این مقاله، معرفی و نقد کتاب سیاحت شرق نوشتة آقا نجفی قوچانی است که در دهه اخیر با استقبال فراوان مواجه و چندین بار منتشر شده است. نویسنده، مقاله را در سه بخش بررسی کلی، انواع اطلاعات و نقادی تصحیح کتاب، تنظیم کرده است.
ثبت خاطرات و تجربههای شخصی در قالب زندگینامه، یکی از منابع مهم و ارزشمند در تاریخنگاری و پژوهشهای تاریخی بویژه در یکصد سال اخیر است که در قیاس با سلیقه غربیها، در میان ساکنان مشرق زمین، کمرنگتر و از رواج کمتری برخوردار بوده است. این بیرغبتی که شاید بیش از هر چیز، ریشه در فروتنی بیش از حد و خود هیچ انگاری داشته باشد، حلقهای مفقوده از زنجیره کاوشها و پژوهشهای تاریخ ماست و به همین سبب، نگارش زندگینامههایی چون سیاحت شرق، رخدادی کم نظیر و غنیمتی گرانبها به شمار میرود.
این کتاب که شرح سختیها و تلخکامیهایی است که نویسنده آن، آقا نجفی قوچانی در راه کسب دانش به خود دیده، اثری است شیوا و روان، که به رغم انبوه واژهها و ترکیبهای عربی و نیز آیات و روایاتی که در آن به کار رفته، همچنان شیرین و خواندنی است.
نویسنده، که مردی شوخطبع و مزّاح نیز هست و از تصرف در آیات و یا اقتباس از آنها و ساختن ترکیبهای عربی ـ فارسی هم پروایی ندارد، خاطرات خود را با رسم الخط عربی و نگارش متوالی ـ بدون فصلبندی و تیترگذاری ـ گرد آورده است.
کتاب بیآن که حالت یادداشتهای روزانه را داشته باشد، بدون درج تاریخ هر رویداد ـ جز در چند مورد استثنایی ـ نوشته شده و فراوانی فعل ماضی در آن، نشان میدهد که نویسنده خاطرات خود را پس از بازگشت از عراق به ایران و با تکیه بر نیروی حافظه خود، نگاشته که این نکته ـ با توجه به حجم زیاد اطلاعات ریز و درشتی که از سوی وی عرضه شده ـ نشان حافظه سرشار و فوق العاده اوست.
آقا نجفی قوچانی که از همان اوان کودکی، اهل بحث و جدل بوده است، خاطراتش را به شعرهای بسیار، واژهها و ترکیبهای محلی و عامیانه، فروع و قواعد فقهی، گریزهای اخلاقی و مواعظ، فلسفه احکام و مباحث کلامی و فلسفی، آمیخته و در عین حال که به نظر میآید، اثرش ویژه مخاطبان خاص باشد، آن را مالامال از دادههای گوناگون و متنوعی کرده که آگاهی از آنها برای همگان، جذاب و فهرست آنها بدین قرار است:
1- شیوه زندگی مردم و ثبت جنبههای گوناگون و متنوع فرهنگ عامیانه و فولکلوریک، مانند روشهای درمان، تأمین معاش، خوراک و پوشاک، بازیها، شبنشینیها، یادگارنویسیها، خرافهها و . . .
2- علل وابستگی کشور به خارج و ارائه راه حل آن.
3- پولهای رایج ایران در گذشته، نقش مثبت و منفی پول در اقتصاد و پیشنهادی کارگشا برای بهبود اقتصاد.
4- وضعیت بهداشت عمومی ایران و عراق در عصر نویسنده، مانند شیوع وبا در قوچان و عتبات عالیات ـ از جمله نجف اشرف ـ و نیز اشاره به شرایط امنیتی در ایران و نوع رفتار مأموران حکومتی قاجار با مردم.
5- جغرافیای طبیعی، شرایط زیستمحیطی و آب و هوایی ایران و عراق.
6- شرایط اقتصادی، هزینههای زندگی و بهای کالاها و دستمزدها در عصر نویسنده در ایران و عراق.
7- آثار تاریخی و بناهای آن زمان.
8- مسیر کاروانها، روستاها و آبادیهای ایران و عراق (در سرتاسر کتاب) و نیز گزارشی از امامزادههای منطقه حله و بغداد.
9- ویژگیهای رفتاری مردم برخی مناطق ایران (مانند یزد، اصفهان، خراسان و . . .)، عراق (مانند کربلا و نجف) و هند.
10- روانکاوی کودک و نیز تحلیلهایی روانشناختی از حب و بغض نسبت به اشیاء، استعدادها و نیروهای نهفته در آدمی و مسائلی دیگر از این دست.
12- ثبت پارهای از قطعات تاریخ معاصر ایران (مانند تسلیم سرحد «فیروزه» به روسها، زلزله قوچان، اهانت روسها به حرم امام رضا (ع) و به توپ بستن آن مکان شریف در سال 1330 هـ . ق)، عراق (مثل درگیری مردم نجف و کربلا با مأموران حکومت عثمانی به خاطر سرباز گیری و راندن آنها از این دو شهر مقدس، تصرف عراق به دست انگلستان و محاصره نجف از سوی انگلیسیها) و نیز جنگ جهانی اول.
در اینجا به مهمترین رخداد تاریخیای که آقا نجفی قوچانی آن را ثبت کرده و به گوشههایی از زوایای پنهان و تاریک آن پرتو افکنده است، اشاره میکنیم:
نهضت مشروطیت، که فرزند اصطکاک سنت و مدرنیسم و نیز تشدید کننده این پدیده تاریخ معاصر ماست، مهمترین رخداد اجتماعی ـ سیاسی یکصد سال اخیر این سرزمین است که به رغم تأثیرگذاری غیر قابل انکار آن بر تحولات سیاسی، فرهنگی و اجتماعی پس از خود، و هم با وجود نزدیکی زمانی و توجه بسیاری از پژوهشگران داخلی و خارجی به آن، هنوز گوشههایی از فراز و نشیبهای این حادثه بحثانگیز، ناشناخته و مبهم مانده و راه یافتن به عمق ماجراهای آن، نیازمند کاوش و درنگ در حوادث مثلث تهران ـ تبریز ـ عتبات عالیات (به ویژه نجف اشرف) است. خاطرات آقا نجفی قوچانی که شامل نکتههای زیر است، میتواند گوشههایی از حوادث مشروطیت در ضلع عتبات عالیات را آشکار کند:
رواج واژه «مشروطیت» و آغاز زمزمه مشروطیتخواهی، تنفیذ قانون اساسی و امضای آن از سوی مراجع عمده نجف اشرف، حضرات آیات حاج میرزا حسین تهرانی، آخوند خراسانی و شیخ عبد الله مازندرانی، طرفداران استبداد در نجف اشرف، به ویژه مقدسمآبها، و برچسبهایی که به مشروطهخواهان ـ از جمله آخوند خراسانی ـ میزدند، عدم تأمین جانی طرفداران مشروطیت ـ حتی روحانیان ـ و به قتل رسیدن طلاب مشروطهخواه به دست عشایر عراق، انتشار شایعه توطئه روحانیان بابی مذهب (!) در نجف اشرف برای کشتن مرجع مخالف مشروطیت سید محمد کاظم یزدی، حرکت آخوند خراسانی برای سرکوب محمدعلی شاه قاجار پس از استقرار استبداد صغیر و آهنگ بیرون راندن روسها، مساوی بودن مشروطهخواهی با کفر و نفاق و کافر بودن آخوند خراسانی در نگاه مقدسمآبان و پیشنمازهای مخالف مشروطیت، دخالت دولت روس در امور ایران و عزم دوباره آخوند خراسانی برای حرکت به ایران برای دفع روسها در سال 1329 هـ . ق . و درگذشت آخوند خراسانی و شیخ عبد الله مازندرانی.
نویسنده همچنین، ضمن آن که مشروطیت را امتحانی الهی برای شیعیان امامی مذهب میداند، با اشاره به انشعاب مشروطهخواهان به دو دسته اعتدالیون و دموکراتها، تحلیل خود را از چگونگی سازگاری اسلام با مشروطیت ـ و بیش از آن، با جمهوریت ـ ارائه میکند و اندیشههای آخوند خراسانی را به افکار دموکراتها، نزدیکتر میداند.
وی افزون بر گزارش حوادث مشروطیت در نجف اشرف، به پارهای از رخدادهای این نهضت در بیرون از حوزه جغرافیایی عتبات عالیات اشاره میکند و از جمله، نقش شیخ محمد باقر اصطهباناتی در حوادث مشروطیت شیراز و ترور وی، درگیری سلطان عبد الحمید دوم با مشروطهخواهان عثمانی، حمایت آخوند خراسانی از آنها و تلگراف تهدیدآمیز او به سلطان عثمانی و پیروزی مشروطیت در عثمانی و عزل سلطان عبد الحمید دوم را یادآور میشود.
13- کالبدشکافی حوزههای علمیه ایران وعراق. بیگمان، سلامت نفس، صداقت، صراحت و شفافیت آقا نجفی قوچانی، بزرگترین ویژگیهای نویسنده سیاحت شرق در آفرینش این اثر است. این برجستگیهای اخلاقی که در بهکارگیری واژهها و تعبیرهای گاه تند، شرح ازدواجهای موقت و داستان خواستگاریهای نویسنده برای ازدواج دایم و گفت و گوهای بیپرده او با خداوند و امام علی (ع) رخ مینماید، در مقام بیان کاستیهای ساختار آموزشی حوزههای علمیه و نقد رفتارهای برخی روحانیان ـ حتی در جایگاه مرجعیت ـ در سرتاسر کتاب، به اوج خود میرسد و هیچ نکته ناگفتهای را در این مسیر، به جا نمیگذارد.
.jpg)
