انسان از دوستش و یا با کسى که مدتى مانوس بود، خداحافظى مى‏کند. آنکه اصلا نمى‏داند چه وقت ماه مبارک رمضان آمد و چه وقت‏سپرى شد، چرا آمد و چرا سپرى شد، او وداعى ندارد. اما امام سجاد(ع) آخر ماه مبارک رمضان که شد، در حد ضجه این دعا را مى‏خواند.

ماه مبارک رمضان یک حقیقت و باطنى دارد که این حقیقت در قیامت ظهور مى‏کند. ماه مبارک رمضان را امام سجاد(ع) عید اولیاء الله مى‏داند. در صحیفه سجادیه دعایى است‏ به نام دعاى وداع ماه مبارک رمضان. این وداع براى کسى است که با ماه مبارک رمضان مانوس بوده و ماه مبارک رمضان دوست او مى‏باشد والا آنکه با این ماه نبوده وداعى ندارد. انسان از دوستش و یا با کسى که مدتى مانوس بود، خداحافظى مى‏کند. آنکه اصلا نمى‏داند چه وقت ماه مبارک رمضان آمد و چه وقت‏سپرى شد، چرا آمد و چرا سپرى شد، او وداعى ندارد. اما امام سجاد(ع) آخر ماه مبارک رمضان که شد، در حد یک ضجه این دعا را مى‏خواند. در مقدمه این دعا، حضرت سجاد(ع) کلیات نعمت‏هاى الهى را مى‏شمارد و اینکه بخشش‏هاى خداى سبحان ابتدایى است، نه از روى استحقاق.

رمضان بهترین بخشش خداوند

بعد از آن مقدمه مى‏فرماید: یکى از بهترین بخشش‏هاى خداوند سبحان، ماه مبارک رمضان و روزه در این ماه است: "و انت جعلت من صفایا تلک الوظائف و خصائص تلک الفروض شهر رمضان... و قد اقام فینا هذا الشهر مقام حمد و صحبنا صحبة مبرور". (1)

خدایا، نعمت‏هاى فراوانى به ما دادى؛ یکى از آن برجسته‏ترین نعمت‏ها ماه مبارک رمضان است و یکى از بهترین فضیلت‏ها روزه این ماه است که نصیب ما کردى. و هیچ زمانى به عظمت زمان ماه مبارک رمضان نیست، گذشته از آنکه شب قدر را در آن قرار دادى، این ماه را ظرف نزول قرآن کریم قرار دادى که این فیض در این ماه نازل شده است، اگر کسى با قرآن باشد همراه قرآن بالا مى‏رود، و این را بر ملت مسلمان منت نهادى، زیرا دیگر ملل در ماه مبارک رمضان روزه نمى‏گرفتند و این نعمت را مخصوص مسلمین کردى. و این ماه مبارک در بین ما اقامت داشت و جاى حمد و ثنا بود؛ زیرا به همراه خودش رحمت آورد و رفیق بسیار خوبى براى ما بود. ما در صحبت‏با او به فضایل و نعمت‏هایى رسیدیم. دوستى بود که به همراهش رحمت و مغفرت و برکت آورد. اینکه رسول خدا - علیه آلاف التحیة و الثناء - در خطبه شعبانیه فرمود: "قد اقبل الیکم شهر الله بالبرکة و الرحمة و المغفرة‏"؛ این ماه، برکت و رحمت و مغفرت آورد؛ کسى که رفیق این ماه بود، برکت و رحمت و مغفرت این ماه را هم دریافت مى‏کند.

رمضان ماه منفعت

"و اربحنا افضل ارباح العالمین‏"؛"ماه رمضان‏" برترین سودهاى جهانیان را به ما ارزانى داشت که هیچ تاجرى در هیچ گوشه دنیا نبرده است. هیچ کسى در سراسر عالم به اندازه ما از این ماه مبارک رمضان استفاده نکرد. اگر انسان یک مسافرى است که سفر ابد در پیش دارد، ره‏توشه آن سفر ابد را باید همین چند روز تهیه کند و اگر درهاى آسمان به چهره مؤمن باز مى‏شود و اگر مؤمن مى‏تواند با وارستگى به باطن عالم راه پیدا کند و اگر بهترین فرصت ماه مبارک رمضان است؛ پس بهترین سود را ماه مبارک رمضان و اهلش دارند.

ماه حسابرسى

از "ابن طاووس‏" نقل شده است که فرمود: عده‏اى اول سالشان اول فروردین است. یک نوجوان اول سال او اول فروردین است که تلاش مى‏کند لباس نو در بر کند؛ درخت‏ها اول سالشان فروردین است که لباس‏هاى نو و تازه در بر مى‏کنند؛ اول سال یک کشاورز اول پاییز است که درآمد مزرعه را حساب مى‏کند؛ یک تاجرى که کارگاه تولیدى دارد، اول سال را در فرصت دیگرى تعیین مى‏کند؛ اما آن‏ها که اهل سیر و سلوک‏اند، اول سالشان ماه مبارک رمضان است؛حساب‏ها را از ماه مبارک تا ماه مبارک بررسى مى‏کنند که ماه مبارک رمضان گذشته، چه درجه‏اى داشته و امسال چه درجه‏اى دارند؟ چقدر مطلب فهمیده و چقدر مسایل براى آنها حل شده است؟ چقدر در برابر گناه قدرت تمکین داشته و چقدر در برابر دشمن، قدرت تصمیم دارند؟ ماه مبارک رمضان براى سالکان الى الله، ماه محاسبه است؛ لذا امام سجاد(ع) فرمود: هیچ کس در سراسر جهان به اندازه ما در این ماه استفاده نکرد.

هجران جانکاه

"ثم قد فارقنا عند تمام وقته و انقطاع مدته و وفاء عدده و نحن مودعوه‏"؛ این ماه بعد از آنکه پایانش فرا رسید، از ما مفارقت و هجرت کرد و ما را تنها گذاشت و ما الان این ماه را وداع مى‏کنیم.

"وداع من عز فراقه علینا و غمنا"، (2)

چه وداعى؟ وداع تشریفاتى؟ نه، وداع با یک دوست عزیزى که مفارقتش براى ما توانفرساست. آنکه اهل معنا بود خیرش در این ماه بیشتر شد؛ آنکه گرفتار گناه بود گناهش در این ماه کمتر شد. فرمود: ما کسى را وداع مى‏کنیم که رفتنش براى ما عظیم و سخت است و ما را غمگین کرد؛ این ماهى بود که شب و روزش رحمت‏بود.

بزرگان فقه ما همچون "مرحوم صاحب جواهر" و "سید محمد کاظم‏" صاحب "عروة الوثقى‏" و دیگران (رضوان الله علیهم) در کتاب‏هایشان هست که در فضیلت روزه گرفتن، همین بس که انسان از نظر ترک بسیارى از کارها شبیه فرشته مى‏شود. همین که انسان از شکم رها شد، یک مقدار به فرشته شدن نزدیک مى‏شود. گفته‏اند شش روز اوایل ماه شوال را به عنوان بدرقه، روزه بگیرید. بعد از عید فطر، که عید فطر روزه‏اش حرام است، زیرا اگر کسى دوست عزیزى را بخواهد بدرقه کند، چند قدم به همراه او مى‏رود؛ معناى وداع کردن، به دنبال او چند قدم رفتن است.

"و اوحشنا انصرافه عنا" و از اینکه منصرف شد و از ما فاصله گرفت، ما را به وحشت انداخت. ما یک دوست رئوف و مهربان و پربرکتى را از دست مى‏دهیم، لذا ما به وحشت افتادیم؛ آخر ماه مبارک رمضان که مى‏شد احساس غربت مى‏کردند. سلام بر تو اى عید اولیاء خدا.

"و لزمنا له الذمام المحفوظ و الحرمة المرعیة و الحق المقضى‏"؛ ما باید حقى که او به عهده ما دارد رعایت کنیم؛

حرمتى که در پیش ما دارد باید ارج بنهیم؛ باید به تعهدى که بین ما و اوست وفا کنیم.

سلام بر تو اى عید اولیاء خدا

"فنحن قائلون السلام علیک یا شهر الله الاکبر و یا عید اولیائه‏"، آن گاه چون این دوست عزیز از ما مفارقت مى‏کند، ما در آخر ماه مبارک این چنین مى‏گوییم: سلام بر تو اى بزرگ‏ترین ماه که به خدا انتساب دارى و سلام بر تو اى عید اولیاء الهى. این سلام تودیع است، چون تنها ماهى که اسمش در قرآن کریم است ماه مبارک رمضان است: عارفان هر دمى دو عید کنند   عنکبوتان مگس قدید (3) کنند (4)

کار عنکبوت آن است که بتند و با این تارها مگس صید کند و قرمه درست کند. کار عنکبوت آن است که مگس را ذخیره کند، قدید کرده و قرمه درست کند و کارش غیر از ذخیره کردن چیز دیگرى نیست، اما عارف در هر دم و هر نفس دو عید دارد که سعدى گفت: هر نفسى که فرو مى‏رود ممد حیات است و چون برمى‏آید مفرح ذات؛ پس در هر نفسى دو نعمت موجود است و بر هر نعمتى شکرى واجب؛ لذا عارف در هر دم دو عید دارد.
على اى حال، بهترین دمى که انسان دارد در ماه مبارک رمضان است که "انفاسکم فیه تسبیح‏"؛ نفس کشیدن در این ماه "سبوح قدوس‏" گفتن است؛ لذا امام سجاد(ع) مى‏فرماید: سلام بر تو اى عید اولیاى الهى. اینکه مى‏بینیم در آخر ماه مبارک رمضان عید فطر مى‏گیرند، چون جایزه‏هاى یک ماه را به ما مى‏دهند؛ در حقیقت محصول ماه مبارک رمضان است. این ضیافة الله، آن لقاء الله را در بر دارد و عظمت از آن ماه شوال نیست، بلکه عظمت از آن ماه مبارک رمضان است که نتیجه یک ماهه را در روز عید مى‏دهند.

روز عید است و من مانده در این تدبیرم     که دهم حاصل سى روزه و ساغر گیرم

"السلام علیک یا اکرم مصحوب من الاوقات و یا خیر شهر فى الایام و الساعات‏". (5) امام سجاد چندین بار به این ماه سلام مى‏کند. ماه اگر یک زمانى گذرا بود و باطن و سر و حقیقت و روح و جانى نداشت، این ولى الله که به او سلام نمى‏گفت. آیا این‏ها معاذ الله نظیر اشعار خیالى شعراست که بر خطابه‏هاى خیالى حمل شود که مثلا به کوه و یا آثار مخروبه خطاب مى‏کنند، یا نه این ماه یک حقیقتى دارد.

مى‏گوید: ما خیلى دوست داشته و داریم، اما هیچ دوستى به عظمت این ماه نبود. یک ماهى که نه هیچ روزى مثل روزهاى او بود و نه هیچ شبى مثل شب‏هاى او.

ماه چه و چگونه خواستن از خداوند

"السلام علیک من شهر قربت فیه الامال و نشرت فیه الاعمال‏"؛ سلام بر ماه آرزوهاى مشروع و اعمال مرفوع سلام ما بر تو اى ماهى که آرزوها در این ماه نزدیک شد و ما فهمیدیم که چه بخواهیم، لذا آرزوهاى طولانى نمى‏طلبیم. و از طول امل آزاد شدیم و بر آمدن آرزوهاى مشروع ما نزدیک شد. در همین دعاى سحر ماه مبارک رمضان، امام سجاد(ع) به ما آموخت که به خدا عرض کنیم: خدایا، آن‏ها که تو را نمى‏شناسند و عبادت نمى‏کنند، آن‏ها را روزى مى‏دهى و این همه مار و عقرب‏ها را خدا تامین مى‏کند، پس حیف است که انسان تمام حاجت‏ها را در محور ماده و مادیات خلاصه کند. آن‏ها که اصلا خدا را نمى‏شناسند و عبادت نمى‏کنند، نظیر این همه کفار و منافقین، خداوند آنها را در عالم تامین مى‏کند، پس آیا صحیح است انسان تلاش و کوشش خود را بر این صرف بکند که از خدا طبیعت و دنیا بطلبد؟

امام مى‏فرماید: سلام بر این ماه که فهمیدیم در این ماه از خدا چه بخواهیم. آرزوهاى طولانى نداشته باشیم، بلکه چیزى بخواهیم که براى ما بماند.

وقتى این آیه نازل شد: "و کاین من دابة لا تحمل رزقها الله یرزقها"، (6) مهاجرین از مکه به مدینه هجرت کردند.

چون اینها وقتى مى‏خواستند از مکه به مدینه هجرت کنند، کسى به آنها اجازه نمى‏داد تا اموالشان را هم منتقل کنند یا بفروشند و مى‏گفتند: اگر خواستید از مکه به مدینه بروید باید با دست‏خالى بروید. وقتى این آیه نازل شد که هیچ جنبده‏اى، چه اهل پس‏انداز باشد یا نباشد، نیست که از جایى به جایى حرکت‏بکند، مگر اینکه خدا روزى او را مى‏دهد؛ معنایش این است که همه در عالم روزى خدا را مى‏خورند.

جنبده‏ها دو قسمت‏اند: بعضى اهل پس‏انداز و ذخیره‏اند مثل موش و مورچه‏ها؛ بعضى آزادانه زندگى مى‏کنند، مثل کبوترها، گنجشک‏ها، بلبل‏ها که اینها اهل ذخیره و پس‏انداز نیستند. در این آیه فرمود: هم آن موش و مورچه را که اهل پس‏اندازند خدا روزى مى‏دهد، هم کبوتر و بلبل و گنجشک را که اهل ذخیره نیستند؛ اینطور نیست که فقط موش‏ها را خدا تامین کند و بلبل‏ها را تامین نکند، وقتى این آیه نازل شد، مسلمین از مکه به مدینه هجرت کردند. گفتند ما روزى‏مان را که از جایى به جایى حمل نمى‏کنیم، بالاخره خداى مکه خداى مدینه هم هست. اگر ما را در مکه اداره مى‏کند در مدینه هم اداره مى‏کند. با دست‏خالى آمدند و در مسجدهاى مدینه ماندند و مهاجر نامیده شدند؛ خدا آنها را تامین کرد.

این چنین نیست که اگر انسان روح بلند نداشته باشد، به او خوش بگذرد و یا اگر روح بلند و عظیم داشت در جهان تلخکام باشد. انسان اگر ذهن و جانش را به چیز درستى مشغول نکند، او آدم را به چیز نادرستى مشغول مى‏کند؛ تا آدم این نفس و ذهن و مرکز اندیشه را مشغول نکند او آدم را مشغول مى‏کند؛ فرمود: ما در این ماه فهمیدیم از خدا چه بخواهیم، اعمالمان باز و آرزوهایمان بسته شد. جلو آرزوهایمان را گرفتیم و دست‏به کار شدیم.