وداعى غم انگیز با یارى عزیز

"السلام علیک من قرین جل قدره موجودا و افجع فقده مفقودا"؛ سلام بر تو اى نزدیکى که وقتى بودى گرامى بودى و حال که در آستانه رفتن هستى، رفتنت فاجعه است و ما را غمگین مى‏کند همچون کسى که عزیزترین عضو خانواده‏اش را از دست‏بدهد.

"و مرجو آلم فراقه‏"؛ سلام بر تو اى تکیه‏گاه امید که در هنگام مفارقت، ما را متالم و رنجور کردى. آن ماه که در جان انسان رسوخ داشت، وقتى از جان فاصله مى‏گیرد جایش را غم پر مى‏کند. آن فهمیدن‏ها و صفاى ضمیر دیگر نیست. آن نشاطى را که انسان در ماه مبارک رمضان براى نثار و ایثار دارد در غیر ماه مبارک رمضان ندارد. اگر انسان در این ضیافت‏حق از خدا، غنا و بى‏نیازى طلب کند، چیزى او را به خود متوجه و مشغول نمى‏کند؛ نه از کسى مى‏ترسد و نه از بذل جان دریغ مى‏کند.

"السلام علیک من الیف آنس مقبلا فسر و اوحش منقضیا فمض‏"؛ (7) سلام بر تو اى دوست‏با الفت که وقتى آمدى، ما را مسرور کردى و وقتى رفتى، ما را گداختى و رفتى، داغ زدى و رفتى! این حرف، حرف یک انسانى است که با باطن روزه این ماه و با باطن لیله قدر در تماس بوده است.

وداع با ماه رقت قلوب و قلت ذنوب

"السلام علیک من مجاور رقت فیه القلوب و قلت فیه الذنوب‏"؛ سلام بر تو اى همسایه عزیز که در مجاورت و جوار رحمت تو بودیم. تو همسایه‏اى بودى که در این مدت دل‏ها رقیق مى‏شد و گناهان کم.

در مناطق ییلاقى و در سرزمینى که سبز و خرم است چشمه معدنى مى‏جوشد، چون با املاح و رسوبات همراه است، این آب زلال نیست که راه خود را طى کند و راه باز کند و تشنه‏ها را سیراب کرده و به مقصد برسد، بلکه با رسوبات و املاح همراه است. این آب زلال است که وقتى از چشمه مى‏جوشد راه خود را باز مى‏کند و راه کسى را هم نمى‏بندد؛ همه این درخت‏ها و گیاهان تشنه سر راه را هم سیراب مى‏کند تا به دریا برسد، این خاصیت آب زلال است که اصلا به دنبال تشنه مى‏رود تا سیرابش کند. سرش را به سنگ مى‏زند و تلاش و کوشش مى‏کند که خود را به تشنه‏ها برساند اما اگر این آب رسوبى باشد همین که مى‏جوشد راه خود را مى‏بندد. بعد از چند سال در آن مزرع، تلى از سنگ پیدا شده و همه آن سرزمین‏هاى سبز، خشک مى‏شود و از او چیزى روئیده نمى‏شود.

این آب وقتى زلال و صاف نباشد جلوى خودش را هم مى‏بندد؛ افکار و اندیشه در دل‏ها هم همین طور است، اگر زلال باشد از جان مى‏جوشد، با زبان و قلم منتشر مى‏شود، به گوش و چشم مى‏رسد و از آنجا به دل‏هاى دیگران مى‏رسد؛ لذا یکى از القاب عالم "ماء معین‏" است که ریشه اصلى آن درباره حضرت ولى عصر (عج) است که یکى از القاب مبارک آن حضرت "ماء معین‏" است: "قل ارایتم ان اصبح ماءکم غورا فمن یاتیکم بماء معین‏". (8)
ماء معین یعنى آب جارى؛ آبى که چشم، آن را مى‏بیند. علم و عالم را ماء معین مى‏گویند، چون مانند چشمه زلال است که مى‏جوشد. حرفى که مى‏زند، چیزى که مى‏نویسد، علمى است که از جان او تراوش کرده و به گوش و چشم شخصى رسیده است و او مى‏فهمد و به دیگرى مى‏گوید، دیگرى هم مى‏فهمد و به بعدى مى‏گوید.

این مانند یک چشمه زلالى است که بالاخره به اصلش مى‏رسد اما افکار و اندیشه و خیالات باطل مانند همان رسوبات و املاح معدنى‏اند که همان جا قلب را مى‏بندند؛ کم کم این قسى مى‏شود، وقتى که دل بسته شد، نه چیزى از آنجا سرایت مى‏کند و به دیگران مى‏رسد و نه حرف دیگران به آنجا مى‏رسد. نه حرف او در غیر مؤثر است و نه حرف غیر در او مؤثر مى‏باشد. امام سجاد(ع) فرمود: دل‏ها در این ماه نرم و رقیق و گناهان در این ماه کم مى‏باشد.

ماه پیروزى بر شیطان

"السلام علیک من ناصر اعان على الشیطان و صاحب سهل سبل الاحسان‏"؛ سلام بر تو اى رفیقى که کمک کردى تا ما بر شیطان مسلط شدیم. انسان در این ماه بر شیطان مسلط مى‏شود. به خاطرات شیطانى گوش فرا نمى‏دهد. تو براى ما مصاحب خوبى بودى که ما توانستیم بر شیطان پیروز شویم.

ما نه تنها در بعد سلبى از دست‏شیطان نجات پیدا کردیم که کار بد نکردیم، بلکه در بعد اثباتى هم پیروز شدیم.

راه‏هاى خیر را خوب و به آسانى طى کردیم. اگر در غیر ماه مبارک رمضان کار خیر را به سختى انجام مى‏دادیم، در این ماه به آسانى انجام دادیم، تو باعث‏شدى که ما راه احسان را با سهولت طى کردیم.

ماه آزادى

"السلام علیک ما اکثر عتقاء الله فیک‏" سلام بر تو اى ماهى که چقدر بنده‏ها را خدا در این ماه آزاد کرده است. خدا آنها را که گرفتار آتش و رذائل اخلاقى بودند، از دست این بندها آزاد کرد و نعمتى بهتر از آزادى نیست.

امام صادق(ع) فرمود: "من رفض الشهوات فصار حرا"؛ (9) اگر کسى شهوت را ترک کند، آزاد مى‏شود و نعمتى بالاتر از آزادى و آزادگى و حریت نیست که انسان گرفتار شهوت و غضب و برده هوى نباشد و زمامش را به دست هوسش نسپرد.

"و ما اسعد من رعى حرمتک بک‏"؛ چقدر سعادتمند شد آن کسى که احترام تو را حفظ کرد و مواظب بود تا در این ماه حرف بد نزند، خیال و گناه بد نکند.

 
ماه محو کننده گناه

"السلام علیک ما کان امحاک للذنوب و استرک لانواع العیوب‏"؛ سلام بر تو اى حقیقت ماه مبارک رمضان که تو محوکننده گناه هستى و پوشاننده‏تر از هر چیزى نسبت‏به عیوب انسان. عیب را مى‏پوشانى و گناه را محو مى‏کنى.

اول پوشاندن و ستر و بعد مغفرت است. خداى سبحان اول مى‏پوشاند، که آبروى انسان محفوظ باشد، بعد مى‏بخشد. این ستار زمینه آن غفار را فراهم مى‏کند. انسان تا بتواند آبروى دیگران را حفظ کند، خدا هم آبروى او را حفظ مى‏کند، مؤمن حق ندارد کارى بکند که ذلت‏آور باشد.

"السلام علیک ما کان اطولک على المجرمین‏"؛ سلام بر تو اى ماه مبارک رمضان که براى افراد تبهکار خیلى طولانى هستى و رمضان براى او حکم چندین ماه است.

"و اهیبک فى صدور المؤمنین‏"؛ ماه مبارک رمضان در دل‏هاى مؤمنان با یک هیبت و ابهت و جلال و هیمنه و شکوه تلقى مى‏شود.

وداع با ماه بى‏رقیب

"السلام علیک من شهر لا تنافسه الایام‏"؛ سلام بر تو اى ماهى که هیچ ماهى با تو مسابقه و رقابت ندارد.
در منافسه وقتى انسان مى‏دود و مسابقه مى‏دهد، نفس نفس مى‏زند تا به مقصد برسد. خداى سبحان هم فرمود براى گرفتن فضائل، منافسه بدهید: "فلیتنافس المتنافسون‏"؛ شما نفس نفس بزنید تا آن شى‏ء نفیس و ارزنده را بگیرید. هیچ ماه و ایام و لیالى و لحظاتى با تو منافسه نمى‏کند و رقابت ندارد. تو پیشگامى و همه یازده ماه سال به دنبال تواند. این چنین نیست که انسان بگوید در ماه مبارک رمضان حرف‏ها را مى‏شنوم و بعدا عمل مى‏کنم. اگر فعلا عمل نشود بعدا هم عمل نمى‏شود؛ چون زمان‏هاى دیگر آن قدرت را ندارد که با ماه مبارک رمضان در کسب توفیق انسان رقابت کنند.

"السلام علیک غیر کریه المصاحبة و لا ذمیم الملابسة‏"؛ سلام بر تو، در این مدتى که مهمان ما بودى یا ما در خدمت‏شما بودیم، هیچ رنجى ندیدیم. از مصاحبت‏با شما خسته نشدیم. در خدمت‏شما بودیم و لذت بردیم، ذم، کراهت و مانند آن از شما مشاهده نکردیم. تو مهمان خوبى براى ما بودى.

"السلام علیک کما وفدت علینا بالبرکات و غسلت عنا دنس الخطیئات‏".

سلام بر تو اى ماه گرامى مبارک رمضان که برکت آوردى، ما را شستشو کردى و رفتى و بعدا اگر آلوده شدیم به دست‏خود آلوده شده‏ایم والا تو ما را تطهیر کردى و رفتى. ما احساس سبکى مى‏کنیم.

مهمان بى ‏زحمت

"السلام علیک غیر مودع بر ما و لا متروک صیامه ساما"؛ سلام بر تو که در هنگام تودیع، ما احساس خستگى نکردیم. انسان وقتى مهمان را با تشریفات پذیرایى مى‏کند، خود در این مدت خسته مى‏شود؛ اما ایشان مى‏فرماید ما خسته نشدیم، ما از روزه گرفتن که پذیرایى تو بود خسته نشدیم و رنجى احساس نکردیم، بلکه براى ما گوارا بود.

"السلام علیک من مطلوب قبل وقته و محزون علیه قبل فوته‏"؛ سلام بر تو، قبل از اینکه بیایى ما انتظار تو را داشتیم و الان هم هنوز نرفته‏اى مقدارى مانده است. ولى همین که مى‏خواهى بروى ما را غمگین کرده‏اى.
"السلام علیک کم من سوء صرف بک عنا و کم من خیر افیض بک علینا"؛ سلام بر این مهمان گرانقدرى که به برکت تو، خدا خیلى از بلاها را از ما برداشت و خیلى از برکات را به ما داد. ما در حقیقت مهمان تو بودیم، نه تو مهمان ما.

"السلام علیک و على لیلة القدر التی هی خیر من الف شهر"؛ این زیارتنامه است، این سلام تودیع است، سلام بر تو اى ماه، سلام بر لیلة القدرت، آن شب قدرى که هزار ماه - تقریبا هشتاد سال - بالاتر است.

"السلام علیک ما کان احرصنا بالامس علیک و اشد شوقنا غدا الیک‏".

سلام بر تو اى ماهى که ما دیروز خیلى حریص بودیم که شما بیایى و فردا هم خیلى مشتاقیم که زیارتتان کنیم؛ این طور نیست که به عنوان یک اداء وظیفه این مراسم تودیع را انجام بدهیم.

"السلام علیک و على فضلک الذى حرمناه و على ماض من برکاتک سلبناه‏"؛ سلام بر تو و فضیلت تو، سلام بر تو و برکات تو.

"اللهم انا اهل هذا الشهر الذى شرفتنا به و وفقتنا بمنک له حین جهل الاشقیاء وقته و حرموا لشقائهم فضله‏"؛ خدایا آن توفیق را دادى که ما اهل این ماه باشیم، در حالى که عده‏اى از فضیلت این ماه محروم شدند و منشاء حرمان آنها نیز شقاوتشان بود که به سوء اختیار خود آنان فراهم شد. "و انت ولى ما آثرتنا به من معرفته و هدیتنا له من سنته‏"؛ پروردگارا، تو مولى و سرپرست مایى، در آنچه ما را براى شناخت آن برگزیده‏اى و راهنمایى نموده‏اى که روش آن را طى نماییم.

"و قد تولینا بتوفیقک صیامه و قیامه على تقصیر و ادینا فیه قلیلا من کثیر". و در پرتو توفیق تو، به روزه و نماز آن با اعتراف به تقصیر نایل آمدیم و اندکى از وظایف بسیار را ادا نمودیم.

"اللهم فلک الحمد اقرارا بالاسائة و اعترافا بالاضاعة و لک من قلوبنا عقد الندم و من السنتنا صدق الاعتذار".
پروردگارا! تو را در حالى ستایش مى‏کنم که به بد رفتارى خود اقرار و به ضایع نمودن نعمت احکام تو و عمر خویش اعتراف داریم. و براى توست از طرف دل‏هاى ما پیمان پشیمانى و از ناحیه زبان پوزش طلبى صادقانه.

"فاجرنا على ما اصابنا فیه من التفریط اجرا نستدرک به الفضل المرغوب فیه و نعتاض به من انواع الذخر المحروص علیه‏".

پس اجر مصیبت‏بر تفریط در این ماه را چیزى قرار ده تا به وسیله آن، فضیلتى که مورد رغبت است نائل آییم و به جاى آن از انواع ذخایرى که بر آن تشویق شده عوض به دست آوریم.

"و اوجب لنا عذرک على ما قصرنا فیه من حقک‏".

و از باب: کتب ربکم على نفسه الرحمة. پذیرش پوزش را براى ما مقرر نما تا حق تقصیر شده شما بخشوده گردد.
"و ابلغ باعمارنا ما بین ایدینا من شهر رمضان المقبل فاذا بلغتناه فاعنا على تناول ما انت اهله من العبادة و ادنا الى القیام بما یستحقه من الطاعة‏" و عمر ما را تا ماه مبارک آینده طولانى بفرما و هنگامى که ما را به آینده آن رساندى ما را کمک فرما تا آنچه در خور شماست عبادت نمائیم و آنچه سزاوار توست طاعت کنیم "و اجر لنا من صالح العمل ما یکون درکا لحقک فى الشهرین من شهور الدهر"؛ و توفیق انجام کار نیک را بطور جارى و مستمر بهره ما فرما تا آنچه حق و شایسته شما است در تمام ماه مبارک رمضان که در مدت عمر ما پیش مى‏آید جبران شود.

"و اجبر مصیبتنا بشهرنا و بارک لنا فى یوم عیدنا و فطرنا".

پروردگارا، هجران ماه مبارک را که مصیبت ماست جبران فرما و براى ما در روز عید فطر برکت مقرر نما...
و با سپرى شدن این ماه ما را از هر تباهى بیرون بیاور...

و هر پاداشى که به افراد شایسته و واجد شرایط این ماه مرحمت مى‏کنى، به ما نیز لطف فرما، زیرا فضل تو تمام‏شدنى نیست، بلکه همواره جوشان است.

و ثواب همه کسانى که تا قیامت در آن ماه روز مى‏گیرند یا عبادت مى‏کنند براى ما ثبت فرما... آمین.

(گفتاری از آیت الله جوادى آملى)

-------------------------------------------------------

پى‏نوشت‏ها:

1 )صحیفه سجادیه، دعاء 45، وداع ماه مبارک رمضان        

2 ) همان ماخذ

3)قدید به گوشت‏هاى مانده ذخیره لانه‏ها مى‏گویند          

4 )دیوان سنائى غزنوى

5)دعاى وداع                                                         

6) عنکبوت، 60

7) "مض‏" آن درد گدازنده را گویند. همچون رنجش از گداختگى آهن سرخ شده‏اى که به انسان اصابت کند.

8 ) سوره ملک، آیه 30.                                             

9) امالى، شیخ مفید، مجلس 6، حدیث 14