کتاب خدا که در مدت بیست و سه سال به تدریج به پیامبر اسلام نازل شد از ابتداى نزول تا پایان نزول ، همه ى مردم و بویژه پیامبر بزرگوار را به اجراى حسنات اخلاقى دعوت کرد .
قرآن مجید امنیت و اعتبار و قیمت و ارزش انسان را پس از ایمان در گرو حسنات اخلاقى سپس کارهاى پسندیده دانست .
قرآن در ضمن توصیه هایش به پیامبر اسلام (صلى الله علیه وآله وسلم) او را به سه حقیقت اخلاقى فرمان داد :
( خُذِ الْعَفْوَ وَأْمُرْ بِالْعُرْفِ وَأَعْرِضْ عَنِ الْجَاهِلِینَ ) (1)
عفو و گذشت را فرا گیر و به همه ى کارهاى نیک و پسندیده فرمان ده و از نادانان رخ برتاب .
در توضیح آیه شریفه باید گفت : خداى مهربان به پیامبر توصیه مى کند بى ادبى دیگران و بدى ها و آزارشان را نسبت به خود ندیده بگیر و در رفتارت با آنان سخت گیرى مکن و با آنان در حال مدارا باش و عذرشان را قبول کن و از آنان چیزى بیش از آنچه قدرت دارند مخواه .
پیامبر اسلام (صلى الله علیه وآله وسلم) این توصیه را در تمام طول زندگیش به کار گرفت ، از بى ادبى مردمان گذشت کرد و بدى هاى آنان را به شخص خودش عفو فرمود و در هیچ شرایطى مدارا را از دست نداد و از احدى نسبت به خود انتقام نگرفت .
تفسیر منهج الصادقین از حضرت صادق (علیه السلام) در ذیل این آیه روایت مى کند :
خداى متعال پیامبرش را به این آیه به مکارم اخلاق امر فرمود و در قرآن آیه اى نیست که جامع تر از این آیه بر مکارم اخلاق باشد(2) .
در روایتى آمده است : روزى که این آیه نازل شد پیامبر به امین وحى گفت : این آیه چه مى گوید ؟ گفت : نمى دانم مگر این که بپرسم . به مقام قرب توجه کرد ، سپس گفت : اى پیامبر !
إنّ ربّکَ یَأمُرک أن تَصِل مَن قَطَعَک وَتُعطِى مَن حَرَمَک وَتَعفُو عَمن ظَلَمَک(3) ;
پروردگارت به تو فرمان مى دهد که صله ى رحم کنى با کسى که با تو قطع رحم کرده و عطا کنى به کسى که تو را از عطایش محروم نموده و گذشت کنى از کسى که بر تو ستم ورزیده است .

خذ العفو
عفو و گذشت اخلاق نیک و پسندیده ى خداست و بر بندگان است که براى راحت خود و راحت دیگران این خُلق پسندیده را از مولاى خود پروردگار مهربان فرا گیرند و در هر موقعیتى به کار بندند .
در بعضى از احادیث قدسیه آمده که خداى متعال مى فرماید :
نَادَیتُمونِى فَلَبَّیتکُم ، سَأَلتُمُونِى فَاَعطَیتُکُم ، بَارَزتُمونى فَأمهَلتُکُم ، تَرَکتُمونِى فَرَعیتُکُم ، عَصَیتُمُونِى فَستَرتُکُم ، فَإن رَجعْتُم إلى قِبلْتُکُم وَإن أدبرتُم عَنّى انتَظرتُکُم(4) .
مرا خواندید شما را اجابت کردم ، از من خواستید به شما عطا نمودم ، با من به جنگ و مخالفت برخاستید شما را مهلت دادم ، مرا واگذاشتید شما را رعایت کردم ، مرا معصیت کردید بر شما پوشاندم ، اگر به من باز گردید شما را مى پذیرم و اگر از من روى بگردانید به انتظار شما خواهم بود .
در حدیثى آمده است :
إذا تَابَ الشیخ یقولُ الله عزّ وجلّ : الآن ! إذا ذَهَبت قُوّتُک وَتُقطّعَت شَهوَتُک ؟ بَلى أنا أرحَم الرّاحِمین ، بَلى أنا أرحَم الرّاحمین(5) .
هنگامى که پیرمرد توبه کند خداى عزّ و جلّ مى فرماید : اکنون که قدرتت از دست رفته و میل و شهوتت قطع شده توبه مى کنى ؟ توبه کن که من مهربانترین مهربانانم ، آرى من مهربانترین مهربانانم .
راستى براى مردم چه زندگى خوشى و چه امنیت و راحتى و چه اعتبار و اعتمادى ظهور مى کند اگر همه متخلق به اخلاق حق شوند !!
از پیامبر اسلام (صلى الله علیه وآله وسلم) روایت شده است :
المُؤمِنُ یَأخُذ مِن اللهِ خُلقاً حَسناً(6) .
مؤمن از خدا اخلاق نیکو فرا مى گیرد .

وأْمُرْ بالعرف
سپس آیه ى شریفه به پیامبر توصیه مى کند : مردم را به همه ى کارهاى نیک و پسندیده و آنچه را عقل سالم و خرد ناب ، شایسته مى داند فرمان ده .

وأعرض عن الجاهلین
در مرحله ى بعد مى گوید : از نادانان روى بگردان و با آنان وارد ستیز و مجادله مشو .
نادانان به خاطر سفاهت و پوکى و پستى و کم ظرفیتى ، هنگامى که با بزرگان و اهل شخصیت و دعوت کنندگان به حق روبرو مى شوند ، سخن زشت مى گویند ، تهمت مى زنند ، سنگ اندازى در راه خدا مى کنند ، دهن کجى مى نمایند ، حق را به مسخره مى گیرند ; قرآن به پیامبر مى فرماید در برخورد با اینان هم چون خود آنان وارد مبارزه با آنان مشو ، بلکه بردبارى و حوصله به خرج ده و شکیبایى پیشه کن و سخن و کارشان را نادیده بگیر و با متانت و وقار از آنان اعراض کن که این گونه رفتار و منش هم در حفظ شخصیت تو مؤثر است و هم زمینه اى براى فرو نشاندن آتش خشم و حسد و تعصب نادانان و بیدار ساختن آنان است .
-------------------------------------------------------------
1 . اعراف ( 7 ) : 199 .                                                      2 ـ منهج الصادقین : 4 / 154 .
3 ـ عوالى اللآلى : 2 / 137 ، المسلک الرابع ، حدیث 378 ، ذیل آیه ى شریفه ى ( خُذ العَفوَ وَأْمُرْ بِالْعُرفِ ) .
4 ـ کشف الاسرار : 3 / 829 .                                                 5 ـ کشف الاسرار : 3 / 830 .
6 ـ کشف الاسرار : 3 / 830 .