اوّل ذی­قعده سالروز تولد بانویی است که، عطر حضور بسیار کوتاهش در شهر قم، پس از قرن­ها به مشام جان می­رسد. وجود عزیزی که آثار و برکات مرقد مطهرش، ما را از هر نقل و حکایتی در مقام بیان فضایلش بی­نیاز می­سازد. در عین حال به میمنت این زادروز خجسته مختصری از شرح حال آن حضرت را تقدیم خوانندگان می­کنیم.

طبق گزارش­های تاریخی ده­ها سال قبل از ولادت حضرت فاطمه معصومه (س)، ائمه معصومین:، به ولادت آن حضرت مژده داده­اند:

1. قاضی نورالله شوشتری([1]) در کتاب مجالس المؤمنین از امام صادق (ع) نقل می­کند که فرمود: آگاه باشید، برای خدا حرمی است و آن مکه است، برای رسول خدا9 حرمی است و آن مدینه است، برای امیرالمؤمنین علی (ع) حرمی است و آن کوفه است، و قم کوفه­ی کوچک ماست. بدانید که بهشت دارای هشت در است، که سه در آن از قم گشوده می­شود. آن­گاه فرمود:

تقبض فیها إمرأة من ولدی، إسمها فاطمة بنت موسی، و تدخل بشفاعتها شیعتی الجنة بأجمعهم؛ در قم بانویی از فرزندان من ?یعنی نوه من? که نامش فاطمه دختر موسی­بن جعفر است از دنیا می­رود، بانویی که به شفاعت او در روز قیامت، همه شیعیانم وارد بهشت می­شوند.([2])

2. علامه مجلسی به سند خود از جمعی از اهالی ری نقل می­کند که گفتند: به محضر امام صادق (ع) ?در مدینه? رسیدیم و عرض کردیم: ما اهل ری هستیم. فرمود: مرحبا به برادران ما از اهالی قم. دوباره گفتیم: ما اهل ری هستیم، باز آن حضرت فرمود: مرحبا به برادران ما از اهل قم. به همین ترتیب امام صادق (ع) اهل قم را ستود. آن­گاه فرمود: برای خدا حرمی است و آن مکه است، و برای رسول خدا (ص) حرمی است و آن مدینه است، و برای امیرالمؤمنین علی (ع) حرمی است و آن کوفه است، و برای ما حرمی است و آن شهر قم است. سپس فرمود:

وستدفن فیها إمرأة من أولادی تسمی فاطمه، فمن زارها وجبت له الجنة؛ به زودی در قم بانویی از فرزندان من به نام فاطمه ?معصومه? دفن شود، کسی که مرقد او را زیارت کند؛ بهشت برای او واجب می­گردد.

روایت کننده گوید: امام صادق (ع) این سخن را قبل از ولادت امام کاظم (ع) فرمود.([3])

این گونه پیشگویی­ها بیانگر آن است که حضرت معصومه (س) دارای مقامات بسیار عالی معنوی بود، که امامان: قبل از ولادت ایشان از وجود پربرکت وی سخن ­گفته­اند، و شیعیان را بشارت دادند.

پایان انتظار

همان­گونه که گفته شد امام صادق (ع) قبل از ولادت امام کاظم (ع) از ولادت حضرت معصومه (س) خبر دادند. طبق اخبار تاریخی نیز امام کاظم (ع) در سال 128 هـ . ق متولد شدند. با توجه به ولادت حضرت معصومه (س) در سال 173، چنین نتیجه می­گیریم که بیش از 45 سال قبل از ولادت حضرت معصومه (س)، مژده­ی ولادت ایشان داده شده است، و خاندان نبوت و دوستان مخصوص آن­ها در انتظار ولادت این بانو بوده­اند.

امام رضا (ع) و حضرت معصومه (س) از یک مادر به نام نجمه متولد شدند([4]) و حضرت نجمه3 غیر از این دو بزرگوار، فرزند دیگری نداشت. بنابراین که تولد امام رضا3 در سال 148 هـ . ق گزارش شده، نتیجه می­گیریم که حضرت رضا (ع) بیست و پنج سال جلوتر از خواهرشان چشم به جهان گشوده­اند و حضرت نجمه3 و امام رضا (ع) در طول این مدت طولانی، با امید و اشتیاق در انتظار ولادت حضرت معصومه (س) به سر می­بردند.

به راستی که این انتظار، بسیار عمیق، شورانگیز و شیرین بود، زیرا؛ حادثه عظیمی در تاریخ خاندان پیامبر (ص) به حساب می­آمد، و از ولادت مولودی خبر می­داد که حرمش حریم اهل­بیت: خواهد شد، و به حق طلوع خورشید وجود حضرت معصومه (س) از ایام­الله بود.

تربیت و رشد حضرت معصومه (س) در کنار پدر

امام کاظم (ع) در سال 179 هـ . ق به امر هارون الرشید دستگیر و زندانی شد. حضرت معصومه (س) در خردسالی ?یعنی در شش سالگی? به فراق پدر مبتلا گردید و پس از آن حضرت همانند سایر خواهران و برادرانش تحت سرپرستی برادر بزرگوارش امام رضا (ع) قرار گرفت.([5])

حضرت معصومه (س) تا شش سالگی در مدینه و کنار پدر بود و از مکتب تربیتی امام کاظم (ع) بهره­ گرفت و از نظر علم و کمال، به درجات مهمی رسید و نسبت به همسالان خود از امتیاز خاص و بالایی برخوردار شد.

در متون تاریخی در مورد فضایل و درجات علمی حضرت معصومه (س) مطالب زیادی وجود ندارد، ولی خوشبختانه روایتی در کتاب­های حدیث نقل شده که چون آینه شفاف، و نشان دهنده­ی اوج کمالات حضرت معصومه (س) و رشد شگفت­انگیز وی در نزد پدر می باشد:

روزی جمعی از شیعیان برای دریافت پاسخ پرسش­های خود به مدینه آمدند تا به محضر امام موسی­بن جعفر (ع) برسند. وقتی به منزل آن حضرت مراجعه کردند، با خبر شدند که آن بزرگوار در سفر است. آن­ها، فرصتی برای ماندن نداشتند، از این­رو سؤال­های خود را به خانواده­ی امام کاظم (ع) سپردند، تا در سفر بعدی پاسخ آن­ها را بگیرند. پس از سپردن نامه و توقف کوتاهی در مدینه، برای خداحافظی به خانه امام کاظم (ع) آمدند، در این هنگام پاسخ پرسش­های خود را که در نامه­ای نوشته شده بود، دریافت کردند و پاسخ­گوی سؤال­ها کسی جز حضرت معصومه (س) که در آن زمان حدود شش سال داشت، نبود. هنگام بازگشت، در مسیر راه امام کاظم (ع) را که از سفر باز می­گشت، ملاقات کردند و ماجرا را به عرض آن حضرت رساندند، امام (ع) آن نوشته را طلبید و پس از مطالعه و آگاهی از صحت و درستی پاسخ­ها به نشان تمجید از آن بانوی بزرگوار و تصدیق او سه بار فرمود: فداها ابوها؛ پدرش فدایش باد.([6])

این برخورد حساب شده و دقیق بیانگر آن­ است که حضرت معصومه (س) در خردسالی از رشد، شناخت، علم و کمال بالایی برخوردار بوده است.

این سخن امام کاظم (ع) در شأن حضرت معصومه (س) همانند فرمایش رسول خدا9 در شأن حضرت زهرا3 است.([7])

بر همین اساس، در زیارت­نامه­ی غیر معروف، حضرت معصومه (س) در غیاب پدرش، به عنوان حجت و امین پدر معرفی گردید، چنان که در فرازی از این زیارت­نامه آمده است:

السلام علیک یا فاطمة­بنت موسی­بن جعفر و حجته و امینه؛ سلام بر تو ای فاطمه دختر موسی­بن جعفر (ع)، و حجت و امین از جانب آن حضرت.([8])

هجرت و ورود به قم

پس از زندانی شدن امام کاظم (ع)، حضرت معصومه (س) در پناه برادر بزرگوارش امام رضا (ع) در مدینه زندگی می­کرد. در سال 200 هـ . ق که حضرت رضا (ع) ناگزیر به هجرت گردید، حضرت معصومه (س) حدود یک سال دور از ایشان به زندگی ادامه داد، در حالی که دیدار امام رضا (ع) بزرگ­ترین آرزویش بود.

نقل شده که امام رضا (ع) برای حضرت معصومه (س) نامه­ای نوشت و آن را به یکی از غلامانش داد تا به سرعت به مدینه برساند. آن غلام به سوی مدینه حرکت نمود و در هیچ منزلی توقف نکرد و در اندک زمان ممکن، نامه را به حضرت معصومه (س) رساند و ایشان به مجرد خواندن آن نامه، آماده­ی سفر به سوی خراسان شد.([9])

مطابق نقلی ضعیف، کاروانی که حضرت معصومه (س) در میان آن بود، شامل بیست و سه نفر به سرپرستی هارون­بن موسی­بن جعفر (ع) بود. حضرت معصومه با این کاروان، منزل به منزل حرکت نمود تا به شهر ساوه رسید، در آن­جا دشمنان خاندان نبوت به کاروان حمله کردند، هارون را به شهادت رسانده و پس از مجروح کردن عده­ای و فراری دادن عده­ی دیگر، توسط یک زن غذای حضرت معصومه (س) را مسموم نمودند. به این ترتیب آن بانوی گرامی بیمار شد و تقاضا کرد که وی را به قم ببرند. بدین ترتیب پس از چند روز اقامت در قم به شهادت رسید.([10]) و این گونه هجرت حضرت معصومه (س) به قصد دیدار برادر خاتمه یافت و در حالی که قلب دختر امام موسی­بن جعفر (ع) در داغ فراق امام زمانش می­تپید؛ از حیات باز ایستاد.

آری آن حضرت از مدینه به شوق دیدار برادر هجرت کرد، امّا هرگز به طوس نرسید، و قم را مدینه­ی ایمان ساخت.

در روایتی آمده است:

فکانت فیها سبعة عشر یوماً حزینة باکیة عَلی أخیها و فارقت الدنیا؛ حضرت معصومه (س) هفده روز در قم بود، و در این روزها به یاد برادرش امام رضا (ع) غمگین و گریان بود، تا جان به جان آفرین تسلیم نمود.([11])

در مورد هجرت حضرت معصومه (س) به قم نکات قابل تأملی وجود دارد:

1. با توجه به این­که، گزارشی در مورد دعوت امام رضا (ع) از همسر و تنها فرزندش امام جواد (ع) نقل نشده، به چه دلیل ایشان پیک سریعی را برای دعوت حضرت معصومه (س) به مدینه فرستاد؟ این تصمیم امام بیان­گر آن جایگاه خاص و عظمت وجودی حضرت معصومه (س) است؟

2. می­توان گفت: تقدیر الهی این بوده که فاطمه­ی معصومه از مدینه هجرت نماید و در قم فرود آید، تا آثار و برکات بی­شمار مرقد مطهرش نصیب شیعیان گردد.

3. زمانی که فاطمه­ی معصومه (س) از مدینه به سوی مرو هجرت فرمود، مشکلات و خطرات فراوانی آن حضرت و همراهانش را تهدید می­کرد. با این وجود، آن بانوی بزرگوار پس از دعوتی که به منزله­ی اجازه­ی حرکت بود، با اشتیاق به راه افتاد و همه­ی خطرات را به جان خرید و سرانجام در این راه به لقاءالله پیوست. این عمل گذشته از این که نشان­گر اطاعت و تسلیم حضرت فاطمه معصومه (س) در مقابل امام معصوم (ع) است، نشان دهنده­ی معرفت ایشان به حق امام زمان خویش و توجه اهمیت به زیارت و ملاقات امام (ع) می­باشد. آری، اشتیاق ملاقات و درک محضر حجت خداوند را باید از سیره­ی فاطمه­­ی معصومه (س) دریافت که در این راه جان خود را فدا کرد.

استقبال گرم شیعیان قم از حضرت معصومه (س)

هنگامی که خبر ورود حضرت معصومه (س) به ساوه و خبر بیماری ایشان به آل سعد ?شیعیان عرب اشعری? رسید، آن­ها به اتفاق تصمیم گرفتند به ساوه رفته و آن حضرت را به قم بیاورند. در آن میان وقتی موسی­بن خزرج­بن سعد اشعری([12])به کاروان حضرت معصومه (س) رسید، مهار شتر آن بانوی بزرگوار را گرفت، و ایشان را به قم آورد، و در خانه خود میهمان نمود. حضرت معصومه (س) شانزده یا هفده روز در خانه موسی بستری بود تا از دنیا رفت.([13])

با توجه به این که حضرت معصومه (س) دهم یا دوازدهم ربیع الثانی از دنیا رفت، و شانزده روز در قم زیست، نتیجه می­گیریم که ورود آن حضرت به قم تقریباً در روز 23 ربیع الاول سال 201 هـ . ق بوده است.([14]) مردم قم که اکثریت قاطع آن­ها شیعه بودند، از ورود حضرت معصومه (س) بسیار شادمان شدند.

حضرت معصومه (س) در روزهای اقامت از حوادث آن ایّام و فراق برادر می­گریست و بسیار غمگین بود. در سرای موسی­بن خزرج عبادتگاهی داشت که هم­اکنون آن مکان مقدس با بنایی با شکوه مشخص است، و در نزدیکی آن مسجدی مجلل و چند حجره وجود دارد که به مدرسه علمیه ستیه ?در محله میدان میر قم? مشهور است. سرانجام آن حضرت پس از شانزده یا هفده روز اقامت در قم از دنیا رفت و شیعیان و پیروان اهل­بیت: را محزون و سوگوار نمود.

دفن جنازه مطهر حضرت معصومه (س)

محلّی که هم­اکنون مرقد مطهر حضرت فاطمه معصومه (س) است و صحن و سرای آن حضرت در آن­جای دارد، در زمان ورود حضرت معصومه (س) باغ بابلان نام داشت. و از باغ­های ساحلی موسی­بن خزرج اشعری بود. پس از وفات حضرت معصومه (س) جنازه مطهر او را غسل داده و کفن کردند و به همین زمین آوردند تا به خاک بسپارند. آل سعد سردابی حفر کردند، اما بین آن­ها بر سر این مسأله که چه کسی جنازه آن حضرت را به خاک بسپارد، اختلاف افتاد. تا این که نسبت به سیدی پرهیزکار و پیرمردی پارسا به نام قادر به توافق رسیدند. ناگاه از جانب صحرا دو سواره­ی نقابدار از راه رسیدند و از مرکب پیاده شدند و بر جنازه­ی مطهّر حضرت معصومه (س) نماز خواندند، و سپس داخل سرداب شده و آن حضرت را دفن کردند و پس از خروج از سرداب، آن­جا را ترک کردند و هیچ کس نفهمید که آن­ها چه کسی بودند. آن­گاه موسی­بن خزرج، سقف و سایبانی از بوریا بر قبر مطهر برافراشت، تا هنگامی که زینب دختر امام جواد (ع) وارد قم شد و قبه­ای بر روی آن مرقد مطهر بنا کرد.([15])

ورود حضرت معصومه (س) به قم و وجود مرقد مطهر آن حضرت در این شهر آثار و برکات بی­شماری برای قم به ارمغان آورد. بسیاری از سادات علوی و امامزادگان پس از حضرت معصومه (س) به قم آمدند، به گونه­ای که هیچ شهری به اندازه­ی قم امامزاده ندارد.([16])

وجود مرقد مطهر این بزرگواران در شهر قم تقدس خاصی بدان بخشیده و بسیاری از بلاها از این مکان برطرف گردیده است. اما مهم­ترین مسأله در مورد قم این است که به برکت وجود حرم حضرت معصومه (س) این شهر هم­اکنون به مرکز نشر علوم آل محمد (ص) تبدیل شده و علمای بزرگی که حافظان دین رسول خدا (ص) هستند از حوزه­ی علمیه­ی این شهر برخاسته­اند. این وضعیت تحقق نویدی است که از صادق آل محمد (ص) نقل شده است:

در آینده کوفه از مؤمنین خالی می­شود و علم و دانش در آن­جا ناپیدا می­گردد، همان طور که مار در سوراخش پنهان می­گردد. سپس علم و دانش در شهری که آن را قم گویند، ظاهر شده و آن مکان معدن علم و فضل می­گردد.([17])

پی نوشتها :

[1]. شهید در سال 1109 هـ . ق.

[2]. مجالس المؤمنین، ج 1، ص 83 و بحارالانوار، ج 60 ، ص 228 .

[3]. بحارالانوار، ج 60 ، ص 216، و ج 48، ص 317.

[4]. طبری شیعی، دلائل الإمامة، ص 149؛ محدث گرانقدر مرحوم آیةالله شیخ علی نمازی ?م. 1405? در کتاب مستدرک سفینة البحار، ج 8 ، ص 251 آورده است: حضرت معصومه (س) در آغاز ذی قعده­ی سال 173 دیده به جهان گشود. بعضی کتب به نقل از لواقح الانوار، به جای 173، 183 نوشته­اند: مطابق این قول حضرت معصومه (س) که در سال 201 هـ . ق از دنیا رفت، حدود 18 سال داشت، ولی با توجه به این­که امام کاظم (ع) پدر حضرت معصومه (س) در سال 179 دستگیر و زندانی شد و در سال 183 در بغداد به شهادت رسید و در این مدت از خانواده­اش دور بود، به نظر می­رسد که حضرت معصومه (س) در سال 173 به دنیا آمده و قول تولد حضرت در سال 183 صحیح نمی­باشد. بنابراین حضرت معصومه (س) در 28 سالگی از دنیا رفته است. ر.ک؛ معصومه (س) چشمه­ی جوشان کوثر، محمد محمدی اشتهاردی.

[5] . شیخ صدوق، عیون اخبارالرضا، ص 17.

[6] . صالح­بن عرندس حلی، کشف اللئالی، صاحب اشعار معروف در شأن حضرت علی (ع) در الغدیر، ج 7، ص 14، ر.ک؛ چشمه­ی جوشان کوثر، محمد محمدی اشتهاردی.

[7]. فداها ابوها؛ پدرش به فدایش باد. محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج 43، ص 88 .

[8] . همان.

[9]. من لایحضره الخطیب، ج 4، ص 261؛ نقل از چشمه­ی جوشان کوثر، محمد محمدی اشتهاردی.

[10]. جعفر مرتضی عاملی، الحیاة السیاسیه للإم الرضا (ع)، قیام سادات علوی، ص 161 و 168 و میرزا ابوطالب بیوک، وسیلة المعصومین، ص 68 .

[11]. شیخ علی قرنی گلپایگانی، منهاج الدموع، ص 440.

[12]. او از بزرگان خاندان اشعری و از اصحاب امام رضا (ع) بود.

[13]. بحارالانوار، ج 60 ، ص 219، به نقل از تاریخ قم نوشته­ی حسن­بن محمد از علمای قرن چهارم هجری.

[14]. سال­های اخیر به قصد یادآوری و بزرگداشت این روز از سوی آستانه­ی مقدسه­ی حضرت معصومه (س) مراسمی شبیه استقبال از ایشان برگزار می­شود.

[15]. بحارالانوار، ج 60 ، ص 219.

[16]. مرقد 444 امامزاده در قم است.

[17]. عن الصادق (ع): انّه ذکر الکوفة وقالَ ستخلو الکوفة من المؤمنین و یأزور عنها العلم کما یأزر الحیّة فی حجرها و ثم یظهر العلم ببلدة یقال لها قم و تصیر معدناً للعلم والفضل. محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج 57 ، ص 213، ح 23 و مستدرک سفینة البحار، ج 8 ، ص 597 .

حرم حضرت معصومه علیهاالسلام در قم از دیرباز محل پناه شیعیان بوده است. با اینکه در زبان دین، منظور از حرم معمولاً یکی از دو حرم شریف در مکه و مدینه است، اما ما این کلمه را برای زمین های متبرکی که حول قبور امامان قرار دارند نیز به کار می‌بریم. حضرت معصومه علیهاالسلام امامزاده جلیل القدری است که ما به زمین اطراف مدفن او نیز حرم می‌گوییم و چه بجاست که هر وقت به یاد ایشان می‌افتیم، قدری هم درباره مفهوم "حرم" اندیشه کنیم.

کدام حرم

حرم، حریم، حرام، محترم، احرام و حرمت هم‌خانواده‌اند. همه این کلمات از ریشه «ح ‌ر ‌م» می‌باشند. مثلاً به حرمت فرمان الهی باید از کارهایی که "حرام" است دوری کنیم. چهار ماه که جنگ در آنها حرام است و باید حفظ حرمت آنها بشود ماه‌های "حرام" نام دارند. حریم و حرم محوطه‌ای است که دارای احترام و حرمت خاصی است.

حرم الهی، زمینی است که اطراف کعبه قرار دارد. این محدوده‌ دارای احکام شرعی خاصی است. مثلاً افرادی که می‌خواهند وارد مکه شوند، قبل از ورود به این محدوده (که نامش حرم است) باید لبیک بگویند و با احرام وارد شوند. حرمت این قطعه از زمین نه مربوط به زمان حضرت رسول صلی الله علیه و آله و یا حتی حضرت ابراهیم علیه السلام، بلکه به زمان حضرت آدم علیه السلام باز می‌گردد.

اما به جز حرمی که اطراف حجاز است، حرمی نیز در مدینه وجود دارد که در کنار قبر حضرت رسول صلی الله علیه و آله است. حرم نبوی مکانی مقدس و بسیار بابرکت است؛ هر چند از نظر احکام شرعی، مانند حرم الهی نیست. به جز آن، اطراف قبور انبیاء و اولیاء الهی را نیز حرم می‌نامیم.

موضوعی سطح بالا

اما چه ارتباطی میان این حرم ها با حرم الهی وجود دارد؟ برای پاسخ به این سوال، از قرآن کمک می‌گیریم. قرآن کریم صفت "آمن" را برای حرم ذکر کرده است:

أَ وَ لَمْ یَرَوْا أَنَّا جَعَلْنا حَرَماً آمِناً وَ یُتَخَطَّفُ النَّاسُ مِنْ حَوْلِهِمْ أَ فَبِالْباطِلِ یُوْمِنُونَ وَ بِنِعْمَةِ اللَّهِ یَکْفُرُونَ (عنکبوت، 67)

از این روست که می‌گوییم محدوده حرم باید امن باشد. از روایات نیز می‌آموزیم که امنیت محدوده حرم باید همواره حفظ شود. کشتن و آزار حیوانات نیز در این منطقه ممنوع است، تا آنجا که حتی اگر کسی مستحق قصاص نیز باشد و به آنجا فرار کند نباید در آنجا کشته شود، بلکه کسی نباید به او چیزی بفروشد یا سخنی بگوید تا اینکه از محدوده حرم بیرون بیاید و سپس دستگیر شود.

نقطه اتصال حرم پیامبر صلی الله علیه و آله و ائمه علیهم السلام به حرم الهی، همان حق شناسی اهل بیت علیهم السلام است؛ به گونه‌ای که بدون آن حتی حرم الهی نیز از معنای امنیت تهی می‌گردد

اما همه این احکام، در واقع وظایف ما برای حفظ امنیت حرم است. اینها در مقام احکام شرعی است؛ اما آیه شریفه سخن از حرمی امن می‌کند؛ حال آنکه در طول تاریخ می‌بینیم که برخی حرمت این مکان را نگه نداشته‌اند. مثلاً حجاج بن یوسف برای نابود کردن دشمن خلیفه وقت که به کعبه پناهنده شده بود، مکه را با منجنیق‌های آتشین هدف قرار داد. در دوران یزید، امام حسین علیه السلام از مکه خارج شدند تا حرمت آنجا شکسته نشود؛ زیرا می‌دانستند که مأموران حکومت به دنبال نقشه‌ای برای قتل آن حضرت در آنجا هستند. در دوره معاصر ما نیز دولت آل سعود در حرم الهی جمعی از حاجیان ایرانی را کشت. بنابراین در می‌یابیم که امنیت حرم الهی باید معنای والاتری نیز داشته باشد.

دعای وداع خانه خدا نیز از این جهت می‌تواند برای ما کارگشا باشد. به کسانی که می‌خواهند از حج به شهر خود بازگردند، توصیه شده است که در وداع با خانه خدا بگویند:

خدایا، گفتی که هر که داخل آن شود ایمن می‌گردد، پس مرا از عذاب آتش ایمن کن(بحارالانوار، ج96، ص372)؛

بنابراین امنیت حرم موضوعی سطح بالاست و دارای ابعاد باطنی می‌باشد.

نقطه اتصال حرم اولیای الهی به حرم الهی

امام صادق علیه السلام در جلسه‌ای به این قضیه اشاره کردند که منظور از امن بودن، این نیست که هر کس در آنجا باشد بالاجبار در امنیت باشد و هیچکس نتواند او را بکشد (بلکه منظور از امنیت معنای دیگری است)(بحار الانوار، ج2، ص287)؛ اما کلید فهم این مطلب را از این روایت می‌توانیم به دست آوریم.:

یکی از اصحاب امام صادق علیه السلام پرسید: افرادی با عقاید نادرست نیز وارد مقام ابراهیم می‌شوند (و منظور آیه همین است که اینها هم با امنیت در آنجا داخل شوند). امام فرمودند: نه و اینکه گفتی که کرامتی نیست، هر کس داخل در مقام ابراهیم شود در حالیکه حق ما را بشناسد و آن را نیز بشناسد از گناهانش خارج می‌شود و از اضطراب دنیا و آخرت رها می‌شود.(تفسیر عیاشی، ج1، ص190)

امام صادق علیه السلام در دورانی که قبور ائمه علیهم السلام یا مخفی بود و یا امکان اجتماع و پناه شیعیان در آن نبود، قم را حرم اهل بیت علیهم السلام معرفی نمودند و بعید نیست در دوران غیبت ما از ولی عصر علیه السلام نیز حرم حضرت معصومه علیهاالسلام همچنان همان نقش را ایفا کند

از اینجا می‌فهمیم که نقطه اتصال حرم پیامبر صلی الله علیه و آله و ائمه علیهم السلام به حرم الهی، همان حق شناسی اهل بیت علیهم السلام است؛ به گونه‌ای که بدون آن حتی حرم الهی نیز از معنای امنیت تهی می‌گردد.

حرمی امن برای شیعه

در فرسنگ ها فاصله از حرم الهی و حرم نبوی، بر گرد مقبره دختر موسی بن جعفر علیهماالسلام حرمی است که قرن ها مأمن و پناهنگاه شیعیان بوده و هست و با اینکه فاطمه معصومه علیهاالسلام جزو چهارده معصوم نیست، قبر و حوالی قبر ایشان برای ما حرمتی از سنخ حرم دارد. آنچه بر حرمت این قبر نزد ما افزوده است روایت زیر است:

خدا را حرمی است که مکه است و رسول صلی الله علیه و آله را حرمی است که مدینه است و امیرالمومنین علیه السلام را حرمی است که کوفه است و ما را حرمی است که شهر قم است و بانویی فاطمه نام از فرزندانم در آن دفن خواهد شد که هر که زیارتش کند بهشت بر او مستقر می‌شود.(مستدرک، ج10، ص368)

امام صادق علیه السلام در دورانی که قبور ائمه علیهم السلام یا مخفی بود و یا امکان اجتماع و پناه شیعیان در آن نبود، قم را حرم اهل بیت علیهم السلام معرفی نمودند و بعید نیست در دوران غیبت ما از ولی عصر علیه السلام نیز حرم حضرت معصومه علیهاالسلام همچنان همان نقش را ایفا کند و از این لحاظ وجود قم و حرم فاطمه معصومه علیهاالسلام مایه آرامش و روشنی چشم ماست.

اگر انسان به کتاب خدا به عنوان نسخه درمان‏ کننده نظر کند و آن را در همه شؤون حیات خویش به کار گیرد، یقیناً فضاى حیات و عرصه زندگى‏ اش از همه خوبى ‏ها پر مى‏ شود و از همه شرور و آفات پاک مى ‏ماند.

حضرت امیرالمؤمنین على علیه السلام مى ‏فرماید:

«إنَّ اللَّهَ تَعَالى‏ أَنْزَلَ کِتَاباً هَادِیاً بَیَّنَ فِیهِ الخَیْرَ والشَّرَّ فَخُذُوا نَهْجَ الْخَیْرِ تَهْتَدُوا وَاصْدِفُوا عَنْ سَمْتِ الشَّرِّ تَقْصِدُوا».

بى ‏تردید خداى بزرگ کتاب با عظمتى را نازل کرد که خیر و شر را در آن تبیین فرمود، پس راه خیر را با قدرت بدن و جان و قلب انتخاب کنید تا به رشد و کمال برسید و از جانب شر با همه وجود روى برگردانید تا به اعتدال و میانه‏ روى برسید.

صحیح برخورد کردن با قرآن، انسان را در همه زمینه‏ هاى زندگى به کمال لازم مى‏رساند و او را از خیر دنیا و آخرت بهره ‏مند مى ‏سازد و سلامت مادّى و معنوى او را تأمین مى‏ نماید و به رضایت خدا و بهشت و رضوان مى‏ رساند و آدمى را چون خود قرآن به ارزش‏هاى ملکوتى‏ آراسته مى ‏کند و از وجود وى منبعى پر برکت و شجره‏ اى پر ثمر به وجود مى‏ آورد.

مالک دینار مى ‏گوید: عیسى با حواریون بر مرده سگى گذشتند، حواریون گفتند:

عجب بوى بدى دارد، عیسى فرمود: عجب دندان‏هاى سفیدى در دهان اوست، انگار مى ‏خواست حواریون را از بدگویى از سگ منع کرده و به آنان تعلیم دهد که همیشه‏ خوبى‏ هاى خلق را بگویید.

نوزاد آسمانی

شهر پیامبر، مدینه طیبه چون امروزی چشم به شکفتن گلی دوخت که بر شاخسار شجره طیبه عصمت جوانه زد. در سال 183 ق، خانه امام در مدینه میزبان نورسیده ای بود که خدا او را واسطه رساندن فیض به بسیاری از بندگانش قرار داده بود. فاطمه معصومه، دختر امام موسی کاظم و خواهر امام علی بن موسی الرضا علیه السلام چشم به دنیا گشود تا اسوه ای باشد برای زنان و مردانی که جویای روحانیت و پویای راه کمالند و مصداق روشنی باشد برای آسمانی بودن، عرشی بودن و الهی بودن.

دوران کودکی

فاطمه معصومه زمانی چشم به جهان گشود که ظلم و خفقان هارونی به اوج خود رسیده و زندان ها از علویان و شیعیان پر بود و عبد صالح خدا موسی بن جعفر علیه السلام هنوز از زندانی آزاد نشده، به زندانی دیگر برده می شد. آری، کودکیِ فاطمه معصومه این گونه سپری می شد که پدر در اسارت و دوستداران خاندان پیامبر در تنگنای ستم عباسیان عمر می گذراندند و تسلی بخش دل شکسته فاطمه معصومه علیهاالسلام ، دست مهربان برادرش علی بن موسی الرضا علیه السلام بود که بر سر ایشان کشیده می شد و گل های مهر او بود که در دل فاطمه عزیز می شکفت.

فاطمه معصومه

فاطمه دختر امام موسی کاظم علیه السلام ، گلی بود که در بوستان عصمت رویید و از زلال ولایت و امامت سیراب شد و از حضور نورانی پدر و برادر بهره ها برد. او نور خداجویی و معرفت پاشید و خود شاخساری زیبا و پربار شد در باغ اهل بیت عصمت، شاخه ای از تبار یاس و چون پدران بزرگوارش سپید و نورانی بود؛ تا آنجا که عصمت، این گوهر ناب آفرینش را از درون حس کرد و به داشتن نام معصومه مفتخر شد. درود خدا بر او و بر همه اهل بیت رسول خدا.

دامان پاکی ها

دامانی که فاطمه معصومه علیهاالسلام دختر امام کاظم علیه السلام در آن رشد کرد، دامانی پاک و سرشار از نور ایمان بود. «نجمه» یا «خیزران» زنی بود پاک، با ایمانی محکم و دلی شفاف از نور تقوا که لیاقت مادریِ ولیّ خدا امام رضا علیه السلام را پیدا کرد. از این رو او را «طاهره» نامیدند.

از خاندان کرامت

«کریمه اهل بیت» از القاب معروف فاطمه معصومه علیهاالسلام است و به راستی که او کریمه اهل بیت است. او دختری است از تبار فاطمه زهرا، شرافت خلقت، و از نسل علیّ مرتضی، طلایه دار امامت و ولایت، و از دودمان رسول خدا محمّد مصطفی، پیامبر رحمت و نور ـ که سلام و درود خدا بر آنان باد. این گل روییده بر این شاخسار مبارک که در دامانی پاک پرورده شده و از زلال محبّت پدری چون امام کاظم علیه السلام بهره مند گشته و از نور حضور برادری چون امام رضا علیه السلام برخوردار بوده است، زیبایی گل های عصمت را در خود دارد و سپیدی و پاکی آنها را. شکفتن این غنچه زیبا در بوستان عصمت و ولایت بر شیفتگان آل طه مبارک باد.

گلی از تبار یاس

فاطمه معصومه علیهاالسلام کریمه اهل بیت گلی است از تبار یاس؛ از نسل فاطمه زهرا؛ میراث دار گوشه ای از پاکی ها، سپیدی ها، مظلومیت ها و رنج های مادر بزرگوار خود فاطمه زهرا علیهاالسلام . او در تمام دوران زندگی پر برکتش به مادر ستم دیده اش اقتدا کرد و پا به راه او نهاد. از زلال پاکی او سیراب شد و به نور ایمان او روشنی گرفت و سرانجام نیز چون مادر بزرگوارش پس از عمری کوتاه، در جوانی رخت از دنیا برکشید و به سوی بهشت بال گشود. درود خدا بر او و بر مادر بزرگوارش فاطمه زهرا.

اطاعت از ولی امر

عشقی که فاطمه معصومه علیهاالسلام نسبت به برادرش امام رضا علیه السلام در خود حس می کند، عشق خواهر به برادر نیست. حتی عشق شاگرد به معلم هم نیست؛ با آن که او تربیت یافته برادر است. این عشق از همه اینها بالاتر و والاتر است. عشق به مولاست. عشق به مقتداست. عشق به ولی است، آری این بانوی بزرگوار و فهمیده به ابوالحسن علی بن موسی الرضا علیه السلام فقط به عنوان برادر نگاه نمی کند؛ بلکه او را مولا و مقتدا و ولی امر خویش می داند، او را حجّت خدا می داند؛ کسی که خلقت به حضور او وابسته است و قوام آفرینش به وجود اوست پس او را اطاعت می کند و به او عشق می ورزد و همین اطاعت و عشق است که مقام او را تا بلندای عرش بالا می برد. درود خدا بر او و بر برادر بزرگوارش، امام علی بن موسی الرضا علیه السلام .

سفر آخر

فکر جدایی از برادر برای فاطمه معصومه علیهاالسلام دردآور بود. برادر ارجمندش امام رضا علیه السلام به اجبار مأمون عباسی به مرو خوانده می شود و امام هنگام رفتن سفرشان را سفر آخر می نامند و طی وداعی جان سوز از اهل بیت خود جدا می شود. این جدایی برای خانواده امام به خصوص برای فاطمه معصومه علیهاالسلام ـ که عشقی وافر نسبت به برادر و مولای خود حس می کرد ـ بسیار جان فرسا بود، چندان که پس از یک سال او را وا داشت که به عشق دیدار برادر راه سفر در پیش گیرد و به سوی مرو بشتابد. امّا این سفر برای او نیز سفر آخر بود. درود خدا بر او که شیفته ولایت بود.

میلاد مبارک

امروز روز میلاد فاطمه معصومه علیهاالسلام و درّ درخشان قم است. قم امروز میهمان ملایکی است که به تبریک این مولود خجسته به حرمش تبرک می جویند. آسمان قم امروز در هاله های نور بر عالمیان روشنایی می بخشد و کبوتران حرم به یمن این میلاد مبارک بر گرد حرم به طواف عشق پرواز می کنند. دیده های مؤمنان روشن باد به یمن این خجسته مولود. لب ها پر از ذکر صلوات بر اهل بیت محمّد است ـ که درود خدا بر آنها باد. مبارک باد این میلاد خجسته بر همه آنان که دل به مهر این بانوی گرامی روشن دارند.

حرم ائمه علیهم السّلام

در زمان امام صادق علیه السلام گروهی از شیعیان به دیدار آن حضرت آمده، خود را از اهالی ری معرفی کردند. حضرت فرمودند: «مرحبا به برادران قمی ما». آن گروه گفتند: «ما اهل ری هستیم». حضرت باز هم فرمود: «مرحبا به برادران قمی ما» و سپس چنین افزود: «خداوند حرمی دارد و آن مکه است. پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم نیز حرمی دارد و آن مدینه است. مولا علی علیه السلام هم حرمی دارد و آن کوفه است و ما ائمه دیگر نیز حرمی داریم و آن شهر قم است. به زودی دختری از فرزندانم به نام فاطمه در آن جا به خاک سپرده می شود».

بانویی آسمانی

امروز روز میلاد بانویی گران قدر از خاندان عصمت و طهارت است. بانویی آسمانی، پاک، لبریز از ایمان خالصانه، سرشار از علم و معرفت. او که خود را سزاوار وصف معصومه کرده بود و این وصف را چون سند افتخاری از امام معصوم گرفته بود، چنان پاک و زلال و آسمانی زیست که مزارش حرم ائمه شد و زیارتش جواز ورود به بهشت. حریم حرمش قبله گاه ملایک آسمان شد و شهر قم را به یمن حضورش برکتی بیش از پیش بخشید. میلادش مبارک و حضور نورانی اش فرخنده باد.

خورشید شهر قم

شهر قم از ابتدا به عنوان مأمن دوستداران آل طه و حریم خاندان عصمت و طهارت شناخته شده بود تا آن جا که امام صادق علیه السلام مکه را حرم خدا، مدینه را حرم پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم ، کوفه را حرم امیرالمؤمنین علیه السلام و شهر قم را حرم ائمه دیگر معرفی کرده اند. برکت این شهر و نورانیّت آن از ابتدا زبان زد بود و شیعیان برای این شهر ارج و قربی والا قائل بودند. با حضور حضرت معصومه دختر امام موسی کاظم علیه السلام روحانیّت شهر دوچندان شد. پس از آن نیز مزار آن بانوی گران قدر خورشیدی شد در آسمان شهر قم تا بر نورانیّت شهر و معنویت آن بیفزاید. اینک قم به برکت حضور آن مزار آسمانی مرکز علم و فقاهت و نقطه حضور مراجع تقلید شیعه است. فرخنده باد میلاد او که ستاره آسمان معرفت و پشتیبان ولایت بود.

حرم بهشتی

بوی بهشت از در و دیوار به مشام می رسد. این حریم مبارک سرشار از شمیم عطر بهشت است و لبریز از طراوت الهی. حرم منور فاطمه معصومه، خواهر امام رضا علیه السلام ، دریچه ای است برای ورود به بهشت؛ چنان که امام رضا علیه السلام می فرماید: «هر کس به حقش معرفت داشته باشد و او را زیارت کند، بهشت برای او واجب است». در این حریم ملکوتی نسیمی از بهشت می وزد و زیارت آن مخدرّه ریسمانی می شود برای صعود تا آسمان سعادت، اگر بدانی و بشناسی.

بوستان سعادت

حرم فاطمه معصومه علیهاالسلام ، دختر پاک و گرامی امام هفتم شیعیان، حریم اهل بیت است و مأمن خداجویان و سعادت طلبان. شیعیان بسیاری را می توانی بیابی که هر روز جرعه ای از زلال زیارتش را به تبرک می نوشند و جان بدان زنده می دارند. علمایی چون امام خمینی(ره)، علامه طباطبایی(ره) و بسیاری از بزرگان دیگر هر روز به نسیم زیارت آن بزرگوار روح را طراوت تازه می بخشیدند و هنوز هم بسیاری از بزرگان و علما به زیارت آن بانوی گران قدر دل از نور معرفت لبریز می کنند. این حرم مطهر سرچشمه رحمت است و معدن فیض. بوستان سعادت است و سایه سار مهر خدا. میلاد فرخنده آن بانوی گران قدر بر همه زائران و جرعه نوشان زلال مهرش مبارک باد.

خانه شیفتگان معرفت

فاطمه معصومه، کریمه اهل بیت، دختری دانشمند و اهل علم و فضیلت بود. بانویی راوی حدیث با دریایی از علوم در سینه؛ چندان که او را عالم خوانده اند. اینک نیز حرم مطهرش سرچشمه علم و فضیلت است. بارگاه ملکوتی آن بانو خانه همه شیفتگان علم و آگاهی است. بسیاری از طلاّب و دانشجویان و اهل علم را می توانی هر روز در کنار مزار شریفش بیابی که از آن مکان مقدّس برکت می جویند و در سایه سار امن و آرامَش گوهر علم و معرفت می سایند. میلادش بر همه پیروانش و بر همه شیفتگان خاندان عصمت و طهارت فرخنده باد.

شفیع روز جزا

امروز نوری تازه در آسمان عصمت تابید. ستاره ای روشن که نورش راه سعادت می نمایاند و دوستی اش رستگاری می آورد. فاطمه معصومه علیهاالسلام ، دختر امام موسی بن جعفر علیه السلام ، مولود گرامی این روز مبارک است؛ بنده پاک خدا و ریسمان صعود خاکیان به آسمان رستگاری. دل های شیفته بسیاری در زیارتش او را طلب می کنند و او را به تضرع می خوانند که «ای فاطمه معصومه، در بهشت برایم شفاعت کن که تو نزد خدا مقامی بس بلند و ارجمند داری». و چه بسیار که به زیارت آن بانوی گرامی راه نجات بیابند و به سوی سعادت گام بردارند. زهی سعادت، آنان که با اخلاص و با شناختِ مقامش او را زیارت کنند و رستگار شوند.

زیارت کریمه اهل بیت

در زیارتش می خوانیم: «سلام بر تو ای دختر حبیب خدا صلی الله علیه و آله وسلم ؛ سلام بر تو ای دختر فاطمه علیهاالسلام و خدیجه علیهاالسلام ؛ سلام بر تو ای دختر امیرالمؤمنین علی علیه السلام ؛ سلام بر تو ای دختر ولی خدا و ای خواهر ولی خدا؛ سلام بر تو ای دختر موسی بن جعفر علیه السلام ؛ سلام بر تو. خداوند میان ما و شما در بهشت ریسمان دوستی افکَنَد و ما را در زمره شما محشور گرداند و از حوض کوثر به دست علی بن ابیطالب سیراب کند». درود خدا بر شما باد.

شادی معنوی

میلاد فاطمه معصومه علیهاالسلام ، دختری برگزیده و پاک از خاندان رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم ، امروز در دل های مسلمانان شوری تازه انگیخته است. همه مسلمانان از نقاط دور و نزدیک امروز در حرم نورانی اش حاضر می شوند تا از صمیم دل سلامش گویند و طَبق طَبق برکت برگیرند. امروز روز سلام است و صلوات و روز دعا و راز و نیاز. مباد که در این روز مبارک دل به شادی دنیوی بمیرانیم و از آن همه حیات معنوی که امروز جاری است بی بهره بمانیم که امروز روز حیاتی تازه است، اگر دریابیم.

ستاره آسمان معرفت

خوش آمدی، ای دُرّ گران قدر دریای علم؛ ای مادر دوران. خوش آمدی ای از تبار یاس؛ ای زینت عبادت و اخلاص؛ ای ستاره آسمان معرفت. خوش آمدی. چه خوب آمدنی است آمدنت! ای معلم اخلاص و پاکی و زهد؛ ای آموزگار ایمان و معرفت و عشق، چه نیکو قدمی است قدمت! ای استاد عفاف و حیا، آن چند روزه بودنت در این دنیا، سراسر باغبانیِ باغ عفت و پاکی بود و پرورش گل های معنویت و اخلاص؛ گل هایی که در دل اسلام ریشه کرده است و تا ابد دل های مسلمانان را به زیبایی خود زینت می بخشد. سلام بر تو؛ سلام بر تو که فخر عالم بودی و زینت بوستان دین.

عهدی تا همیشه

امروز زنان مسلمان به یمن مولودی مبارک، از تبار گل یاس، دل از نور ایمان لبریز می کنند و عهد می بندند که همیشه باغبان بوستان دین باشند. به جاری ایمانشان گل هایش را آب دهند و به حصار حجابشان راه بر بادهای سمّی بربندند. به پرتو نگاه عفّتشان ریشه هرچه علف هرزه را بخشکانند و بوستانی بسازند سرسبز و آباد؛ سرشار از یاس های ایمان و نسترن های معرفت و لبریز از عطر خداجویی و خداپرستی، با حصاری محکم از حجاب و عفاف و جویباری زلال از ایمان و تقوا و در آن غنچه هایی بپرورند روییده بر شاخسار حب اهل بیت. ان شاءاللّه.

زیارت امام

معصومه اهل بیت، دختر امام موسی بن جعفر علیه السلام گلی بود در بوستان عصمت و امامت، که از زلال ولایت پدر و برادر به خوبی سیراب شده و از نور علمِ الهیِ برادر بهره های فراوان برده بود. او در سایه سار مهر برادرش امام رضا علیه السلام رشد کرده و با دست های مهربان او کمال یافته بود. امام علاقه وافری به خواهر گرامی خود داشت و همواره از او به بزرگی یاد می فرمود؛ چنان که فرمود: «کسی که فاطمه را در قم زیارت کند، گویی مرا زیارت کرده است».

ریسمان نجات

امروز روز میلاد اسوه تقوا و ایمان، عفاف و متانت، حیا و وقار، پاکی و اخلاص، فاطمه معصومه علیهاالسلام است. او که معلم پاکی ها بود و سرچشمه وفاداری ها. او که پاک بود و پاکی را از خاندان عصمت به میراث برده بود و مظلومیت و علم اندوزی و دین خواهی و عبادت و پرستش خالصانه را. امروز باید همراه با ملایک آسمان به سرور نشست و جرعه جرعه از زلال مهر خاندان عصمت نوشید و به محبّت آنها دل را طراوت داد. از میراث گران قدرشان گوهرها برچید و به ریسمان نجاتشان چنگ انداخت. سلام بر رسول خدا، پیام آور پاکی و نور؛ سلام بر اهل بیتش و سلام بر مولود این روز مبارک، فاطمه معصومه علیهاالسلام .

خوشه های شفاعت

حرم مطهر کریمه اهل بیت را هاله های نور در بر گرفته است. از آسمان سلام و صلوات ملایک می بارد و بر زمین دسته دسته گل خیر و برکت می روید. شیرینی ذکر آل محمد بر لب ها شکوفه خنده رویانده و شیعیان آل محمد در این بوستان غرق در نور با دلی شاد و لَبی سرشار از حمد خدا و ذکر صلوات، گل های برکت می چینند و زلال اجابت می نوشند. امروز همه خوشه خوشه گل شفاعت عیدی می گیرند. به دل های پاکی که بر این حریم پاک سلام فرستند، نسیم حیات بخش بهشت می وزد. امروز روز سلام است و صلوات. روز نور است و سرور. روز میلاد معصومه اهل بیت است. فرخنده باد این میلاد نور بر همه شیعیان و همه اسلامیان.

عزیز درگاه الهی

اَلسَّلامُ عَلَیکِ یا بِنْتَ رَسُولِ اللّهِ؛ سلام بر تو ای فاطمه؛ ای کریمه اهل بیت؛ ای به بخشندگی نامور؛ ای به کرامت زبان زد. به یمن میلاد پر خیرت امروز قدم به حریم ملکوتی ات نهادم. با دلی سرشار از مهرت و با سینه ای لبریز از امید کرمت، آمده ام تا به بهشت میهمانم کنی و واسطه دل گناه کار من باشی برای ورود به بهشت. خدای مهربان و بخشنده تو را عزیز می دارد و تو به عزّت خود مرا به سعادت درکش. یا فاطِمَةُ اشْفَعی لی فی الْجَنَّةِ فَاِنَّ لَکِ عِنْدَ اللّهِ شَأنا مِنَ الشَأنِ.

حضرت معصومه در یک نگاه

حضرت فاطمه معصومه(س) در اول ذیقعده 173 در مدینه منوره چشم به جهان گشود. پدر بزرگوارش حضرت موسی بن جعفر (ع) و مادر گرامی‌اش نجمه خاتون است. او از کودکی تا جوانی تحت تربیت پدر بزرگوارش و برادر مکرّمش حضرت رضا(ع) قرار داشت و در علم و تقوا و پاسخ به پرسش‌های مراجعان به مقامی رسید که مدال افتخار فداها ابوه از پدر خود دریافت داشت. بعد از ورود حضرت رضا (ع) به مرو آن حضرت نامه‌ای را به وسیله یکی از غلامان خویش برای خواهرش فرستاد که با رسیدن نامه، بلافاصله فاطمه معصومه(س) آماده سفر گشت.[1] آن حضرت در سال 201 هجری به همراه پنج تن از برادران (فضل، جعفر، هادی، قاسم، زید) و تعدادی از برادرزادگان و کنیزان روانه خراسان شدند.[2]

هنگامی که موکب حضرت معصومه(س) به ساوه رسید، عده‌ای از دشمنان اهل بیت، به اشاره مأمون عباسی راه را بر آنان بستند و در یک درگیری نابرابر، تمام برادران و بیشتر همراهان او به شهادت رسیدند و حضرت معصومه(س) بر اثر شدّت تألمات و بنا بر قولی بر اثر مسمومیت[3] بیمار گشت. 

در روز 23 ربیع الاوّل 201 هجری فاطمه معصومه(س) وارد قم شد و ناقه حضرت در محلی که امروز به نام میدان میر نامیده می‌شود، زانو به زمین زد و این افتخار نصیب موسی بن خزرج ، بزرگ اشعریان، شد تا هفده روز میزبان دختر، خواهر و عمه امام باشد.

آن بانو سرانجام در روز دهم ربیع الثانی 201 هجری از دنیا رحلت کرد و با تجلیل فراوان مردم قم، و به وسیله دو فرد ناشناس، به خاک سپرده شد.[4]

اهمیت ازدواج در اسلام

پیش از ورود به مبحث اصلی این مقاله، باید یاد آورشویم که در اسلام بر امر ازدواج تأکید و سفارش فراوان شده است؛ تا آنجا که در قرآن، این معجزه ماندگار الهی، آیات متعددی در این باره وجود دارد؛ از جمله می‌فرماید: )وَأَنْکِحُوا اْلأَیامى‏ مِنْکُمْ وَ الصّالِحینَ مِنْ عِبادِکُمْ وَ إِمائِکُمْ إِنْ یَکُونُوا فُقَراءَ یُغْنِهِمُ اللّهُ مِنْ فَضْلِهِ وَ اللّهُ واسِعٌ عَلیم([5]؛ باید مردان بی زن و زنان بی‌شوهر و کنیزان و بندگان خود را به نکاح درآورید. اگر آنان فقیر باشند، خداوند آنان را از فضل خویش بی‌نیاز خواهد ساخت؛ زیرا خداوند وسعت دهنده و داناست.

خداوند در آیه دیگری می‌فرماید: و از نشانه‌های او (خداوند) اینکه همسرانی از جنس خود شما برای شما آفرید، تا در کنار آنها آرامش یابید و در میان شما مودّت و رحمت قرار داد. در این نشانه‌هایی است برای گروهی که تفکر کنند.

در روایات نیز تعبیرات تأمل برانگیزی دربارة ازدواج آمده است که به راحتی نمی‌توان از کنار آن گذاشت. پیامبر اکرم(ص) فرمود:اَلنِّکاحُ سُنَّتی فَمَنْ رَغِبَ عَنْ سُنَّتی فَلیس مِنّی[6]؛ ازدواج سنت من است؛ هر کس از سنت من رو بگرداند، از من نیست. 

زنی به امام باقر(ع) عرض کرد: من زن تارک دنیا هستم. حضرت فرمود: منظورت از ترک دنیا چیست؟ عرض کرد: نمی‌خواهم هرگز ازدواج کنم. حضرت پرسید: چرا؟ عرض کرد: دنبال کسب فضیلت هستم. حضرت فرمود: از این کار دوری کن. اگر در این کار فضیلتی بود، فاطمه از تو به آن سزاوارتر بود. هیچ کس نیست که در فضیلت بر او سبقت گیرد.[7]

آن حضرت در جای دیگر فرمود: ما بُنیَ فِی الاِسلامِ بِناءً اََحَبُّ الِی اللهِ وَ اَعَزّ مِنَ التَّزویجِ[8]؛ هیچ بنای در اسلام محبوب‌تر و عزیز‌تر از ازدواج در نزد خداوند نیست.

از طرف دیگر، عزب بودن و مجرد زندگی کردن به شدّت نکوهش شده است. پیامبر اکرم(ص) فرمود: شَرارُکُمْ عُزَّابُکُمْ، رَکْعَتانِ مِنْ مُتَأهِّلٍ خَیْرٌ مِنْ سَبعینَ رکْعَةً مِنْ غیْرِ مُتَأهِّلٍ؛[9] بدترین شما، عزب‌ها (و بی همسران) هستند. دو رکعت نماز فرد متاهّل، بهتر است از هفتاد رکعت نمز غیر متأهل.

حال این پرسش رخ می‌نماید که حضرت معصومه(س) با آن مقام علمی و آگاهی‌ای که از دستور‌های اسلام و سنّت پیامبر اکرم(ص) داشت، چرا ازدواج نکرد و تشکیل خانواده نداد؟ از طرف دیگر، بر اثر موقعیت علمی و معنوی و زیارتی آن حضرت، بسیاری از دختران امروز آن حضرت را به عنوان اسوه برای خود پذیرفته‌اند که روشن نشدن راز ازدواج آن حضرت، ممکن است بهانه‌ای برای فرار از ازدواج باشد.

این نکته را هم اضافه کنیم که نه تنها حضرت معصومه(س) ازدواج نکرد، بلکه هیچ یک از دختران موسی بن جعفر ازدواج نکردند. 

بررسی نظریات مختلف

احتمالات و نظریات مختلفی برای ازدواج نکردن آن حضرت بیان شده است که به برّرسی و صحت و سقم هر یک می‌پردازیم.

1. وصیّت موسی بن جعفر(ع)

یکی از احتمالات که در واقع یکی از پاسخ‌ها به پرسش فوق است، این است که خود حضرت موسی بن جعفر به دخترانش وصیت کرده تا ازدواج نکنند!

ابن واضح یعقوبی طرفدار این نظریه است. سخن او در این باب چنین است: موسی بن جعفر را هیجده پسر و 23 دختر، پسران عبارت بودند از : علی‌رضا، ابراهیم، عباس، قاسم، اسماعیل، جعفر، هارون، حسن، احمد، محمد، عبیدالله، حمزه، زید، عبدالله، اسحاق، حسین، فضل و سلیمان.

موسی بن جعفر وصیت کرد که دخترانش شوهر نکنند و هیچ کس از آنان شوهر نکرد، مگر ام سلمه که در مصر به ازدواج قاسم بن محمد بن جعفر بن محمد در آمد و در این‌باره میان قاسم و خویشاوندانش جریان سختی پیش آمد؛ تا آنجا که قاسم قسم خورد که جامه از وی دور نکرده است و جز آنکه عقد موقتی بسته شده برای محرمیّت در مسیر رفتن به حج رفتن منظوری نداشته است.[10]

در پاسخ به سخنان یعقوبی اولاً، باید گفت: چنین وصیّتی برخلاف سنت رسول الله(ص) و سیرة امامان اهل بیت عصمت و طهارت است و هرگز چنین وصیتی از امام معصوم صادر نمی‌شود.

ثانیاً، متن وصیت حضرت موسی بن جعفر غیر از آن چیزی است که یعقوبی ادّعا دارد. برای قضاوت در این زمینه، ابتدا متن وصیت حضرت را مرور می‌کنیم. ابراهیم بن عبدالله از موسی بن جعفر(ع) نقل کرده که آن حضرت جمعی را مانند اسحاق بن جعفر، ابراهیم بن محمد و جعفر بن صالح و ... را بر وصیت خود شاهد گرفت و فرمود: اُشْهِدُ هُمْ اَنّ هَذِهِ وَصِیَّتی ... اَوصَیْتُ بها اِلی عَلَیٍٍّ اِبْنی ... و اِنْ اَرادَ رَجَلٌ مِنْهَم اَنْ یُزَوِّجَ أختَهُ فَلَیْسَ لَهُ اَنْ یُزَوِّجَها الاّ بِاِذْنِهِ وَ اَمْرِهِ ... وَ لا یُزَوِّجَ بَناتی اَحَدٌ مِنْ اِخْوتِهِنَّ وَ مِنْ اُمّهاتِهِنَّ وَ لا سُلْطانٌ وَ لا عَمِلَ لَهُنّ اِلاّ بِرأیِهِ وَ مَشْوَرتهِ ، فَاِنْ فَعْلُوا ذلِکَ فَقَدْ خالَفُوا الله تَعالی وَ رَسُولَهُ (ص) وَ حادُّوهُ فی مُلْکِهِ وَ هُوَ اَعْرَفُ بِمنالحِ قَوْمِهِ اِنْ اَرادَ اَنْ یَزَوِّجَ زَوَّجَ، وَ اِنْ اَرادَ اَنْ یَتْرَکَ تَرَکَ...[11]؛ شاهد می‌گیرم آنها را که این وصیّت من است که به فرزندم علی وصیت کرده‌ام... (از جمله وصیتم این است) اگر مردی از شما خواست خواهرش را شوهر دهد، این حق را ندارد، مگر با اجازه و فرمان او (علی) و نه دختران من (حق دارند) که یکی از خواهران خود را شوهر دهند و یا مادران آنها و نه سلطانی، و نه کاری برای آنها انجام دهد، مگر اینکه با نظر و مشورت او (علی) باشد. اگر بدون اجازه او به چنین کاری اقدام کنند، به راستی با خدا و رسولش مخالفت و در سلطنت او منازعه کرده‌اند و او (حضرت رضا) به مصالح قومش در امر ازدواج آگاه‌تر است. اگر خواست به کسی شوهر دهد، شوهر می‌دهد و اگر خواست رد کند، رد می‌کند.

در این وصیت‌نامه، حضرت موسی بن جعفر(ع) با صراحت به فرزندان اعلام می‌دارد که حجّت خدا بعد از او علی بن موسی(ع) است و خواهران باید در هر کاری از جمله مسئله ازدواج از او اطاعت کنند و هر فردی را که علی بن موسی مناسب دید، آنان با او ازدواج کنند؛ چرا که آن حضرت به مسائل ازدواج آگاه‌تر و به وضعیت بستگان آشنایان آشناتر است. در اینجا هرگز سخن از ترک ازدواج دختران موسی بن جعفر و خواهران حضرت رضا(ع) نیست؛ سخن در این است که بر ازدواج آنان حضرت رضا(ع) باید نظارت داشته باشد.

بنابراین نظریه یعقوبی بی‌اساسی است و نمی‌توان بر آن اعتماد کرد و به همین جهت، برخی محققین صریحاً سخن یعقوبی را مجعول و بی اساس دانسته‌اند.[12]

2. همتا نداشتن

نظریه دوم این است که دختران حضرت موسی بن جعفر مخصوصاً فاطمه معصومه(س) از نظر کمال علمی و معنوی در حد بالایی قرار داشتند و کسی همسنگ و همسر آنها پیدا نمی‌شد و یکی از اموری که در تزویج دختر مورد توجه قرار می‌گیرد، هم کفو بودن است.

این نظریه نیز نمی‌تواند قابل تأیید باشد؛ زیرا اولاً سیرة ائمه اطهار این نبوده که دختران خود را به جهت پیدا نشدن همسنگ در خانه نگه دارند و مانع ازدواج آنان شوند، بلکه آنان، هم در قول، و هم در عمل خود، مؤمن و مؤمنه رکفو یکدیگر می‌دانستند. از پیامبر اکرم(ص) نقل شده است که آن حضرت فرمود: هر گاه کسی به خواستگاری دختر شما آمد که دینداری و امانتداری او را می‌پسندید (هر چند در حد دختر شما نباشد) شوهر دهید و اگر شوهر ندهید، در زمین فتنه و فساد بزرگ بر پا می‌شود.[13]

ثانیاً، در عصر امام کاظم(ع) جوانان شایسته‌ای از تبار امام حسن مجتبی(ع) و حضرت سیدالشهدا(ع) و نیز در میان شیعیان افرادی وجود داشتند که می‌توانستند همسران مناسب برای آنان باشند.

3. اختناق هارونی

احتمال و نظریه سوم آن است که اختناق هارون الرشید و وجود خفقان در آن دوران، چنان شدید بود که حتی کسی جرئت نداشت برای پرسیدن مسائل شرعی به در خانه موسی بن جعفر(ع) مراجعه کند، تا چه رسد به اینکه به عنوان داماد آن حضرت رفت و آمد دائمی با خانواده موسی بن جعفر(ع) داشته باشد؛ چرا که همین ارتباط نسبی زمینه‌ای را فراهم می‌ساخت تا هارون به اذیت و آزار او بپردازد. البته با اینکه هارون در مواردی تظاهر به دینداری می‌کرد، ولی ستمگری بی‌رحم بود. یکی از مورّخین می‌گوید:هارون هنگام شنیدن وعظ از همه بیشتر اشک می‌ریخت و در هنگام خشم و تندی از همه ظالم‌تر بود.[14] و همین مرد دو هزار کنیز داشت که سیصد نفر آنان مخصوص آواز خوانی و رقص و خنیاگری بودند.[15]

شیعیان در عصر خلافت هارون در تنگنا و فشار قرار داشتند و کسانی چون علی بن یقطین در تقیه به سر می‌بردند و کوچک‌ترین حرکاتشان زیر نظر بود. نمونه بارز آن داستان لباسی است که هارون به علی بن یقطین داد. این لباس ویژه خلفا بود و علی بن یقطین آن را به موسی بن جعفر(ع) اهدا کرد. حضرت آن را قبول نکرد و فرمود: این لباس را نگهدار و از دست مده؛ زیرا در حادثه‌ای که برایت پیش می‌آید، به کار می‌آید.

چندی بعد یکی از خدمتگزاران علی بن یقطین، نزد هارون شکایت کرد و گفت : لباس مخصوص را به موسی بن جعفر اهدا کرده است. هارون بلافاصله او را احضار کرد و از لباس پرسش کرد. او گفت: آن را در بقچه‌ای نگه داشته‌ام. هارون دستور دارد تا فوراًَ آن را بیاورد. وقتی که نگاهش به لباس افتاد، گفت: بعد از این هرگز سخن سعایت کننده‌ای را درباره تو باور نخواهم کرد.[16]

این گونه قضایا نشان می‌دهد که ارتباط موسی بن جعفر(ع) کنترل می‌شد و از طرفی زندانی شدن امام نیز، انگیزه خواستگاری از دختران آن حضرت را کاهش می‌داد. بعد از شهات امام وحشت بیشتری بر مردم حاکم شد و حضرت رضا(ع) نیز تحت نظر قرار‌گرفت. در زمان مأمون آن حضرت به خراسان احضار شد و بعد از یک سال، حضرت معصومه(س) و جعمعی از برادران او به خراسان حرکت کردند، اما در راه، حضرت معصومه(س) پیش از دیدن برادر، دار فانی را وداع کرد و امر ازدواج او هم تحقق نیافت.

بنابراین راز عدم ازدواج حضرت معصومه و خواهران او را نه در وصیت پدر باید جستجو کرد و نه در نبود همسر متناسب و هم کفو، علت آن، وجود اختناق شدید هارونی و مأمونی بود که باعث شد احدی جرئت نکند به راحتی به خانه موسی بن جعفر و بعد از او فرزندش رفت و آمد داشته باشد و داماد آن خانواده گردد. از طرف دیگر، زندانی شدن حضرت موسی بن جعفر(ع) و سرانجام شهادت او، و احضار شدن حضرت رضا(ع) به خراسان و دورافتادن از خواهران، مزید بر این علت بود.

حسن ختام

سخن را با معرّفی برخی کتب درباره زندگانی کریمة اهل بیت حضرت معصومه(س) به پایان می‌بریم:

1. احوالات حضرت معصومه،محمد حسین مفلس، مخطوط.

2. انوار المشعشعین، شیخ محمد علی بن حسن کاتوزیان تهرانی، 1327 هجری، 243صفحه.

3. بارگاه حضرت معصومه، بیژن سعادت، چاپ 1977، فلورانس ایتالیا.

4. بارگاه حضرت معصومه، نشریه شهرداری قم، 73 صفحه.

5. بدر فروزان، عباس فیض، 1364 هجری، قم، 452 صفحه.

6. تاریخ مشاهیر و قبور واقعه در بلدة قم، افضل الملک، 1348 هجری، 72 صفحه.

7. التحفة الفاطمیة الموسویه، محمد‌علی کچوئی قمی، 1320هجری.

8. تربت پاکان، سید حسین مدرسی طباطبائی، 1355، دو جلد، 1238صفحه.

9. تعزیه حضرت معصومه، صادق همایونی، مجله کاوه شماره 41 و 42، 1352، مونیخ.

10.چکامه، عباسخان افشار متخلص به پریشان، موجود در کتابخانه آستانه.

11.حیات حضرت معصومه قم، سید حیدر مهدی، 1983، حیدرآباد، 100صفحه.

12.حیات الست، شیخ مهدی منصوری، م 1406، چاپ 1380 ه، قم.

13.زندگانی حضرت معصومه، محمد شیرین کلام، چاپ قم.

14.فاطمه بنت الامام موسی الکاظم، محمد هادی امینی، 1405ه، قم، 160صفحه.

15.فاطمه بنت الامام موسی بن جعفر، سید محمد باقر ابطحی، 1409ه.

16.معصومه قم، سید تقی طباطبائی قمی، 1365، 48 صفحه.

17.ودیعة آل محمد فاطمه معصومه، محمد صادق انصاری، 1414ه، قم.

18.وسیلة المعصومیّه، میرابوطالب مشهور به سید بیوک واعظ تبریزی، 106صفحه.

19.زندگانی حضرت معصومه و تاریخ قم، سید مهدی صحفی، 1390ه، قم، 132صفحه.

20.بارگاه حضرت معصومه تجلیگاه فاطمه زهرا3، سید جعفر میر عظیمی، انتشارات مشهور، 229صفحه.

21.تاریخچة قم و حضرت معصومه، محمد محمدی اشتهاردی، 96صفحه.

22.حضرت معصومه و شهر قم، محمد حکیمی، 1365 مشهد، 135صفحه.

23.در حریم حضرت معصومه، علی اکبر مهدی‌پور، 1415، قم.

24.زندگینامة حضرت معصومه، محمد محمدی اشتهاردی، 1350، 218صفحه.

25.چهل حدیث قم و حضرت معصومه، محمود شریفی، نشر معروف، 13صفحه.

26.کریمه اهل بیت، علی اکبر مهدی‌پور، 1415ه، 536صفحه.[17]

27.نگین قم، جواد محدثی، 1380ش، 80صفحه.

پی نوشت : 

[1] . من لا یحضره الخطیب، ج 4، ص 461، به نقل از بارگاه فاطمه معصومه، سید جعفر عظیمی، ص30.

[2] . بارگاه فاطمه معصومه، سید جعفر عظیمی، ص31؛ کریمه اهل بیت، ص174.

[3] . الحیاة السیاسیه للامام رضا، سید جعفر مرتضی عاملی، ص 428.

[4] . بحارالانوار ، ج 48، ص 290؛ تاریخ قم ، ص 213.

[5] . نور / 32.

[6] . بحارالانوار، دارالکتب الاسلامیه، ج 103، ص 220، حدیث 23؛ منتخب میزان الحکمه، محمدی ری شهری، دارالحدیث، ص233، حدیث 2774.

[7] . بحارالانوار، دارالکتب الاسلامیه، ج 103، ص219 ، حدیث 13. 

[8] .همان.

[9] . منتخب میزان الحکمه، ص 233؛ کنزالعمال، متقی هندی، روایت 44448.

[10] . تاریخ یعقوبی، احمد بن ابی یعقوب (ابن واضح)، وزارت فرهنگ و آموزش عالی ، ترجمه محمد ابراهیم آیتی، ج 2، ص 421.

[11] . بحارالانوار، داراحیاء التراث العربی، ج 48، ص276 ـ 280؛ عیون الاخبار، ج 1، ص 26؛ عوالم، ج 21، ص 475؛ اصول کافی، ج 1، ص 317.

[12] . ر. ک : حیاة الامام موسی بن جعفر، قرشی، ج 2، ص497.

[13] . منتخب میزان الحکمه، ص234؛ بحارالانوار، دارالکتب الاسلامیه، ج 103، ص237، حدیث25.

[14] . الاغانی، ابوالفرج اصفهانی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ج5، ص241.

[15] . تاریخ تمدن اسلام، جرجی زیدان، ترجمه علی جواهر کلام، مؤسسه امیرکبیر، ص162.

[16] . الارشاد، شیخ مفید، بصیرتی قم، ص 293؛ شبلنجی ، نورالانوار، ص 150، با اختصار.

[17] . ر.ک: بارگاه فاطمه معصومه، همان، ص 219ـ229

یکی از بانوان اهل بیت علیهم السلام که به نقل و تعلیم و تعلم حدیث معروف است جناب فاطمه معصومه سلام الله علیها می باشد. گرچه جناب مجلله صدیقه کبری سلام الله علیها ناقل احادیث پیامبر صلی الله علیه و آله و همچنین حضرت زینب سلام الله علیها نیز ناقل کلمات مادر بزرگوار خود می باشند و خطبه فدکیه را از ایشان نقل کرده اند .

حتی در بعضی از نقلهاست که حضرت موسی بن جعفر علیهماالسلام بعضی از سوالاتی را که از جناب ایشان پرسیده می شد به فاطمه معصومه سلام الله علیها ارجاع می دادند که این مسأله علاوه بر این که بر جلالت شأن این بانو دلالت دارد، تعمد امام موسی بن جعفر علیهماالسلام برای معرفی ایشان را نیز می رساند و به احتمال قوی آن حضرت سوالاتی را ارجاع می دادند که از جانب بانوان مطرح می شده است و این جدای از این که به نوعی ترویج عفت می باشد ترویج علم آموزی بانوان نیز می باشد چرا که در مکتب پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله برخلاف آن برداشت تحجرآمیزی که بعضی از فرَق دارند، علم آموزی زنان در عرض علم آموزی مردان مورد تأکید واقع شده است: «طلب العلم فریضة علی کل مسلم و مسلمة » (1)

اهل بیت علیهم السلام هیچ گاه از نقل حدیث زنان نهی ننموده اند و تعداد زنانی که در طول تاریخ اسلام محدث بوده اند و در واقع در این زمینه پیرو فاطمه زهرا و فاطمه معصومه سلام الله علیهما بوده اند خارج از شماره است.

مرحوم علامه محمد تقی شوشتری در خاتمه کتاب رجال مفصل و گرانسنگ خود، بخشی را به بانوان محدث و ذکر شرح حال آنان اختصاص داده اند که تعداد آنها به 201 نفر می رسد. (2) ایشان در همین کتاب وقتی که به فاطمه دختر امام رضا علیه السلام می رسند، حدیث جالبی را که راویان آن همگی زن و همگی "فاطمه" نام بوده اند را نقل می نماید که فاطمه معصومه سلام الله علیها نیز در این سلسله طلایی نام مبارکش موجود می باشد و ما از باب تبرک و تیمن این حدیث را در این جا با سند آن ذکر می نماییم تا اینکه وقتی می گوییم فاطمه معصومه سلام الله علیها «محدثه» بوده است لاأقل یک حدیث هم که شده از آن بانو خوانده باشیم:

اگرچه در دین اسلام تأکید شده است که زنان حتی الإمکان در پس پرده عفاف حجاب باشند و حضور در درون سنگر خانه و جبهه جهاد تربیت انسان، برای آنها از هر چیز دیگری بهتر است اما این مادامی است که این جهاد با واجب بزرگتری که دفاع از حریم ولایت است تزاحم نداشته باشد

« عن فاطمة بنت الرضا عن فاطمة بنت الکاظم عن فاطمة بنت الصادق عن فاطمة بنت الباقر عن فاطمة بنت السجاد عن فاطمة بنت الحسین عن أم کلثوم عن أمّها فاطمة بنت الرسول صلی الله علیه و آله قالت:

أنسیتم قول النبی صلی الله علیه و آله یوم غدیر خم: "من کنت مولاه فعلیّ مولاه" و قول النبی صلی الله علیه و آله له: "أنت منی بمنزلة هارون من موسی"؟ » (3)

چند نکته راجع به این حدیث گفتنی می باشد:

اول اینکه تمامی راویان این حدیث از بانوان می باشند.

دوم اینکه همگی نامشان نام مبارک "فاطمه" است فلذا این حدیث به حدیث فواطم مشهور است.

سوم اینکه همگی از بنی هاشمند.

چهارم اینکه همگی امام زاده یا پیغمبر زاده اند.

پنجم آنکه بیشتر آنها از عمه خود نقل می نمایند یعنی هر فاطمه عمه فاطمه بعدی می باشد البته به استثناء فاطمه اول که مادر ام کلثوم می باشند.

ششم اینکه از این حدیث فهمیده می شود که امام رضا علیه السلام به غیر از امام جواد علیه السلام دارای فرزند دیگری بوده است به نام فاطمه، علی رغم اینکه بعضی را گمان بر این بوده است که امام فرزند دیگری غیر از امام جواد علیه السلام نداشته، مثل شیخ مفید(ره) در الإرشاد صفحه 316 که البته این نظریه صحیح نمی باشد، چنانچه در احادیث دیگر هم نسبت به این مطلب اشاره ای وجود دارد و در شهر قزوین نیز امام زاده ای به عنوان فرزند امام رضا علیه السلام مدفون می باشد و محقق شوشتری نیز بدین مسأله اشاره کرده اند. (4)

هفتم اینکه همه اهل بیت علیهم السلام تا برسد به امام رضا علیه السلام لااقل نام یکی از دختران خود را "فاطمه" می نهادند.

هشتم که از همه مهمتر است اینکه مضمون این حدیث به دو حدیث معروف و مشهور و بلکه متواتر از پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله اشاره دارد که در واقع متواتر بین فریقین یعنی شیعه وسنی می باشد و به کلیدی ترین مسأله که مسأله امامت و جانشینی پیامبر صلی الله علیه و آله است اشاره دارد. یعنی زنان هم باید به مثل مردان به این مسأله اهتمام بورزند و اساسا الگوی زنان در دفاع از حریم امامت و ولایت، فاطمه زهرا سلام الله علیها می باشد که دفاعیات آن حضرت بر همگان روشن است و خود این حدیث مذکور در متن نیز یکی از همان دفاعیات می باشد چرا که از صدر حدیث کاملا هویداست که آن حضرت در مقام احتجاج بوده اند فلذا کلام را با استفهام انکاری آغاز نموده و فرموده اند:

اهل بیت علیهم السلام هیچ گاه از نقل حدیث زنان نهی ننموده اند و تعداد زنانی که در طول تاریخ اسلام محدث بوده اند و در واقع در این زمینه پیرو فاطمه زهرا و فاطمه معصومه سلام الله علیهما بوده اند خارج از شماره است

« أنسیتم ...» یعنی: آیا فراموش کردید فرمایشات پیامبر صلی الله علیه و آله را در مورد علی علیه السلام؟

و باز الگوی دیگری برای بانوان در زمینه دفاع از حریم امامت و ولایت حضرت فاطمه معصومه سلام الله علیها می باشند که به دنبال امام خود از مدینه، آن همه سختی راه را تحمل کردند و خود را با زحمت به ساوه رساندند اما تقدیر این بود که به قم بروند و از آنجا به ذرای همیشه تاریخ نورافشانی کنند! فاطمه معصومه سلام الله علیها در این زمینه قطعا از مادر بزرگوار خود صدیقه کبری الگوبرداری نموده بودند.

از این ابحاث می توان این گونه نتیجه گیری نمود که اگرچه در دین اسلام تأکید شده است که زنان حتی الإمکان در پس پرده عفاف حجاب باشند و حضور در درون سنگر خانه و جبهه جهاد تربیت انسان، برای آنها از هر چیز دیگری بهتر است اما این مادامی است که این جهاد با واجب بزرگتری که دفاع از حریم ولایت است تزاحم نداشته باشد. آن وقت طبق قاعده "تقدیم اهمّ بر مهم" حتی فاطمه زهرا سلام الله علیها نیز که عفیف ترین بانوی جهان بوده است به مسجد می رود و خطبه می خواند اما نه در حالت عادی بلکه فقط هنگام ضرورت!

پی نوشت ها:

1) مشکاة الأنوار ص236.

2) قاموس الرجال ج12 ص181.

3) قاموس الرجال ج12ص334.

4) قاموس ج12 ص334.

وجود مبارک حضرت حق که به خاطر رحمانیت و رحمیتش به همه مخلوقات به ویژه به انسان عشق و علاقه و مهر و محبت دارد و عشق و علاقه‏ اش اقتضا نموده که علاوه بر تأمین رزق مادى انسان، رزق معنوى او را نیز تأمین نماید و به عبارت دیگر به همه نیازهاى باطنى او در جهت آبادى دنیا و آخرتش پاسخ گوید، نهایت عشق و محبتش را در این زمینه با نزول قرآن مجید که منبع تأمین خیر دنیا و آخرت انسان است ابراز داشته است.

به فرموده امیرالمؤمنین على علیه السلام قرآن کریم بیان‏گر دو برنامه است:

یکى روشن کننده هر خیر و نیکى و دیگر توضیح دهنده هر شر و بدى است و در این زمینه چیزى را فروگذار نکرده است‏ «1».

قرآن، قانون اساسى حیات انسان تا روز قیامت است و از نظر هدایت، کامل‏ترین و جامع‏ترین کتابى است که تا کنون چشم هستى و دیده آفرینش آن را دیده است.

و از آنجا که دوستى و معاشرت چه در جهت مثبت و صحیح‏ اش‏ و چه در جهت منفى و نادرستش، بیشترین و سنگین‏ترین تأثیر را در فضاى حیات انسان به جاى مى ‏گذارد؛ بخشى از هدایت قرآن به این مسأله بسیار مهم اختصاص داده شده است.

زمانى که رسول اسلام صلى الله علیه و آله زناکارى را رجم کرد مردى در آن محل نزد دوستش از کسى غیبت کرد، حضرت گوشت مردار گندیده‏اى را آورد و به هر دو گفت: نیش بزنید. عرضه داشتند: این جیفه بد بو را؟ حضرت فرمود: کارى که شما کردید گند و بویش از این بدتر بود!!

ابن جوزی یکی از علما و مورخان اهل سنّت در قرن هفتم می نویسد: در بین اولاد موسی کاظم(ع) چهار دختر به نام فاطمه وجود دارد:

1ـ فاطمه صغری که به او بی بی هیبت گفته می شود، و در مدخل جنوبی شهر باکو در آذربایجان شوروی (سابق) دفن است.

2ـ فاطمه وسطی که در شهر رشت مدفون می باشد.

3ـ فاطمه اخری (ستّی فاطمه) که در اصفهان دفن شده است.

4ـ فاطمه کبری (فاطمه معصومه) که مدفن او در قم، زیارتگاه شیعیان و اهل دل می باشد.(2)

حضرت معصومه در یک نگاه

نام آن حضرت فاطمه کبری، نام پدرش موسی بن جعفر(ع) و نام مادر بزرگوارش نجمه خاتون است. القاب او عبارت اند از: معصومه، کریمه اهل بیت، طاهره، حمیده، رشیده، تقیّه،مرضیّه، رضیّه، برّه اختُ الرّضا(ع).(3)

ولادت آن حضرت در اول ذی قعدة الحرام 173 هجری قمری در مدینه منوّره واقع شده است و در 23 ربیع الاول 201 هجری وارد قم شد، و بعد از 17 روز سرانجام در دهم ربیع الثانی 201 در سن 28 سالگی دار فانی را وداع گفت و مرقد شریف آن بانو، زیارتگاه عاشقان اهل بیت در قم گردید.

مقامات و منزلتهای معنوی

کمتر امام زاده ای به اندازه حضرت معصومه(ع) مورد توجّه و سفارش امامان معصوم قرار گرفته است. حضرت عبدالعظیم حسنی با آن همه عظمت، بیش از یکی دو روایت در موردش وارد نشده است، ولی در باره عظمت و مقامات فاطمه معصومه (ع) حدود یازده روایت وارد شده است، حتی سالها قبل از ولادت آن حضرت (حدود 45 سال قبل) امام صادق(ع) سخنان بسیار ارزشمندی درباره عظمت و فضیلت آن بانو بیان داشته است که نشان از اوج عظمت و فضیلت آن حضرت دارد.

یکی از شیعیان به محضر امام صادق(ع) شرفیاب شد و مشاهده کرد که آن حضرت در کنار گهواره با کودکی سخن می گوید، تعجب کرد و عرض کرد: آیا با کودک نوزاد سخن می گویی؟ حضرت صادق(ع) فرمود: اگر تو هم مایل هستی می توانی نزد او بیایی و با او گفتگو کنی. او می گوید: نزد گهواره آن نوزاد رفتم، سلام کردم، جواب سلام را داد و به من فرمود: نامی که برای دختر تازه به دنیا آمده ات برگزیده ای عوض کن، زیرا خداوند آن نام را دشمن می دارد (سخن نوزاد اشاره به نام دختری بود که به تازگی، خداوند به من عنایت فرموده بود، که او را «حمیرا» نامگذاری کرده بودم).

سخنان آن نوزاد و اطلاع او از اخبار پنهانی و نهی از منکر او، مرا بیشتر به تعجب واداشت و بهت زده شدم، امام صادق(ع) فرمود: تعجب نکن! این کودک فرزندم موسی است خداوند از او دختری به من عنایت کند که نامش فاطمه است او در سرزمین قم به خاک سپرده می شود، و هر کس او را زیارت کند، بهشت بر او واجب می شود.(4)

و در جای دیگر فرمود: «ستُدْفنُ فیها امْرأةٌ منْ اوْلادی تُسمّی فاطمةُ فمنْ زارها وجبتْ لهُ الجنّةُ؛ به زودی بانویی از فرزندان من به نام فاطمه در آن (قم) دفن می شود، هر کس او را زیارت کند، بهشت برای او واجب می گردد.»

در ذیل روایت آمده است که امام صادق(ع) این سخن را قبل از ولادت امام کاظم (ع) فرمود.(5) با توجه به این که امام کاظم(ع) در سال 128 (هـ.ق)چشم به جهان گشوده است و تولد حضرت معصومه در سال 173 رخ داده است امام صادق(ع) این سخن را 45 سال قبل از تولد حضرت معصومه فرموده است.

الف: ارزش یافتن قم

قم یکی از سرزمین های برگزیده الهی است که بابی از بهشت در آنجا قرار دارد و در پذیرش ولایت امیرمؤمنان بعد از مکّه و کوفه در رتبه چهارم قرار دارد چنان که پیامبر اکرم(ص) فرمود: «یا علی انّ اللّه عزّ اسمهُ عرضَ ولایتک علی السّماوات فَسَبَقَتْ الیها السماء السابعه... فبصّت الیها مکه... ثم سبقتْ الیْها قُم فزَیّنَها بالعرب و فتح الیه باباً من ابواب الجنّةِ؛(6) ای علی! خداوند ولایت تو را بر آسمانها عرض کرد، آسمان هفتم برای پذیرش ولایت تو سبقت گرفت... آنگاه مکه سبقت گرفت... بعد قم برای پذیرش ولایت تو پیشقدم شد و خداوند آن را به واسطه عرب (اشعریها) زینت بخشید و درْبی از دربهای بهشت را به سوی آن باز کرد.»

امّا یقیناً وجود با برکت فاطمه معصومه در ارزش برکات نازله بر قم سهم تعیین کننده ای دارد امام صادق (ع) فرمود: «انّ للّه حرماً و هو مکّةُ، و لرسولهِ حرماً و هو المدینةُ و لامیر المُؤمنین حرماً و هو الکوفة و لنا حرماً و هو قم، و ستُدفنُ فیها امرأةٌ من ولْدی تُسمّی فاطمه، من زارها وجبتْ لهُ الجنّةُ؛(7) برای خدا حرمی است که آن مکه است، و برای رسول خدا (هم) حرمی است که مدینه باشد، و برای امیرمؤمنان حرمی است که کوفه (نجف) باشد و برای ما (اهل بیت(ع)) حرمی است که قم باشد به زودی بانویی از فرزندان من در آنجا دفن می شود که نامش فاطمه است، هر کس او را زیارت کند بهشت بر او واجب می شود»

در جایی دیگر فرمود: «قُم بلدنا و بلدُ شیعتنا مطهّرةٌ مقدسّةٌ ؛(8) قم شهر ما و شهر شیعیان ماست قم پاک و پاکیزه است.»

وجود با عظمت حرم حضرت معصومه در قم برکات متعددی را در پی داشته که به نمونه هایی اشاره می شود:

1ـ مرکزیت شیعیان:

وجود با برکت حضرت معصومه (س) باعث شد که شیعیان از تمام نقاط عالم همچون پروانه به گرد وجود شمع حرم جمع شوند، و این پیشبینی توسط امامان معصوم (ع) سالها قبل اعلام گردید.

در روایت پیش گفته امام صادق(ع) «بلد شیعتنا» تعبیر نمود، و در جای دیگر فرمود: «اذا اصابتْکم بلیّةٌ و عناء فعلیْکُم بِقُمْ فانّه ماْوی الفاطمیین...؛(9) زمانی که رنج و زحمت و گرفتاری به شما روی آورد، به قم روی آورید، زیرا قم پناهگاه فاطمیان و محل آسایش مؤمنان است.»

امام هشتم (ع) فرمود: «انّ للجنّة ثمانیه ابواب و واحدٍ منْها لاهل قم، و هم شیعتُنا منْ بین سایر الْبلاد، خمر اللّه تعالی ولایتنا فی طینتهم؛(10) بهشت دارای هشت درب است و یکی از آنها برای مردم قم است، و آنان در میان مردم سایر شهرها بهترین شیعیان ما هستند خداوند ولایت ما را در طینت آنان قرار داد.»

امام هفتم (ع) فرمود: «قُمْ عُشّ آل محمّدٍ و ماْوی شیعتهمْ و لکن سیُهْلک جماعةٌ منْ شبابهمْ بمعْصیّة آبائهم و الاستخفافُ و السّخریّةُ بکبرائهم و مشایخهمْ و مع ذلک یدْفعُ اللّه عنْهُمُ شرّ الاعادی و کلّ سوء ؛(11) قم آشیانه آل محمد(ص) و پناهگاه شیعیان آنهاست، ولی به زودی گروهی از جوانان به خاطر نافرمانی پدرانشان و سبک شمردن و مسخره کردن بزرگان و کهنسالان نابود می شوند، ولی با همه این ها خداوند شرّ دشمنان و هرگونه بدی را از آنان دفع می کند.»

روایت فوق در عین حالی که هشداری است برای آن دسته از جوانهایی که حرمت علما و بزرگان و پدران را نگه نمی دارند بشارتی است در این زمینه که قم مرکز شیعیان و آشیانه آل محمد(ص) می شود و با برکت وجود حضرت معصومه(س) بلا از آنها دفع می گردد.

امام صادق(ع) فرمود: «در جبل مکانی است که به آن «بحر، دریا» گفته می شود «و یسمّی بقم و هو معدن شیعتنا؛(12) و آن قسمت قم نامیده می شود و آنجا مرکز شیعیان ماست.»

و در حدیث دیگر فرمود: «اهل خراسان نشانه های ما هستند، و مردم قم یاران ما...»(13)

2ـ نزول رحمت و برکت:

علی (ع) فرمود: «صلواتُ اللّه علی اهل قم، و رحمة اللّه علی اهل قم، سقی اللّه بلادَهُمُ الْغیْثَ؛(14) درود خدا بر مردم قم، رحمت و لطف خدا بر آنها باد، خداوند شهرهای آنان را از باران سیراب نماید.» و نکته بسیار جالبی در این روایت آمده که نشان از استجابت دعای امام صادق(ع) و دیگر امامان دارد. چرا که قم با این

که شهر کویری است ولی بارندگی خوب و مناسبی داشته و دارد.

و در حضور امام هفتم(ع) وقتی نام قم برده شد و از تمایل آنها به حضرت مهدی(ع) سخن به میان آمد، حضرت فرمود: «رضی اللّه عنْهُم ؛(15)خداوند از آنان (اهل قم) خشنود گردد.»

3ـ مرکز علم و دانش:

از زمانی که حضرت معصومه در قم دفن شده است، این شهر مرکز علم و دانش بوده و هست و در این زمان به اوج خود رسیده است. و تاکنون صدها مرجع و عالم دینی و هزاران کتاب درباره اسلام و معارف اسلامی به جامعه بشری تحویل داده شده است و این هم امری است که پیشاپیش توسط امامان معصوم اعلام گردیده است.

امام صادق(ع) فرمود: «کوفه به زودی از مؤمنان خالی می شود، و علم از آن جمع می شود، همانطوری که مار در لانه اش جمع می شود، «ثمّ یظهرُ العلم ببلْدةٍ یُقالُ لها قُم و یصیرُ معدناً للعلم و الْفَضْل حتّی لا یبْقی فی الارض مستضْعف فی الدّین حتّی المخدّرات فی الحجال، و ذلک عند قرب ظهور قائمنا ؛(16) سپس علم و دانش در شهری که به آن قم گفته می شود، ظاهر می گردد، و آنجا مرکز علم و فضیلت می شود، تا جایی که هیچ کس حتی خانمهای پشت پرده در دین (آگاه می شوند) مستضعف باقی نمی مانند و این نزدیک ظهور قائم ما (مهدی(ع)) خواهد بود.

راستی چه روایت زیبایی و چه بشارت مسرّت آوری. امیدواریم که آن زمان همین دوران باشد.

و در جای دیگر فرمود: «خدا به کوفه بر سایر شهرها احتجاج کرده و به مؤمنان آنجا در مقابل مردم سایر شهرها احتجاج می کند، و به واسطه شهر قم به سایر شهرها (هم) احتجاج می کند، خداوند قم و مردم آن را رها نکرده تا مستضعف (فکری و فرهنگی) نشوند، بلکه آنان را موفق و تأیید کرده است.»(17)

و در روایت دیگری ضمن دعا درباره اهل قم و بیان اوصاف آنان فرمود: «سلام اللّه علی اهل قم یسقی الله بلادهم الغیث و ینزّل اللّه علیهم البرکات، و یبدّل اللّه سیئاتهم حسناتٍ، هم اهل رکوعٍ و سُجُودٍ و قیامٍ و قعودٍ، هم الفقهاء العلماء، هم اهل الدرایة و الروایة و حُسْنُ الْعبادةِ؛(18) سلام بر مردم قم، خداوند شهرهای آنان را با باران سیراب می کند، و برکتها را بر آنان نازل می کند، و بدیهای آنان را به خوبی تبدیل می کند، آنان اهل دانش و از علماء هستند، اهل درک حقایق و روایت و نیکو عبادت کردن هستند.»

4ـ مرکز یاران مهدی (ع)

به برکت وجود حرم کریمه اهل بیت نه تنها قم مرکز شیعیان، و شهر اجتهاد و علم فقاهت و مرجعیت و دانش گشته بلکه مرکز یاران حضرت مهدی نیز خواهد بود، چنان که این را نیز امام صادق(ع) پیشگویی نموده است.

عفان بصری می گوید: امام صادق (ع) به من فرمود: می دانی چرا قم (قم) نامیده شد؟ گفتم خدا و پیامبرش و شما آگاه ترید حضرت فرمود: «انما سمّی قم لانّ اهلهُ یجْتمعونَ معَ قائم آل محمّد ـ صلوات اللّه علیه ـ و یقومون معهُ و یسْتقیمونَ علیْه و ینصُرونهُ ؛(19) به این علّت قم نامیده شده چون اهل آن با قائم آل محمد (ص) همراه می شوند با او قیام می کنند و او را یاری می کنند و (بر این یاری) استوار خواهند بود.»

یکی از اصحاب می گوید: خدمت حضرت صادق(ع) نشسته بودم حضرت این آیه را خواند «حتی اذا جاء وعدُاولیهما...؛(20) یعنی هنگامی که نخستین وعده فرا رسد مردانی پیکار جو را بر شما می فرستیم (حتی برای بدست آوردن مجرمان) خانه ها را جستجو می کنند و این وعده ای است قطعی، پس ما گفتیم: فدای شما شویم، اینها چه کسانی هستند؟ حضرت سه بار فرمود: «هم و اللّه اهْلُ قم ؛ به خدا قسم آنان اهل قم هستند.»

ب ـ پاداش زیارت حضرت معصومه:

ارزش معنوی دیگر که حکایت از مقام معنوی بالای حضرت معصومه دارد پاداش فراوانی است که بر زیارت آن حضرت مترتب است.

از آنجا که آن بانو در سه ضلع ولایت یعنی: فرزند و خواهر و عمه امام، قرار گرفته، چنان که در زیارتنامه آن حضرت می خوانیم «السلام علیک یا بنت ولیّ اللّه، السلام علیک یا اُخت ولیّ اللّه، السلام علیک یا عمّة ولیّ اللّه» از همان سه ضلع امامت نیز روایت فراوانی درباره پاداش زیارت آن حضرت نقل شده است. از جمله:

امام صادق(ع) فرمود: «فمن زارها وجبت له الجنّةُ ؛(21) پس هر کس او (فاطمه) را زیارت کند، بهشت بر او واجب می گردد.»

از امام رضا (ع) از فاطمه دختر موسی بن جعفر (ع) سؤال شد :فقال:من زارها فلهُ الجنّة ؛(22) هر کس او (فاطمه) را زیارت کند بهشت برای او خواهد بود.»

و امام جواد (ع) فرمود: «من زار عمّتی فلهُ الجنّه؛(23) هر کس عمه ام (فاطمه) را درقم زیارت کند برای او بهشت خواهد بود.» به همین مضمون روایات متعددی از حضرات معصومین نقل شده است.

ج ـ طهارت و پاکی:

هر چند عصمت در مرحله عالی، اختصاص به معصومین دارد، ولی شواهدی در دست است که نشان می دهد فاطمه معصومه (ع) در مرحله ای از عصمت قرار دارد، امام هشتم (ع) آن بانو را با لقب «معصومه» یاد کرده است و فرموده است: «من زار المعصومة بقم کمن زارنی؛(24) که نشان از پاکی و طهارت نسبی آن حضرت دارد. در زیارت آن حضرت می خوانیم «السلام علیک ایّتها الطّاهرة الحمیدة الکبّرة الرّشیدة التّقیّة النّقیّة المرضیّة ؛(25) سلام بر تو ای پاکیزه ستوده، ای نیکوکار رشیده، پاک و پاکیزه، ای بانوی شایسته و پسندیده.»

د ـ کریمه اهل بیت (ع):

از دیگر مقامات آن حضرت که توسط امام باقر(ع) به آن حضرت نسبت داده شده است، کریمه اهل بیت بودن است. از مرحوم آیت الله العظمی سید محمود مرعشی نقل شده است که بسیار علاقمند بودم که به طریقی محل قبر شریف جده ام حضرت زهرا(س) را بیابم. برای این مقصود، ختم مجرّبی انتخاب کرده و چهل شب به آن مداومت کردم، تا شاید با این طریق، از محل مرقد شریف حضرت زهرا(س) آگاه گردم. شب چهلم بعد از انجام ختم و توسل فراوان به بستر خواب رفتم در عالم خواب به محضر امام باقر(ع) یا امام صادق(ع) رسیدم، امام به من فرمود: «علیک بکریمة اهل البیت ؛به دامن کریمه اهل بیت چنگ بزن.» تصور کردم که منظور امام (ع) از این جمله حضرت زهرا(س) است. عرض کردم: آری قربانت گردم، من نیز ختم را برای همین گرفتم که محلی شریف قبر حضرت را دقیق تر بدانم و زیارتش کنم. حضرت فرمود: منظور من، قبر شریف حضرت معصومه در قم است. سپس افزود: به خاطر مصالحی، خداوند اراده کرده است که قبر حضرت زهرا(س) برای همیشه برای همگان مخفی باشد. از این رو قبر حضرت معصومه تجلیگاه قبر شریف حضرت زهرا(س) قرار داده

و شکوه و عظمت مرقد حضرت زهرا(س) را در قبر حضرت معصومه متجلّی کرده است.

مرحوم سید محمود مرعشی وقتی از خواب بر می خیزد، تصمیم می گیردکه با اعضای خانواده خود روانه قم شود و در آنجا ساکن گردند.(26)

هـ ـ مقام شفاعت

هر چند شفاعت کبری مخصوص پیامبر اکرم (ص) و بعد از او در اختیار امامان معصوم (ع) می باشد اما در بین صالحان و اولیاء الهی و امامزادگان حضرت معصومه(س) نیز دارای مقام شفاعت است و می تواند در حق شیعیان خویش شفاعت نماید.

امام صادق (ع) فرمود: «الا انّ قم کوفتنا الصّغیرةُ الا انّ للجنّة ثمانیة ابواب ثلاثٌ فیها الی قم تُقبضُ فیها امرأةٌ هی من ولدی، اسمها فاطمة بنت موسی تدْخُلُ بِشفاعتها شیعتی الْجنّة باجمعهم؛(27) قم، کوفه کوچک است. برای بهشت هشت در است که سه در آن به سوی قم است. زنی در قم وفات می کند که از اولاد من است و نامش فاطمه دختر موسی بن جعفر است در روز قیامت با شفاعت او تمام شیعیان من وارد بهشت می شوند.»

در زیارت نامه آن حضرت می خوانیم «یا فاطمة اشفعی لی فی الجنّة؛(28) ای فاطمه (معصومه) مرا در داخل شدن به بهشت شفاعت کن.»

و از این شفاعت این است که «فانّ لک عنداللّه شأناً من الشّأن ؛(29) (اینکه ما از تو شفاعت طلب می کنیم به خاطر این است که) تو در محضر الهی شأن و منزلت وصف ناپذیری داری.»

مقام علمی

محل رشد و نموّ و تربیت فاطمه معصومه (س) خاندانی بود که مخزن اسرار دانش الهی و منبع علم و معرفت شمرده می شد. حضور وی در کنار پدری همچون امام موسی بن جعفر(ع) و برادری چون حضرت رضا(ع) که از علم «لدنّی» بر خوردار بودند، سبب شد فاطمه معصومه(س) از نظر علمی و آگاهی به مسائل دینی و معارف اسلامی اعم از احکام و اخلاق و... در حدّ بالایی از رشد علمی برسد تا آنجا که گاهی با نبود پدر بزرگوارش به پرسش های دینی و فقهی شیعیان پاسخ می داد. از جمله نقل شده است که روزی گروهی از شیعیان وارد مدینه شدند و برای حل مشکل خویش سراغ خانه موسی بن جعفر را گرفتند، کاروانیان وقتی به در خانه امام آمدند، متوجه شدند که آن حضرت به مسافرت رفته است. خستگی راه و نبود امام هفتم (ع) سخت بر کاروانیان گران آمد، ناگهان یکی از دختران آن حضرت سکوت غمبار کاروانیان را شکست و فرمود: پرسش های خود را به من بدهید تا به تمام آنها پاسخ دهم. پاسخ ها را با دقت تمام نوشت و به کاروانیان باز گرداند. کاروانیان شگفت زده به پاسخ ها نگریستند و با سبک شدن بار غم و اندوه شان راه دیار خویش در پیش گرفتند. در مسیر راه به امام هفتم(ع) برخوردند و داستان پاسخ گویی دخترش فاطمه معصومه را بازگو نمودند و پاسخ ها را به او نشان دادند، حضرت لبخندی زد و سه بار فرمود: «فداها ابوها؛ پدرش فدایش باد.»(30)

حضرت معصومه (س) علاوه بر پاسخگویی به سؤالات شرعی مراجعه کنندگان، احادیثی را نیز از خود به یادگار گذاشته است.

قابل ذکر است تاریخ اسلام بانوان محدّثه متعددی را در صفحات خویش جای داده است که این محدّثات در عصر رسالت به 45 نفر و در عصر امیرمؤمنان علی(ع) به سیزده نفر و همچنین راویان زن از فاطمه زهرا(س) به هفت نفر از امام حسن(ع) به چهار نفر، راویان زن از امام حسین به سه نفر، از امام سجاد(ع) به سه نفر، امام باقر(ع) چهار نفر، امام صادق(ع) 33 نفر، امام کاظم(ع) به پنج نفر، امام رضا(ع) به هشت نفر، و از امام جواد(ع) به پنج نفر و از امام هادی (ع) به سه نفر، و از امام حسن عسکری(ع) به یک نفر می رسند.(31)

در بین این محدّثه ها نام فاطمه معصومه سلام اللّه علیها در بین راویان پدرش امام هفتم(ع) و برادرش حضرت رضا(ع) می درخشد. که به نمونه از روایات آن بانو اشاره می شود.

1ـ حضرت فاطمه معصومه از فاطمه دختر امام صادق(ع) از فاطمه دختر امام باقر(ع)، از فاطمه دختر امام سجاد(ع) از فاطمه و سکینه دختران امام حسین (ع) از ام کلثوم دختر فاطمه زهرا(س) از فاطمه زهرا نقل می کند که فرمود: «انسیتم قول رسول اللّه یوم غدیر خمٍّ :من کنتُ مولاهُ فعلی مولاه و قوله: انت منّی بمنزلة هارون من موسی ؛(32)آیا سخن رسول در روز غدیر را فراموش کردید که فرمود: هر که من مولای اویم علی مولای اوست (و آیا فراموش کردیدکه) جایگاه تو (علی) نسبت به من مانند (جایگاه) هارون (در برابر) موسی است.»

2ـ حب اهل بیت (ع)

حضرت فاطمه معصومه با سند فوق تا می رسد به زینب دختر علی(ع) و او از مادرش فاطمه زهرا(س) نقل نموده که فرمود: «الا من مات علی حبّ آل محمدّ مات شهیداً؛(33) همانا هر کس با محبّت آل محمد(ص) بمیرد شهید مرده است.»

3ـ دوست داران علی(ع)

فاطمه معصومه(ع) از فاطمه دختر امام صادق (ع) با همان سند فاطمیات نقل می کند تا می رسد به ام کلثوم دختر امیرالمؤمنین(ع) و او از فاطمه زهرا(س) نقل می کند که پیامبر اکرم(ص) فرمود: «هنگامی که مرا به آسمان بردند داخل بهشت شدم، در آنجا قصری از درّ سفید میان خالی دیدم که دارای دری بود زینت شده با درّ و یاقوت و روی آن پرده ای آویخته بود. وقتی سر بلند کردم دیدم بر بالای آن نوشته اند «لا اله الّا اللّه، محمد رسولُ اللّه، علیّ ولی القوم ؛ خدایی جز خدای یگانه نیست، محمد رسول خداست، علی ولیّ و صاحب اختیار مردم است و بر پرده نوشته شده بود: «بخٍ بخٍ مَن مثل شیعة علیٍّ؛ به به چه کسی مانند شیعه علی است.»

وقتی داخل شدم قصری از عقیق سرخ در آن دیدم که وسط آن خالی بود این خانه نیز دری داشت که پرده ای مزیّن به زبرجد بر آن آویخته بود. وقتی سرم را بلند کردم دیدم بر او نوشته «محمّد رسول الله، علی وصیّ المصطفی ؛ محمد رسول خدا، علی وصی مصطفی است.» و بر پرده نوشته بود «بشّر شیعةَ علیٍّ بطیب المولد؛ به شیعه علی بشارت بده به حلال زادگی.» وقتی وارد شدم به قصری از زمرد سبز رسیدم که زیباتر از آن را هرگز ندیده بودم. دری از یاقوت قرمز داشت که با انواع لؤلؤ زینت شده بود. بر پرده آن نوشته بود «شیعة علیّ هم الفائزون، شیعیان علی رستگارانند، پرسیدم: دوست من جبرئیل، این کاخ از آن کیست؟

پاسخ داد: «یا محمّد، لابن عمّک و وصیّک علیّ بن ابی طالب(ع) یحشر النّاس کلّهم یوم القیامة حفاةٌ عراة الّا شیعة علیّ...؛ ای محمد! این خانه پسر عمو و جانشین تو علی بن ابی طالب است، در روز قیامت همه مردم پا برهنه و عریان محشور می شوند، جز شیعیان علی، و همه مردم با نام مادرشان صدا می شوند جز شیعیان علی که با نام پدرانشان خوانده می شوند.

درباره راز این مسئله پرسیدم، پاسخ داد: «لانّهم احبّوا علیّاً فطاب مولدهم ؛ چون علی را دوست داشتند و لادتشان پاک (وحلال) گردید.»

4ـ پاکیزگی امام حسین (ع)

فاطمه معصومه با سندش تا می رسد به صفیّه عمّه پیامبر اکرم نقل نموده که وقتی امام حسین متولد شد من پرستارش بودم. پیامبر(ص) فرمود: عمه جان فرزندم را نزد من آور، «فقلت: یا رسول الله انالم ننظفه لله فقال: یا عمه انت تنظفه ان اللّه تبارک و تعالی قد نظفه مطهّرة؛ عرض کردم، ای رسول خدا! من او را پاکیزه نکرده ام (و نشسته ام) فرمود: عمه! تو می خواهی او را پاک کنی؟ خداوند او را پاکیزه و مطهر کرده است.»(34)

5ـ آن بانوی مکرمه هنگامی که در ساوه بیمار گشت به اطرافیان خویش فرمود: مرا به قم ببرید زیرا از پدرم شنیدم که فرمود: شهر قم مرکز شیعیان ما می باشد.»(35)

منزلت معصومه در نزد امامان (ع)

امام صادق(ع) او را شفیعه روز جزا، و فرزند خود دانسته و زیارت او را باعث وجوب بهشت دانسته است و امام باقر(ع) او را کریمه خطاب نموده است و حضرت رضا(ع) او را معصومه خوانده و پاداش زیارت او را بهشت دانسته است و امام جواد(ع) نیز پاداش زیارت او را (36) بهشت معرفی کرده است. و امام زمان (ع) نیز برای عمه اش احترام فراوان قائل شده و هر گاه لازم بداند به زیارت آن بانو می آید، و بزرگان خوابهای متعددی درباره تشریف فرمایی آن حضرت به حرم حضرت معصومه (ع) نقل کرده اند.(37)

منزلت کریمه اهل بیت در نزد علما و مراجع

در این زمینه قصّه ها و گفته فراوان است به صورت فهرست وار به نمونه هایی اشاره می کنیم:

1ـ صدرالمتألهین شیرازی: هرگاه شبهه ای برایم پیش می آمد کنار قبر حضرت معصومه(س) در قم (از کهک) می آمدم و از آن حضرت استمداد می کردم و شبهه فلسفی من حل می شد.(38)

2ـ شیخ عباس قمی: افضل دختران حضرت موسی بن جعفر سیده جلیله معظمه فاطمه بنت امام موسی بن جعفر(ع) معروفه به حضرت معصومه است که مزارش در بلده طیّبه قم است.(39)

3ـ آیة اللّه بروجردی: شاه وقت عربستان از آیة اللّه بروجردی درخواست ملاقات می کند، ایشان درخواست ملاقات را رد می کند و می فرماید: این شخص اگر قم بیاید به زیارت حضرت معصومه(س) نرود توهین به آن حضرت خواهد شد و من تحمّل آن را ندارم به هیچ وجه.(40)

4ـ آیة الله اراکی، نامبرده در مقدّمه حاشیه «دُررالاصول» می نویسد: «هر چند به خاطر

کمی استعداد و اندک بودن وقت، من شایسته این کار (نوشتن حاشیه) نبودم ولی با تکیه به توجّه حضرت فاطمه (س) این کار را در جوار این بقعه منوره و با توسّل به لطف و عنایت آن بزرگوار انجام دادم...»(41)

5ـ آیة اللّه مرعشی: معظم له هنوز در قید حیات بود، فرمود: تا کنون شصت سال است که هر روز من اولین زائر حضرتم.(42)

6ـ علامه طباطبائی(ره): هنگام روزه پیش از افطار به حرم ملکوتی کریمه اهل بیت حضرت معصومه مشرف می شد و با بوسه بر مزار آن بانوی بزرگ عالم اسلام روزه خود را می گشود.(43)

7ـ آیة اللّه گلپایگانی: طلاب عزیز بر شماست که قصد را خالص کنید و ارتباط مداوم خود را با ائمه اطهار(ع) مخصوصاً حضرت صاحب و مولایم حضرت ولی عصر(ع) تداوم بخشید و کثرت تلاوت قرآن کریم و ادعیه صالحه و عرض اخلاص و ادب به دُخت حضرت موسی بن جعفر(ع) و اینها همه رمز موفقیّت و توفیق در راه ادامه تحصیل ما است.(44)

حسن ختام را اشعاری از آیة اللّه صافی گلپایگانی قرار می دهیم:

پی نوشت ها:ـــــــــــــــــــــــ

45. محمد تقی مدّاح.

46. ابن جوزی، تذکرة الخواص، ص 315، و ر.ک: محمد باقر مجلسی، بحار الانوار، ج 48، ص 286، و ص 317، سید جعفر آل بحرالعلوم، تحفة العلوم، ج 2، ص 37.

47. ابن القادر زیارتنامه ای در کتاب انوار المشعشعین، شیخ محمد علی بن حسن کاتوزیان تهرانی، 1327 هجری، ج 1، ص211 آمده، و کریمه اهل بیت، علی اکبر مهدی پور، 1415هـ.ق، ص38.

48. ملبوبی،منهاج الدّموع، ص 441، محمدی اشتهاردی، حضرت معصومه، فاطمه دوم، ص 131.

49. محمد باقر مجلسی، بحارالانوار، ج 6، ص 117، دراالکتب الاسلامیه، و ج 99، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ص 267،حدیث5.

50. بحار الانوار، ج 60، ص 212، دار مکتب الاسلامیه، مستدرک الوسائل، ج 10، ص 204و بحار چاپ بیروت، مؤسسه الوفا، ج 57، ص 212، حدیث 21.

51. بحار الانوار، ج 60، ص216، ج 48، ص 317، و چاپ بیروت، ج 57، ص 214، حدیث 31.

52. شیخ عباس قمی، سفینة النبی،ج 2، ص 447.

53. مجالس المؤمنین، ج 1، ص 83، و بحارالانوار، بیروت، ج57، ص 215، روایت 32.

54. بحار الانوار، ج 60، ص 216، تاریخ قم، ص 100.

55. بحار الانوار، ج 60، ص 214،دارالکتب الاسلامیه تاریخ قم، ص 98، چاپ بیروت،ج 57، ص 214.

56. بحار الانوار، ج 60، ص 212، تاریخ قم، ص 98.

57. همان، ص 214، تاریخ قم، ص 98.

58. بحارالانوار، ج 60، ص 228، مجالس المؤمنین، ج 1، ص83.

59. بحار الانوار، ج 60، ص 213، و ج 57، چاپ بیروت.

60. همان، ص 213، تاریخ قم، ص 95.

61. همان، ص 217، و ج 57، چاپ بیروت، ص57.

62. همان، ص 216،چاپ بیروت؛ج 57، ص 216؛ تاریخ قم، ص100، اسراء، آیه 5.

63. همان، تاریخ قم، ص 100، و روضه کافی، ص 175، تفسیر عیاشی، ج 2، ص 281، تفسیر برهان، ج 2، ص 416.

64. بحار الانوار، ج 48،ص 317، بیروت.

65. همان، ص 316.

66. سفینة البحار، ج 2، ص 376.

67. هر کس معصومه را در قم زیارت کند مثل این است که مرا زیارت نموده، ناسخ التواریخ، ج 3، ص68و ریاحین الشریعه، ج 5، ص35.

68. محمد علی کانوزیان، انوار المشعشعین، ج 1، ص 211.

69. کریمه اهل بیت (ع)، مهدی پور، ص 43ـ45، حضرت معصومه، فاطمه دوم، ص 139.

70. جامع احادیث الشیعه، ج 12، ص 617، بحار، ج 60، ص 216، و ج 102، و مجالس المؤمنین، ج 1، ص 83، بیروت ج 57، ص 367.

71. بحار الانوار، ج 99، ص 267، بیروت.

72. همان.

73. کریمه اهل بیت، علی اکبر مهدی پور، ص 171، تاریخ اهل بیت، ص 82.

74. ر.ک اعلام النشا، ص 692، بارگاه معصومه تجلیگاه فاطمه زهرا، سید جعفر میر عظیمی، ص 35ـ43.

75. الغدیر، علامه امینی، ج 1، ص 197، بحار الانوار، ج 36، ص 353، عوالم، ج 1، ص 353، حدیث 2.

76. عوالم، ج21، ص 354، حدیث3، آثار الجنة، ج 1، ص 8ـ9، اللؤلؤ المشمینة، ص 217.

77. بحار الانوار، ج 68، ص 77، عوالم ج21، ص 325، ینابیع المودّه، ص 257، المسلسلات، شیخ ابوجعفر بن احمد قمی، ص108.

78. بحار الانوار، ج 43، ص 243.

79. دریای سخن، سقازاده تبریزی به نقل بارگاه فاطمه معصومه، همان، ص 45ـ46.

80. برگرفته از روایاتی پیش گفته.

81. انوار المشعشعین، ج 1، ص 212، بارگاه فاطمه معصومه، همان، ص 46.

82. حسین مظاهری، جهاد با نفس، ج 4، ص 185.

83. منتهی الآمال، ص 844.

84. مجله حوزه، شماره 43.

85. بارگاه معصومه، همان، ص 110.

86. همان، ص 119، فروغی از کوثر، ص 55.

87. جواد محدثی، پیام زن، ص 17، شماره 11بهمن 71.

88. وصیت نامه آیة الله گلپایگانی، ص 2.