سعى در استیلاى قوه عاقله بر سایر قوا

پس هر که را از اندک‏هوشى بوده باشد، و دشمن نفس خود نباشد، بر او لازم است‏سعى در استیلاى قوه عقلیه، و جد و جهد در «استیفاى‏» ⁽²⁰⁾ سعادت ابدیه، و صرف وقت‏در تحصیل صفات جمیله، و دفع اخلاق رذیله.و پیرامون شهوات نفسانیه و لذات‏جسمانیه نگردد مگر به قدر ضرورت.

پس، از غذا«اقتصار» کند به آنچه در صحت‏بدن به آن احتیاج، و به جهت‏بقاى‏حیات از آن لابد و «لا علاج‏» ⁽²¹⁾ است.و روزگار خود را در تحصیل الوان طعامها و اقسام‏غذاها ضایع و تلف نکند.و اگر هم از این تجاوز کند، این قدر طلبد که موجب ذلت درنزد اهل و عیال نباشد، و زیاده از این‏«وبال‏» ، ⁽²²⁾ و باعث‏خسران «مآل‏» ⁽²³⁾ است.

و از جامه و لباس، اقتصار کند بر آنچه بدن را بپوشاند، و دفع سرما و گرما کند.و اگراز این مرتبه درگذرد به قدرى جوید که در نظرها خوار، و در برابر همگان بى‏اعتبارنگردد.

و از مجامعت، نخواهد مگر آنچه به آن حفظ نوع و بقاى نفس و نسل متحقق شود.

و بپرهیزد از اینکه غریق لجه شهوات نفسانیه و گرفتار قیود و علائق دنیویه شود، و ازاین جهت‏به شقاوت ابد و هلاکت‏سرمد رسد.

پس اى معشر اخوان و گروه برادران! از براى خدا بر خود رحمت آرید، و بر نفس‏خود ترحم کنید، بیدار شوید پیش از آنکه همه راهها بر شما بسته شود.و راهى طى‏کنید قبل از آنکه پاى شما شکسته گردد.و دریابید خود را که وقت در گذر است.غافل‏ننشینید که عمر کوتاه و مختصر است.چاره بسازید پیش از آنکه ریشه اخلاق رذیله مستحکم شود، و صفات ردیه عادت گردد، و لشکر شیطان مملکت دل را تسخیر کند، و تختگاه دل، مقر سلطان شیطان شود، و جوانى تو که وقت قوت و توانائى است‏سپرى‏گردد. بلى‏«آنا فآنا» ⁽²⁴⁾ تو روى به ضعف و پیرى و ناتوانى مى‏روى، و صفاتى که درنفس تو هست محکم و قوى مى‏گردد.

خاربن در قوت و برخاستن خارکن در سستى و در کاستن

تو که در جوانى مقابله با حزب شیطان نکردى، که هنوز احاطه بر ملک دلت نکرده‏بودند، چگونه در پیرى با ایشان مجاهده کنى؟!

«و لا تیاسوا من روح الله‏»

یعنى:

«اما در هیچ حال نومیدى از رحمت‏خدا روا نیست ⁽²⁵⁾ و در هر وقتى باید به قدر قوه سعى و اجتهاد نمود)» .

منقول است از شیخ کامل فاضل احمد بن محمد بن یعقوب مسکویه، ⁽²⁶⁾ که استاداست در علم اخلاق، و اول کسى است که از اهل اسلام که در این فن شریف تصنیف وتالیف نمود که گفته: «من در وقتى از مستى طبیعت هشیار، و از خواب غفلت‏بیدارشدم که مایه جوانى بر باد رفته بود، و پیرى مرا فرا گرفته و عادات و رسوم در من‏مستحکم گشته، و صفات و ملکات در نفس من رسوخ کرده بود، در آن وقت دامن‏اجتهاد بر میان زدم، و به مجاهدات عظیمه و ریاضات شاقه، نفس خود را ازخواهشهاى آن باز داشتم، تا آنکه خداوند عالم مرا توفیق کرامت فرموده و خلاصى ازمهلکات حاصل شد» .

پس اى جان برادر! مایوس مباش و بدان که درهاى فیض الهى گشاده است، و امیدنجات از براى هر کسى هست.و لیکن چنان نپندارى که صفا و نورانیتى که از نفس فوت‏مى‏شود به جهت کدورت و تیرگى که از معصیت در حالتى حاصل مى‏شود، تدارک آن‏ممکن باشد، و توان نوعى نمود که صفایى که اگر معصیتى صادر نشده بود حاصل‏مى‏شد توان تحصیل نمود، زنهار، این اندیشه‏اى است محال، و خیالى است فاسد، زیراکه نهایت امر آن است که: آثار این معصیت را به افعال حسنه محو نمایى، در این وقت‏نفس مثل حالتى مى‏شود که آن معصیت را نکرده بود.

پس به این حسنات روشنایى و سعادتى حاصل نمى‏گردد و اگر معصیت را نکرده بودو این حسنات از او صادر مى‏شد، از براى او در دنیا صفا و بهجتى، و در عقبى درجه‏اى هم مى‏رسید، و چون ابتدا معصیت کرده بود این صفا و درجه از دست او رفت، و فایده‏حسنه، محو آثار معصیت‏شد و بس.

فصل سوم: قواى چهارگانه سر منشا نیکیها و بدیها

از آنچه گذشت روشن شد که: از براى انسان اگر چه قوى و جوارح بسیار است،و لیکن همه آنها به غیر از چهار قهرمان، مطیع و فرمانبردارند، و ایشان را مدخلیتى درتغییر و تبدیل احوال مملکت نفس نیست، و آنچه منشا اثر و باعث نیک و بد صفات، وخیر و شر ملکات هستند از این چهار قوه‏اند.پس همه اخلاق نیک و بد از این چهارپدید آید، و منشا صفات خیر و شر اینها هستند.

و لیکن، خیرات و نیکیهاى قوه عاقله در حال تسلط و غلبه آن است، و بدیها و شرورآن در حالت زبونى و عجز آن در تحت‏سایر قوا، و آن سه قوه دیگر بر عکس این‏اند،زیرا که: آثار خیر و نیکوئیهاى آنها در حالت ذلت و انکسار و عجز ایشان در نزد عقل‏است، و شرور و آفات ایشان در وقت غلبه و استیلاى آنها است‏بر عقل.

فصل چهارم: در بیان اینکه قوه عقلیه ادراک کلیات کند، و قوه وهمیه ادراک جزئیات نماید

بدان که: شان قوه عقلیه وهمیه، ادراک امور است.و لیکن اولى ادراک کلیات راکند و دومى تصور جزئیات را.و چون هر فعلى که از بدن صادر مى‏شود، افعال جزئیه‏است، پس مبدا تحریک بدن در جزئیات افعال به تفکر و رویه قوه وهمیه است، و از این‏جهت آن را «عقل عملى‏» و «قوه عامله‏» مى‏نامند، و اولى را «عقل نظرى‏» و «قوه عاقله‏» .

و شان قوه غضبیه و شهویه تحریک بدن است، و این دو مبدا تحریک‏اند.اما غضبیه،مبدا حرکت‏بدن است‏به سوى دفع امور «غیر ملائمه‏» ⁽²⁷⁾ از بدن، و شهویه، مبدا حرکت‏آن است‏به سوى تحصیل امور ملائمه.

پس اگر قوه عاقله بر سایر قوا غالب شود، و همه را مقهور و مطیع خود گرداند، البته‏تصرف و افعال جمیع قوا بر وجه صلاح و صواب خواهد بود، و انتظام در امر مملکت‏نفس و نشاه انسانیت‏حاصل خواهد گردید.و از براى هر یک از قوا، تهذیب و پاکیزگى‏به هم خواهد رسید.و هر یک را فضیلتى که مخصوص به آن است‏حاصل خواهد شد.

پس، از تهذیب و پاکیزگى قوه عاقله، صفت «حکمت‏» حاصل مى‏شود، و از تهذیب قوه عامله، ملکه «عدالت‏» ظاهر مى‏گردد، و از تهذیب غضبیه، صفت «شجاعت‏» به هم‏مى‏رسد، و از تهذیب شهویه، خلق «عفت‏» پیدا مى‏شود.و این چهار صفت، اجناس‏اخلاق فاضله‏اند، و سایر صفات حسنه مندرج در تحت این چهار، یعنى: از این چهارصفت ناشى مى‏شوند، و این چهار صفت مصدر هستند. همچنان که: «حکمت‏» ، مصدر «فطنت‏» «فراست‏» ، ⁽²⁸⁾ حسن تدبیر و توحید و امثال آن مى‏شود، و «شجاعت‏» ، منشا صبر،علو همت، حلم، و قار و نحو اینها مى‏گردد، و «عفت‏» ، سبب سخاوت، حیا، امانت،گشاده‏رویى و مانند اینها مى‏شود.

پس، سر همه اخلاق حسنه این چهار فضیلت است:

اول «حکمت‏» : و آن عبارت است از: شناختن حقایق موجودات به طریقى که‏هستند، و آن بر دو قسم است: «حکمت نظرى‏» ، و آن علم به حقایق موجوداتى است‏که وجود آنها به قدرت و اختیار ما نیست.و «حکمت عملى‏» ، و آن علم به حقایق‏موجوداتى است که وجود آنها به قدرت و اختیار ماست، مانند افعالى که از ما صادرمى‏شود.

دوم «عفت‏» : و آن عبارت است از: مطیع بودن قوه شهویه از براى قوه عاقله، وسرکشى نکردن از امر و نهى عاقله تا آنکه صاحب آن از جمله آزادگان گردد، و ازبندگى و عبودیت هوا و هوس خلاصى یابد.

سیم «شجاعت‏» : و آن عبارت است از: انقیاد و فرمانبردارى قوه غضبیه از براى عاقله، تا آنکه آدمى نیفکند خود را در مهالکى که عقل حکم به احتراز از آنها کند، ومضطرب نشود از آنچه عقل حکم به عدم اضطراب از آنها مى‏کند.

چهارم «عدالت‏» : و آن عبارت است از: مطیع بودن قوه عامله از براى قوه عاقله، ومتابعت آن عاقله را در جمیع تصرفاتى که در مملکت‏بدن مى‏کند، یا در خصوص‏بازداشتن آن غضب و شهوت را در تحت اقتدار و فرمان عقل و شرع.

و بعضى عدالت را تفسیر نموده‏اند به اجتماع جمیع قوا، و اتفاقشان بر فرمانبردارى عاقله، و امتثال اوامر و نواهى آن به نحوى که هیچ گونه مخالفتى از ایشان سر نزند.ووالد ماجد حقیر طاب ثراه در کتاب «جامع السعادات‏» ، تفسیر اول را اختیار کرده وفرموده‏اند که: «تفسیر ثانى و سایر تفاسیر دیگر، که بعضى از علماى علم اخلاق از براى‏عدالت کرده‏اند، از لوازم آن است نه عین آن‏» . ⁽²⁹⁾

فصل پنجم: کارفرمائى قوه عامله

چون دانستى که: جنس همه فضایل چهار فضیلت مذکوره است، که هر یک ازتهذیب و پاکى یکى از قواى اربع حاصل مى‏شود، و سایر فضایل و اخلاق حسنه‏مندرج‏اند در تحت این فضایل، بدان که بسیارى از علماى اخلاق از براى هر یک از این‏چهار فضیلت انواعى ذکر کرده‏اند که مندرج‏اند در تحت آنها.

و لیکن والد ماجد حقیر - قدس سره - در «جامع السعادات‏» ⁽³⁰⁾ فرموده‏اند که: این‏خلاف مقتضاى نظر است، زیرا که بعد از آنکه معلوم شد که عدالت، انقیاد قوه عامله‏است از براى قوه عاقله در کار فرمودن خود قوه عاقله و قوه غضبیه و شهویه، ظاهرمى‏شود که: جمیع صفات فضایل و اخلاق حسنه به سبب کارفرمائى قوه عامله مى‏شودآن سه قواى دیگر را.پس حقیقت هر صفت نیکى از یکى از این سه قوه و منسوب به‏آن است، که حصول آن فضیلت از آن قوا به واسطه قوه عامله، و ضبط و ربط وکارفرمائى آن باشد.و لیکن، مجرد این، باعث نمى‏شود که آن فضیلت را نسبت‏به قوه‏عامله دهند، با وجود اینکه حقیقت مصدر آن، قوه‏اى دیگر است.همچنان که هر گاه‏قوه عامله مطیع عاقله نشده باشد رذایل سایر قوا را نسبت‏به آن نمى‏دهند.پس امرى ازبراى قوه عامله باقى نمى‏ماند مگر محض اطاعت و انقیاد از براى عاقله.و ظاهر است‏که: این خود اگر چه فضیلتى است در غایت کمال، و عدم آن رذیله است موجب «نکال‏» ، ⁽³¹⁾ بلکه همه فضایل و رذایل از لوازم این دو است، ولیکن موجب فضیلتى دیگرشود و عدمش باعث رذیلتى دیگر گردد، که تعلق به یکى از این سه قوه دیگر نداشته‏باشد نمى‏شود، بلکه هر صفتى از فضایل یا رذایل متعلق است‏به قوه عاقله یا غضبیه یاشهویه به توسط قوه عامله.و از براى عامله - بنفسها - فضیلت و رذیلتى دیگر نمى‏شودمگر محض کارفرمائى، و اگر این موجب استناد هر فضیلتى که به آن سبب حاصل‏مى‏شود به قوه عامله بودى، بایستى جمیع فضایل مستند به قوه عامله باشد، و همه‏مندرج در تحت عدالت‏بوده باشند.و شمردن بعضى از فضایل را از انواع عدالت: بدون‏بعضى دیگر، صحیح نخواهد بود.

پس مقتضاى نظر صحیح آن است که گفته شود: همه فضایل مندرج‏اند در تحت آن‏سه فضیلت دیگر، که «حکمت‏» «شجاعت‏» و «عفت‏» بوده باشد، و اضداد آنها متعلق‏اند به قواى ثلاث «عاقله‏» «غضبیه‏» و «شهویه‏» .

و از این، ظاهر مى‏شود که: جمیع اخلاق حسنه و صفات ذمیمه، انواعى هستندمندرجه در تحت‏سه صفت مذکوره، و اضداد آنها متعلق‏اند به یکى از قواى عاقله،غضبیه و شهویه، یا به دو قوه از آنها یا به سه قوه از آنها، که به کارفرمایى قوه عالمه‏باشد.

مثال آنکه متعلق به یکى از آنها است: مثل «علم و جهل‏» ، که متعلق‏اند به قوه عاقله،و «حلم و غضب‏» ، که متعلق‏اند به قوه غضبیه، و «حرص و قناعت‏» ، که متعلق‏اند به قوه‏شهویه.

و آنکه متعلق به دو قوه یا سه قوه است‏به این نحو است که: از براى آن، اصنافى‏چندند که بعضى متعلق به قوه‏اى و بعضى متعلق به قوه‏اى دیگر است، مثل «حب جاه‏» ،که اگر مقصود از آن برترى بر مردم و تسلط بر خلق باشد از مقتضیات قوه غضبیه است.

و اگر مطلوب از آن جمع مال و «تنقیح‏» ⁽³²⁾ امر اکل و جماع باشد از متعلقات قوه شهویه‏است.و همچنین «حسد» ، اگر باعث آن عداوت باشد از دمائم قوه غضبیه است، و اگرسبب آن خواهش نعمت محسود باشد از رذائل قوه شهویه است.

یا به این نحو است که: از براى آن، دو یا سه بالاشتراک مدخلیتى است در نوع آن‏صفت فضیلت‏یا رذیلت، یا در صنفى از اصناف آن، مانند: حسدى که منشا آن،عداوت، یا توقع وصول آن نعمت‏به حاسند، بعد از زوال آن از محسود باشد.و مثل‏غرور، چنان که آدمى بالطبع مایل به چیزى باشد که خیر او نباشد و از راه جهل آن راخیر پندارد.

پس اگر آن چیز از مقتضیات قوه شهویه است، این صفت رذیله خواهد بود و متعلق‏به قوه عاقله و شهویه، و اگر مقتضاى قوه غضبیه باشد این صفت رذیله متعلق خواهد بودبه قوه عاقله و غضبیه، و اگر از مقتضیات غضبیه و شهویه باشد، این صفت رذیله متعلق‏خواهد بود به سه قوه عاقله، غضبیه و شهویه.

و مراد از تعلق صفتى به قواى متعدده و بودن از رذائل یا فضائل آنها، این است که:

از براى هر یک از آن قوا اثرى در حدوث و حصول آن صفت‏بوده باشد، به این معنى‏که: از جمله علل فاعلیه آن باشد.پس، اگر مدخلیت قوه در صفتى مجرد باعثیت‏باشد،به این معنى که: آن قوه باعث‏شده باشد که آن قوه دیگر آن صفت را ایجاد کند که‏موجد صفت آن قوه ثانیه باشد که اولى باعث‏باشد، آن صفت از جمله متعلقات قوه‏ثانیه شمرده خواهد شد نه اول، مانند غضبى که حاصل شود از تلف گردیدن یکى از ملایمات قوه شهویه، که در حقیقت متعلق به قوه غضبیه است، اگر باعث ایجاد قوه‏غضبیه این غضب را، قوه شهویه شده باشد.

و چون دانستى که جمیع فضایل و رذائل متعلق‏اند به یکى از قوه عاقله یا غضبیه یاشهویه، یا به دو قوه از آنها یا به سه قوه، بدان که ما در این کتاب چنان که والد ماجد در «جامع السعادات‏» ذکر کرده‏اند، اول اوصاف حسنه و صفات رذیله را که متعلق‏اند به‏قوه عاقله بیان مى‏کنیم، و سپس آنچه را که متعلق است‏به قوه غضبیه ذکر مى‏نمائیم.وپس از آن اوصافى را که منسوب است‏به قوه شهویه شرح مى‏دهیم، بعد از آن صفاتى راکه متعلق‏اند به دو یا سه قوه از این قوا، بیان مى‏نمائیم.

فصل ششم: اجناس صفات رذیله

شکى نیست که: در مقابل هر صفت نیکى خلق بدى است که ضد آن است.و چون‏دانستى که اجناس همه فضایل چهارند، پس معلوم مى‏شود که اجناس صفات رذایل نیزچهارند:

اول: جهل، که ضد حکمت است.

دوم: جبن، که ضد شجاعت است.

سوم: شره، که ضد عفت است.

چهارم: جور، که ضد عدالت است.

ولیکن این به حسب «مؤداى نظر» ⁽³³⁾ است، اما تحقیق مطلب آن است که: از براى هرفضیلتى حدى است مضبوط و معین، که به منزله وسط است، و تجاوز از آن خواه به‏جانب افراط و خواه به طرف تفریط مؤدى است‏به رذیله.

پس هر صفت فضیلتى که وسط است‏به جاى مرکز دایره است، و اوصاف رذایل به‏منزله سایر نقطه‏هایى است که در میان مرکز یا محیط فرض شود.و شکى نیست که‏مرکز، نقطه‏اى است معین و سایر نقاط متصوره در اطراف و جوانبش غیر متناهیه‏اند.

پس بنابر این، در مقابل هر صفت فضیلتى، اوصاف رذیله غیر متناهیه خواهد بود، ومجرد انحراف از صفت فضیلتى از هر طرفى موجب افتادن در رذیله خواهد بود.واستقامت در سلوک طریقه اوصاف حمیده به منزله حرکت در خط مستقیم، و ارتکاب‏رذایل به جاى انحراف از آن است.و چون خط مستقیم در میان دو نقطه نیست مگریکى، و خطوط منحنیه میان آنها لا محاله غیر متناهیه است، پس استقامت‏بر صفات نیک نیست مگر بر یک نهج، و از براى انحراف از آن مناهج‏بى‏شمارى است.

و این است‏سبب در اینکه اسباب بدى و شر بیشتر است از اسباب و بواعث‏خیر ونیکى.و از آنجا که پیدا کردن یک چیز معین در میان امور غیر متناهیه مشکل، و وسطرا یافتن فیما بین اطراف متکثره مشکلتر است، پس استقامت‏بر آن و ثبات در آن «اصعب‏» ⁽³⁴⁾ از هر دو است، و لهذا جستن وسط از میان اخلاق، که آن حد اعتدال است واستقامت‏بر آن، در غایت صعوبت است.و از این جهت است که: بعد از آنکه سوره «هود» به برگزیده معبود نازل شد، و در آنجا امر به آن بزرگوار شد که:

«فاستقم کما امرت‏»

یعنى: «بایست و ثابت‏باش همچنانکه ترا امر فرموده‏ایم‏» . ⁽³⁵⁾

فرمود: «شیبتنى سورة هود» یعنى: «پیر کرد مرا سوره هود» . ⁽³⁶⁾

و مخفى نماند که وسط بر دو قسم است: حقیقى و اضافى.حقیقى آن است که‏نسبت‏به آن، طرفین حقیقتا مساوى بوده باشد.مثل نسبت چهار به دو و شش.و وسط‏اضافى آن است که نزدیک به حقیقى باشد عرفا.و بعضى تفسیر نموده‏اند به اینکه‏نزدیکتر چیزى است‏به وسط حقیقى که ممکن است از براى نوع یا شخص.و وسطى که‏در علم اخلاق معتبر است و امر به استقامت و ثبات بر آن شده آن وسط اضافى است،زیرا که یافتن وسط حقیقى و رسیدن به آن متعذر، و استقامت و ثبات بر آن غیر میسراست.و چون معتبر، وسط اضافى است و اختلاف آن ممکن است، به این جهت است‏که: اوصاف حمیده گاه به اختلاف اشخاص و احوال و اوقات مختلف مى‏شود.پس بساباشد مرتبه‏اى از مراتب وسط اضافى فضیلت‏باشد به نظر شخصى یا حالى و وقتى، ورذیله باشد نسبت‏به غیر آن.