دلم مى‏گیرد وقتى حال و روز گروه دوم را مى‏بینم و سرمایه‏هاى جبران نشدنى عمر و جوانیشان را که ساده و مفت از دست مى‏دهند . اینها بهترین فصل زندگى را که من آنرا «فصل آموختن‏» مى‏شناسم از دست مى‏دهند . مخاطب این نوشتار این گروهند .

«فصل آموختن‏» ، مثل بهار، مثل جوانى، مثل شب مهتابى در چشم برهم زدنى مى‏گذرد . بى‏صدا و بى‏آنکه کسى متوجه آن شود . شکى ندارم که تا آخر عمر مى‏توان آموخت و باید هم آموخت اما «فصل آموختن‏» درست وقتى که روزهاى جوانى را به شب مى‏رسانیم مى‏گذرد . همان وقت که بسیارى از شبها و روزهایمان در میان سایتها مى‏گذرد، همان ماههایى که در هواى قبولى در کنکور سپرى مى‏شود به سادگى و آرام از کنار ما مى‏گذرد، همان ماهها و سالها که سر در پى بازیهاى اجتماعى و سیاسى نامعلوم و گم سنگ این و آن را به سینه مى‏زنیم . وقتى هم که این فصل گذشت دیگر برنمى‏گردد .

این فصل از دوران کودکى شروع مى‏شود تا بیست و دو یا سه سالگى که به اوج خود مى‏رسد و از آن پس ...

از آن پس سیلاب اشتغالات، گفتاریهاى تمام نشدنى جهان جهنده و بى‏قرار قرین و همراه با دغدغه آب و نان مجالى باقى نمى‏گذارد به قول معروف فرصتى براى سر خاراندن هم نیست تا چه رسد به آموختن و به جایى رسیدن . به زبان شاعرانه:

عهد جوانى گذشت در غم بود و نبود

نوبت پیرى رسید صد غم دیگر فزود

بسیارى از آمادگیهاى جسمى و ذهنى و توانائیها از قله رو به فرود و کاهش و کاستى مى‏آورد تا منتشر شدن در کویر کند ذهنى بى‏حوصلگى و خستگى . به این مى‏ماند که دانه‏اى تا وقت‏به برگ و بار نشستن فرصتى براى اندوختن قوه و توان داشته باشد، دانه وجود آدمى تا به برگ و بار نشستنى فرصتى کوتاه دارد . بعد از آن «فصل میوه دادن‏» مى‏رسد . مثل تابستان که فصل میوه بیشتر درختهاست . این فصل که سرآمد باقى فصل تجربه‏هاست، فصل صیقل دادن به آموخته‏هاست، فصل خدمت و دستگیرى و خلق آثار ماندگار . بدا بحال کشتى‏گیرى که بى‏آموختن در صحن کشتى روبرو با حریف شده باشد .

بسیارى از ما و برو بچه‏هاى ما این فصل را مفت و مجانى از دست مى‏دهند شاید از همین روست که میوه و ثمر درست و حسابى از ما به یادگار نمى‏ماند، چیز قابل توجهى متولد نمى‏شود، همه چیز نیمه کاره و ناقص به قول بزرگان اهل ادب به مقام «ثمر دادن‏» نمى‏رسیم . میوه کال و ناقص هم تنها به درد کود شدن مى‏خورد .

شاید یکى از بزرگترین شادیهاى استعمارگران این باشد که امکان استفاده از «فصل آموختن‏» را از ساکنان شرق و بویژه شرق اسلامى گرفته‏اند . در واقع آنها «ماتم ما را به شادى نشسته‏اند» .

چه دیر به یاد انتخاب رشته تحصیلى، انتخاب شغل و آموختن فن زندگى کردن و زنده بودن مى‏افتیم .

چه دیر سر در پى جستن «معنى بودن و نحوه بودن‏» مى‏گذاریم و وحشتناکتر از آن چه دیر به یاد «مرگ‏» و چگونه مردن مى‏افتیم .

سالهایى که به «سرگرمى و بازى‏» ، «تفریح و تفنن‏» ، از این شاخه به آن شاخه پریدن، براى چیزهاى حقیر و کم‏بنیه سوت و هورا کشیدن گذشتند بخشى بزرگ از «فصل آموختن‏» ما بودند . حتى سالهایى که اداى بزرگترها را درآوردیم، معلم و روزنامه‏نگار و واعظ و مربى شدیم بى‏آنکه داد اینهمه را داده باشیم، بى‏آنکه آموخته باشیم . نمى‏دانم کسانى که در «فصل آموختن‏» ما را به میدان مجادلات و بدو بستانها و امثال اینها کشیدند مى‏دانستند چه سرمایه‏اى را از کف ما مى‏ربایند؟

هر چه مى‏خواهد بشود، در همین سالهاى محدود مى‏شود . آنهایى هم که به قول معروف «چیزى شدند» محصول همین سالها هستند . محصول «فصل آموختن‏» ، فرقى هم نمى‏کند، فقها، علماء، موسیقى‏دانان صاحب نام، خطاطان، صاحب قلم و استادان صاحب نام در فنون که سرى در میان سرها آوردند و ملا و استاد شدند و جماعت‏بسیارى را به دنبال خودشان براند و شاگرد پروردند و فرهنگ و تمدن و دین مردم را از میان فراز و نشیبهاى تاریخ گذراندند جملگى مرهون همین سالهاى کوتاهى هستند که مفت و مجانى از دست ما مى‏روند . کمى به عقب بنگرید، سیر و سفر هر یک از رشته‏هاى علمى و فنى و هنرى را مشاهده کنید، هر یک از اینها پلهاى بزرگى از ایام قدیمند که بر پایه‏هاى مردانى مرد ایستاده‏اند تا به امروز . فردوسى، سنایى، عطار، نظامى، سعدى، مولوى، حافظ و جامى پایه‏هاى سترگ پل فرهنگ واربند و مردانى دیگر چون اینها . اینها به ما و به فرهنگ و هویت و ادب ما معنى داده‏ند و آن را و ما را از دیگران متمایز ساختند تا به امروز که به جرات مى‏گوئیم «هستیم‏» . فقه و کلام و فلسفه و تاریخ و نجوم و ریاضى هم همین وضع را دارند .

البته مردانى استثنایى هم بوده‏اند که در ایام میانسالى و پیرى دست‏به کارى کارستان زدند اما، استثناء قاعده نمى‏شود . واى بحال روزى که دلخوش کردن به این اتفاقات و استثنائات بهانه‏اى براى «فرصت‏سوزى‏» بیشتر شود .

به قول هوشنگ ابتهاج:

«گذشت عمر و به دل عشوه مى‏خریم هنوز

که هست در پس شام سیه صبح سپید»

منم روزى فکر مى‏کردم «دانشگاه‏» تنها جاى آموختن است . از شما پنهان نماند در همان سالهاى دانشجویى پى بردم بسیارى از «فرصت‏سوزى‏ها» دانسته یا نادانسته در همین اماکن رخ مى‏دهد .

دانشگاه هم مثل سبیارى از جاها اعتبار و پز مى‏دهد، به آدمى چنین القاء مى‏کند که دانا و ملاست اما، در میدان عمل و در کنار مردان مرد از قبیله علم و دانایى و عمل است که به قول معروف درمى‏یابیم: «ول معطلیم‏» .

مگر نه اینکه براى رسیدن به مقامى شایسته در هر رشته‏اى و فنى «شش تا ده سال آموختن جدى‏» کافى است؟ براى تبدیل شدن به نوازنده‏اى چیره‏دست در تار، براى کسب مقام ممتاز خوشنویسى، براى آموختن کامل فن نوشتن، نقاشى چیره‏دست‏شدن و آموختن بایسته‏هاى فقه و فقاهت .

نمونه افرادى که با صرف همین مقدار از زمان سرآمد شدند کم نیستند .

اگر بپرسیم چرا بسیارى از دانش‏آموختگان دانشگاهى پس از حداقل 16 سال تحصیل قادر به حضور جدى در میدان مخصوص به خود نیستند؟ چه پاسخى مى‏دهید؟

استادى داشتم که هر کجا هست‏یادش بخیر باد . مى‏گفت:

«در گذشته مردانى مى‏نشستند گوشه اتاقى و یک دور «کشف‏الاسرار و عدة‏الابرار» (1) مى‏نوشتند و بلند مى‏شدند حال هر کس بتواند از روى آن بخواند به او مدرک دکترى مى‏دهند» .

ماحصل گذراندن دو واحد تفسیر و دو واحد فقه و دو واحد تاریخ اسلام و دو واحد فلسفه و دو واحد ادبیات معاصر و امثال اینها چیزى بیشتر از آنچه ملاحظه مى‏شود نیست .

این از «فصل آموختن‏» که بیشتر شبیه «فصل از آموختن‏» (2) است تا خود آموختن اما نکته دوم روش ماست . امان از دست عجله، از دست‏حرکت‏یک خط در میان مثل مشق شب بچه‏ها، از مقدمه‏هاى طى نشده، از آموختن‏هاى ناقص و بالاخره امان از دست قوره نشده‏هاى مویز شده .

شاید هنوز هم بین رانندگان کامیون و اتوبوس این رسم جارى باشد . در نوجوانى شاگرد پا به رکاب مى‏شدند و در جوانى با احتیاط پشت کامیون مى‏نشستند، با گرفتن گواهى‏نامه کمک راننده مى‏شدند و وقتى سرى در سرها درمى‏آوردند دو دانگ کامیون یا اتوبوس را شریک مى‏ش‏دند تا روزى که خودشان صاحب یک کامیون ششدانگ مى‏شدند و خود را «سلطان جاده‏» مى‏خواندند .

اینها جملگى «آموختن پلکانى‏» داشتند و نه «پرسشى‏» و یک خط در میان . مثل همه شاگردهاى کلاس خط و مشق خطاطى، مثل همه کسانى که آنقدر کنار دست استاد مشق آواز و تار و سنتور مى‏کردند و دست ادب به سینه مى‏زدند تا از استاد همه شیوه‏ها و فنون را مى‏آموختند آنهم در «فصل آموختن‏» و قرین با «ادبى‏» که ضام آموخته‏ها و نگهبان آن بود .

فکر مى‏کنید از میان اینهمه جوان تار به دست و گیتار بر دوش که هر روزه در گوشه و کنار شهر در حال رفت و آمد هستند چند نفر دست پایین نوازنده‏اى مى‏شود که صداى سازش شنیدنى است؟

بسیارى از اینها چند ساعتى هم کلاس زبان مى‏روند و ساعاتى را هم به آموختن یک فن ورزش خود را مشغول مى‏دارند . مشغول آموختن شدن با «آموختنى‏» فرق مى‏کند .

آموختن و شاگردى کردن یک «هنر» است و هنر شاگردى، زانو زدن و کار کردن با اکسیر اعظم سپاسگزارى . رمز شکست هم در همین است . ادب نمى‏کنیم، شرط آموختن بجا نمى‏آوریم و گاه با ناسپاسى همه استحقاق رشد و کمال را از خودمان دور مى‏سازیم .

از وقتى که «استاد به خدمت‏شاگرد رفت‏» و «شاگرد روزى‏رسان استاد» همه چیز وارونه شد . مثل همان روزى که مردم روزى رسان را دولت فرض کردند و استخدام شدن در ادارات دولتى را تضمین رزق و روزى خودشان دانستند . تا جایى که گمان کردند سهم و روزى آنها را خدا همان مقدارى قرار داده که در فیش حقوقشان وارد مى‏شود .

شاید بهمین خاطر است که عموم کارمندان از جرات ریسک و تحرک و خطر کردن کمى برخوردارند .

آنکه نزد استاد با «ادعا» وارد مى‏شود و مى‏خواهد یک شبه ره صد ساله برود، به همان روز و روزگارى مى‏افتد که بسیارى از ما افتاده‏اند .

تا حلیم، حلیم شود و خوردنى، یک شب تا به سحر تحمل آتش اجاق مى‏خواهد و ضربه کوبه حلیم‏پز . به قول شاعر:

بسیار سفر باید تا پخته شود خامى!

شاید راز درهم‏ریختگى بازار و کسب و کار امروز ما و آمیخته شدن اموال و دامه‏هاى حرام و حلال، راز رخت‏بربستن اعتماد و حسن ظن از صاحبان حرفه و فن در کوچه و بازار و بالاخره را آشفتگى و روزمرگى سازمانهاى آموزشى و اجتماعى و سیاسى که در آنها «بیکارى پنهان‏» بیداد مى‏کند به همین برمى‏گردد . به راه نرفته‏هاى نشسته برجاى استاد . به قوره‏هاى نشده‏هاى میوز شده، به صاحب منصبانى که در نوبت وصف نایستادند . به معلمان استاد ندیده . وقتى از روى شانس و حادثه و کلک و آشفتگى بازار کسى بر صندلى و جایى تکیه زد آنهم قبل از آنکه اسباب و مقدماتش را فراهم کرده باشد، فساد مى‏پراکند . به‏قول شاعر:

تکیه برجاى بزرگان نتوان زد به گزاف

مگر اسباب بزرگى همه آماده کنى

اولین کسى هم که قربانى این وضع مى‏شود همان شاگرد معلم نویده جویاى نام است .

چه قیمتى سنگین‏تر از دست رفتن اعتبار و اعتماد؟ .

چه خسارتى مهمتر از دست رفتن سرمایه و شکست؟ و چه مصیبتى بزرگتر از بازخواست‏خداوند براى بروز آنهمه فساد و ندانم کارى و از بین رفتن اخلاق و ادب؟

هیچ روز و روزگار مردانى را که یک شبه تغییر شغل و پیشه دادند دیده‏اید؟ ...

پى‏نوشت:

1) از تفاسیر مهم و عرفانى قران معروف به تفسیر خواجه عبدالله که در 10 جلد به‏چاپ رسیده .

2) جدایى از آموختن .