتها و لذتهائى که هیچ دیده مانند آن ندیده، و به خاطر هیچ آفریده نگذشته.

و از این رواست که سید رسل - صلى الله علیه و آله و سلم - فرموده:

«لو لا ان الشیاطین یحومون على قلوب بنى آدم لنظروا الى ملکوت السموات و الارض‏»

یعنى:

«اگرنه این مى‏بود که لشکر شیاطین اطراف دلهاى بنى آدم را فرا گرفته‏اند، هر آئینه مشاهده مى‏کردند حقایق موجودات «عوالم علویه و سفلیه‏» ⁽⁴⁰⁾ را، و مطلع مى‏شدند بر آثار قدرت کامله حق - سبحانه و تعالى - در آنها» . ⁽⁴¹⁾

همچنان که تطهیر نفس از جمیع صفات خبیثه، مورث رفع جمیع «پرده‏هاى ظلمانیه‏» ، ⁽⁴²⁾ و کشف حقایق جمیع موجودات امکانیه مى‏گردد.و همچنین ازاله بعضى ازآنها نیز باعث صفائى و روشنایى در نفس مى‏شود.و بالجمله به قدرى که آئینه نفس اززنگ کدورات عالم طبیعت پاک مى‏شود صور موجودات عوالم قدس در آن ظاهرمى‏گردد، و به همان مقدار سزاوار بساط قرب پروردگار مى‏شود.

مفاسد بیمارى نفس و فوائد صحت آن و به این سبب خاتم انبیاء - صلى الله علیه و آله‏و سلم - فرموده‏اند:

«ان لى مع الله حالات لا یحتملها ملک مقرب و لا نبى مرسل‏» . ⁽⁴³⁾

یعنى:

«مرا با خداى حالاتى چند است که هیچ ملک مقربى و پیغمبر مرسلى طاقت و توانائى آن را ندارد» .

و هر کسى که در مقام سلوک راه سعادت باشد، و مراقبت از احوالات خود نماید،به قدر استعداد و قابلیت‏خود بر مى‏خورد به آنچه مى‏رسد به او از الطاف ربانیه وفیوضات رحمانیه، و لیکن فهم ما ادراک فوق رتبه خود را نمى‏کند اگر چه باید از بابت‏ایمان به بعثت، تصدیق و اقرار به آن نماید.همچنان که ما ایمان داریم به نبوت و خواص‏پیغمبرى و لیکن حقیقت آنها را نمى‏شناسیم.و عقول قاصره ما احاطه به کنه آنهانمى‏کند، چنانچه احاطه ندارد جنین به عالم طفل، و طفل نمى‏داند عالم ممیز را، و ممیزعامى نمى‏فهمد عالم علماء را، و علماء نمى‏شناسند عالم انبیاء و اولیاء را.

و به حکم عنایت ازلیه درهاى رحمتهاى غیر متناهیه الهیه بر روى هر کسى گشاده، وبخل و «ضنت‏» ⁽⁴⁴⁾ از براى احدى نشده، و لیکن رسیدن به آنها موقوف است‏به اینکه آئینه‏دل صیقل داده شود، و از کدورات عالم طبیعت پاک شود، و زنگ اخلاق ذمیمه از آن‏زدوده گردد.پس حرمان از انوار فیوضات الهیه، و دورى از اسرار ربوبیه، نه از بخل‏مبدا فیاض است، «تعالى شانه عن ذلک‏» ⁽⁴⁵⁾ بلکه از پرده‏هاى ظلمانیه ذمایم صفات وعوایق جسمانیه است که بدن آدمى را احاطه نموده است.

هر چه هست از قامت ناساز بى‏اندام ماست‏ورنه تشریف تو بر بالاى کس کوتاه نیست‏و مخفى نماند که آنچه از علوم و معارف و اسرار که آدمى به واسطه تطهیر نفس وتصفیه آن مى‏فهمد، نه مانند این علومى است که از «مزاوله‏» ⁽⁴⁶⁾ کتب رسمیه و ادله عقلیه‏گرفتاران عالم طبیعت و محبوسان زندان و هم و شهوت مى‏فهمند، بلکه آنها علوم‏حقیقیه نورانیه‏اند که از انوار الهیه و الهامات حقه ربانیه مستفاد شده‏اند.و چندان ظهورو جلا و نورانیت و صفا از براى آنها هست که قابل شک و شبهه نیستند، و این علمى‏است که حضرت فرمودند:

«انما هو نور یقذفه الله فى قلب من یرید» . ⁽⁴⁷⁾

«یعنى: علم، نورى است که حق - تعالى - مى‏افکند آن را در هر دلى که مى‏خواهد».

و حضرت امیر مؤمنان - علیه السلام - درکلمات بسیار، اشاره به این علم فرموده‏اند، و از آن جمله در وصف راستین از علمامى‏فرمایند:

«هجم بهم العلم على حقیقة البصیرة، و باشروا روح الیقین، و استلانوا ما استوعره المترفون، و انسوا بما استوحش منه الجاهلون و صحبوا الدنیا بابدان ارواحها معلقة بالمحل الاعلى‏» ⁽⁴⁸⁾ .

یعنى:

«علم به ایشان هجوم آورده است، ایشان به بصیرت و بینائى و به‏حقیقت روح و یقین رسیده‏اند.و نرم و آسان شده است از براى ایشان، آنچه سخت ومشکل است‏بر دیگران از اهل عیش و تنعم در دنیا، و یار و انیس شده‏اند، آنچه‏وحشت مى‏کنند از آن جاهلان، و زندگانى مى‏نمایند در دنیا به بدنهایى که روح آنهاتعلق به عالم اعلى دارد» .

و در مکان دیگر مى‏فرماید:

«قد احیى عقله، و امات نفسه، حتى دق جلیله، و لطف غلیظه، و برق له لامع کثیر البرق، فابان له الطریق، و سلک به السبیل‏» . ⁽⁴⁹⁾

یعنى:

«زنده کرد دل خود را و میرانید نفس خود را، تا آنکه ناهموارى و درشتى او لطیف و هموار شد. و درخشید از براى او نورى درخشنده.پس ظاهر و هویدا کرد از براى او راه حق را، وبرد او را در راه، تا رسانید او را به مطلوب‏» .

ولیکن، مادامى که صفحه دل از نقوش اخلاق ذمیمه پاک نگردد، این قسم علم ومعرفت در آن مرتسم نشود، زیرا که علوم و معارف، عبادت باطنى است، همچنان که‏نماز، طاعت ظاهر است.و همچنان که تا ظاهر از جمیع نجاسات ظاهر، پاک نباشد نمازصحیح متحقق نمى‏شود، همچنین تا از باطن، جمیع نجاسات باطنیه را که صفات خبیثه‏است زایل نکنى، نور علم صحیح مبرا از شوائب شبهات بر آن نمى‏تابد.و چگونه‏مى‏تواند شد که دل ناپاک، منزل علوم حقه شود، و حال اینکه افاضه علوم بر دلها ازعالم «لوح محفوظ‏» ⁽⁵⁰⁾ به وساطت ملائکه مقدسه است که وسائط فیض الهى هستند.

علم بدون تزکیه، علم نیست

و پیغمبر - صلى الله علیه و آله و سلم - فرمود:

«و لا تدخل الملائکة بیتا فیه کلب‏» .

یعنى:

«ملائکه داخل نمى‏شود بر خانه‏اى که در آن سگ باشد» . ⁽⁵¹⁾

پس، هرگاه خانه دل مملو از صفات رذیله که سگان درنده هستند باشد، چگونه. ملائکه که حمله علوم و معارف‏اند داخل مى‏شوند؟ و از اینجا معلوم مى‏شود که کسانى‏که عمر خود را صرف تحصیل علم از طریق مجادلات کلامیه و استدلالات فکریه‏نموده‏اند، و از تزکیه نفس از صفات ذمیمه غافل مانده‏اند، بلکه دلهاى ایشان متعلق به «قاذورات‏» ⁽⁵²⁾ دنیاى دنیه، و نفوس ایشان منقاد قوه غضبیه و شهویه است، از حقیقت علم‏بى‏خبر، و سعى ایشان بى‏ثمر است.و آنچه را تحصیل کرده‏اند و علم پندارند، بر خلاف‏واقع است، زیرا که علم حقیقى را بهجت و سرور و صفا و نورى است، و دلى را که نورعلم واقعى در آن داخل شد مستغرق لجه عظمت‏خداوند جلیل، و محو مشاهده جمال‏جمیل مى‏شود، و التفات به غیر او نمى‏کند.و غایت همت اکثر این اشخاص تحصیل‏زخارف دنیا، و حصول منصب و جاه و شهرت در بلاد، و تسخیر قلوب عباد است.و نه‏همین است که صفات خبیثه و اخلاق رذیله، مانع از طلوع انوار علوم حقیقیه از مطلع‏فیوضات الهیه باشد و بس، بلکه بدون تزکیه نفس و تصفیه قلب، عبادات ظاهریه رااثرى، و طاعات بدنیه را ثمرى نیست.و چه فایده مترتب مى‏شود بر آراستن ظاهر وکاستن باطن.

قال الله - سبحانه - :

«ان الصلوة تنهى عن الفحشاء و المنکر»

یعنى:

«نماز، باز مى‏دارد نمازگزاران را از اعمال زشت و منکر» . ⁽⁵³⁾

اگر نماز با خباثت‏باطن و اخلاق سیئه مقبول خداوند بى‏نیاز بودى، پس چرا مى‏بینى‏اکثر مردم را که هر روز نماز پنجگانه به جا مى‏آورند، و هر ساعت چندین منکر ومعصیت از ایشان صادر مى‏شود؟!

و حضرت فرمودند:

«الصلوة معراج المومن‏»

یعنى:

«به واسطه نماز مؤمن عروج مى‏کند به معارج قرب پروردگار» . ⁽⁵⁴⁾

پس اگر آنچه مى‏کنیم نماز باشد چرا بجز تنزل و هبوط از خود نمى‏یابیم؟!

گرنه موش دزد در انبان ماست گندم اعمال چل ساله کجاست؟

اول اى جان دفع شر موش کن بعد از آن در جمع گندم جوش کن