«أَقِمِ الصَّلاةَ لِذِکْرِی»1
براستی چرا نماز از میان اعمال و عبادات دین به عنوان یاد خداوند و عمود دین معرفی و توصیه شده است و اندازه ثواب این فریضه بهنگام برپایی با جماعت خارج از تصور انسان است.
حضرت پیامبر(ص) فرمودند: «اگر تعداد نمازگزاران صفوف جماعت از 10 نفر فراتر رود، پاداش هر رکعت آن، آنقدر زیاد می‏گردد که حتی اگر تمام آسمانها کاغذ شود و تمام دریاها مرکّب، و همه درختان قلم گردند و همه فرشتگان مأمور نوشتن آن، نمی‏توان پاداش آن را ثبت نمود و پاداش آن فقط در خور محاسبه ذات بیکران الهی است.»2
در حدیثی دیگر حضرت فرمودند: «هر کس مقیّد به حضور در نماز جماعت تحت هر شرایطی باشد از پل صراط همچون برق عبور می‏کند و به بهشت نائل می‏گردد.»3
مقاله حاضر به بررسی مختصری در مورد آثار فرهنگی، اجتماعی و تربیتی نماز جماعت می‏پردازد.
لکن در این میان نباید از مکان نماز جماعت (مسجد) غفلت کرد.
واژه «صلاة» در لغت به معنای دعاست از آنجا که نماز شامل دعا نیز می‏باشد این واژه از معنی لغوی خود به اعمالی که نماز خوانده می‏شود، نامگذاری شد. بنابراین انسان نمازگزار روزانه 3 یا 5 نوبت به درگاه خالق خود دعا می‏کند. به این معنا که خدا را به یاری خود می‏طلبد و از او انتظار امید به زندگی شایسته را دارد.
این نوع ارتباط معنوی به اعتقاد روانشناسان به (درونی شدن) منجر می‏شود. که در این صورت انسان موحّد کسی را جز خدای سبحان امید و پشتوانه خود نمی‏داند و این احساس مایه انگیزش او در تمام عرصه‏ها خواهد بود. با توجه به اینکه خالق هستی (رب العالمین) است و تمامی فرهنگ از جانب او به بشر رسیده است، شیوه دعا کردن را به بنده خود آموزش داده که چگونه با خدای خود سخن بگوید و چه چیزی را از او مسئلت نماید. آنچه در منابع روایی به عنوان عمود دین از نماز یاد شده، در واقع می‏توان گفت، به منزله شاهرگ حیات طیّبه است که بنده نمازگزار به دست خود مقدمات آن را فراهم کرده و بنایی محکم و رو به آسمان، به طرف بالا پیش می‏برد. تا در هنگام نیاز، بر آن تکیه زده و کمر راست کند.
پس بنابراین، این ستون هرچه بیشتر و محکمتر بنا شود بهره‏وری آن نیز افزون خواهد بود.
حال که دانستیم نماز دعا و نیایش به سوی معبود و ستون دین است، سزاوار است که این ستون در مکان‏های مقدس مسجد توسط افراد صالح و پرهیزگار برپا شده و حفظ و حراست گردد.
با مرور آیات و روایات در مورد نماز به این نکته مهم پی‏می‏بریم که نماز سررشته ارتباط بنده با خالق بوده و جذابیت این رشته بسان آهن‏ربا نمازگزاران متعهد را در اوقات معین روزانه سه یا پنج بار به سوی مکانهای برگزاری نماز جماعت به قصد احیاء ستونهای جدید و بسیار می‏کشاند.
قطع نظر از احیاء ستونهای جدید و افزون، استحکام بنای عظیم دین و آئین نیز افزون گردیده و سالیان دراز نسلهای آینده در زیر سایه آرامش بخش آن به حیات طیّبه خود ادامه خواهند داد. در این رابطه قرآن کریم می‏فرماید:
«إِنَّمَا یَعْمُرُ مَسَاجِدَ اللّهِ مَنْ آمَنَ بِاللّهِ وَالْیَوْمِ الآخِرِ وَأَقَامَ الصَّلاَةَ وَآتَی الزَّکَاةَ وَلَمْ یَخْشَ إِلاَّ اللّهَ فَعَسَی أُوْلَـئِکَ أَن یَکُونُواْ مِنَ الْمُهْتَدِینَ».4
واژه «انّما» که در عربی به معنای حصر است، تعمیر مساجد منحصر به افراد نمازگزار شده می‏فرماید: «منحصرا تعمیر مساجد خدا به دست کسانی است که به خدا و روز قیامت ایمان آورده و نماز (پنجگانه) بپا دارند و زکاة مال خود بدهند و از غیر خدا نترسند آنها امیدوار باشند که از هدایت یافتگان راه خدا هستند.»
علی علیه السّلام :
ذِکرُ الله سَجیَّةُ کلِّ محسِنٍ، و شیمةُ کلّ مؤمن (غرر الحکم، ج1، ص364، ح15)
به یاد خدا بودن روش هر نیکوکار و شیوه هر مؤمن است.
آثار فرهنگی در نماز جماعت چگونه تحصیل می‏شود؟
همانطور که مسجد در صدر اسلام محل پذیرش افراد مختلف و محل اجتماعات سیاسی، فرهنگی، اجتماعی بود، امروز نیز پذیرای مربیان و متربیان جهت تعلیم و تربیت و مکان اوج سالکان راستین است.
در اینجا ذکر این نکته لازم است و آن اینکه حضور فیزیکی امام جماعت عملاً در میان همه اقشار مختلف مردم مسلمان و نمازگزار یا ممکن نیست و یا به صورت ملاقات با بخش کوچکی از مردم امکان‏پذیر است. اما به برکت حضور در نماز جماعت ارتباط معنوی و صمیمانه مردم با امام جماعت میسّر می‏گردد و مردم به عنوان پیام رسانان دین از وجود ائمه جماعات بهره‏مند می‏گردند. و متقابلاً آنها نیز درصدد بالابردن سطح فرهنگ و آگاهی اسلامی مردم نمازگزار تلاش می‏کنند. و به یاری یکدیگر یک فضای سالم و پاکیزه برای رشد ارکان اسلامی و ارزشی مهیّا می‏نمایند.
همانطور که می‏دانیم تربیت، ارکان حیات اجتماعی انسان است، و لذا توجه به ابعاد مختلف تربیتی، توجه به شخصیت والای انسان است. در اصول تربیتی، محیط زیست یکی از عوامل تأثیرگذار بوده و می‏تواند کفه ترازوی تربیت را به نفع خود سنگین نماید. بنابراین مساجد و مکانهای برگزاری نماز جماعت به عنوان یکی از محورهای تربیتی قابل توجه می‏باشد.
به هنگام اوقات نماز یومیه، با ندای مؤذن بندگان صالح، وقت‏شناس و وظیفه شناس به سوی میعادگاه روانه می‏شوند حضور به موقع و منظّم نمازگزاران اثر تربیتی مطلوب در ارج نهادن به ندای «حیّ علی خیر العمل» دارد و نشانگر نیاز انسانها به اعمال نیک می‏باشد که در سایه انجام عمل خیر به آرامش درونی می‏رسند و با عطر معنویت که از وجود افراد صالح و متقی تراوش می‏کند، روح خود را نیز معطر می‏نماید.
انجام اعمال عبادی نماز جماعت به صورت یک دست و منظم، بیانگر این حقیقت است که اگر افراد مسلمان اراده بکنند می‏توانند در تمام امور زندگی نظم و انضباط داشته و با بهره گرفتن از قابلیت‏های نهان و آشکار خود، حلاّل مشکلات خود و دیگران باشند.
به عبارت دیگر هم اکنون که جماعت مؤمن نمازگزار اراده کرده و به دلخواه و به صورت اختیاری همه با هم، در کنار هم برای احیاء شعائر اسلامی قدم پیش گذاشته و مصمم به انجام آن هستند، به همان نسبت خواهند توانست در سایر امور دینی پیش گام بوده و با بهره‏گیری از نیروی ایمان و استعدادهای موجود، قلّه‏های کمال را تسخیر کنند. و هرگاه این رفتارها به صورت مدام و مستمر صورت بگیرد (حضور در جماعت) از خلاقیتها و صفات خدا پسندانه افراد صالح بهره برده و متأثر شده، در نتیجه به اصلاح و خودسازی پرداخته و این شکوفایی را به جامعه نیز سرایت خواهند داد. در علم روانشناسی این مرحله از رفتار به رمز خویشتن یابی معروف است، مساجد و سایر مکانهای نماز جماعت علاوه بر محل نیایش بودن، منابع اشاعه فرهنگ اسلامی و محل به نمایش گذاشتن قدرت و اقتدار امت اسلامی نیز می‏باشد. و روزانه سه یا 5 بار افراد مؤمن در خدمت خالق خود بوده و برای جان نثاری و اطاعت از سایر اوامر مولا اعلان آمادگی می‏کند و نفس این عمل هشداری است برای دشمنان اسلام، و گام نخستین برای حرکت احیاء عدالت اجتماعی و ظلم ستیزی.
علاوه بر مطالب ذکر شده اجتماع مسلمین در نماز جماعت بسان دژ محکم و سنگر مقاومت و مقرّ فرماندهی و محل تصمیم گیریهای مهم سیاسی، فرهنگی و اجتماعی می‏باشد. و در برابر توطئه‏گران و بدخواهان دین، اعلام موضع کرده و آرامش نسبی آنها را به هم می‏ریزد.
امام راحل(ره) در این رابطه فرمودند: «شما ملت برای اسلام قیام کردید و برای اسلام این همه زحمت کشیدید و دارید می‏کشید. مراکزی که مراکز بسط حقیقت اسلام است،... فقه اسلام است و آن مساجد است، اینها را خالی نگذارید این یک توطئه است که می‏خواهند مسجدها را کم کم خالی کنند. مساجد باید مرکز تربیت صحیح باشد...»5
اکنون که سخن از مسجد به میان آمده اشاره‏ای هم به محراب مسجد داشته باشیم. همانطور که در مقرّ فرماندهی، فرمانده ارشد در مکان مخصوص قرار می‏گیرد و خط و رمز را مشخص می‏نماید و دیگران از او پیروی می‏کنند، در مسجد نیز محراب مسجد از یک چنین جایگاهی برخوردار است و امام جماعت به عنوان مربّی و رهبر در محل محراب به انجام اعمال عبادی نماز مشغول شده وسایر نمازگزاران از وی پیروی کرده و دنباله رو وی می‏باشند.
محراب مسجد همانطور که از نامش پیداست محل جنگ با شیطان است. در اینجا لازم است به نکته‏ای ظریف اشاره کنیم و آن اینکه از نظر روانشناسی ممارست دائمی انسان با هر چیزی اثر پذیری را به دنبال خواهد داشت و انسان را قرین خود خواهد کرد.
بنابراین مشاهده روزانه (محراب عبادت) با توجه به فلسفه وجودی محراب، به تدریج توجه افراد نمازگزار را از دشمن درون به دشمن بیرونی معطوف خواهد کرد.
به عبارت دیگر اکنون که شیطان درونی به چشم مشاهده نمی‏شود شیطان بیرون که همانا دشمنان دین اسلام هستند مظهر شیطانند. و قابل موضع‏گیری، پس اولین گام، مبارزه با شیطان و ظلم ستیزی در نماز جماعت برداشته خواهد شد.
هرگاه این احساس و طرز تفکر در جمع نمازگزاران به وجود بیاید، بدون آنکه در این باره با یکدیگر به گفتگو بپردازند همگان نسبت به دشمن خویش اظهار تنفّر می‏کنند و مانند هیزمی هستند که مهیّای روشن کردن است و این احساس زمانی به اوج می‏رسد که خطیب علی علیه السّلام :
ذِکرُ الله دَواءُ اعلالِ النّفوس (غرر الحکم، ج1، ص363، ح11)
یاد خدا دوای بیماریهای نفوس است.
جمعه یا جماعت، طی خطابه‏ای مردم را نسبت به دشمنان دین آگاه کرده و یا در آنها
انگیزه‏های نفرت را بیدار کند. و لذا دیده می‏شود غالب تظاهرات و اظهار تنفّر، نسبت به دشمنان و توطئه گران بعد از نمازهای جماعت و جمعه صورت می‏گیرد.
در تاریخ فلسطین آمده است که غالب راهپیمایی‏های مردمی به رهبری روحانیت بعد از نمازهای جماعت شکل می‏گرفت و همراه با پیروزی بود.»
روانشناسان معقتدند هرگاه افرادی عصبانی باشند و در عین عصبانیت اگر با اسباب و ابزاری که از عوامل تحریک کننده است روبرو شوند عصبانیت آنها شدت خواهد یافت. پس بنابراین نظریه حضور نمازگزاران متنفر از شیطان و مظاهر شیطانی در کنار محراب عبادت، انگیزه ظلم ستیزی را تقویت می‏کند و فرهنگ ظلم ستیزی به دست فراموشی سپرده نمی‏شود. و بلکه همواره افراد مسلمان در حال آماده باش روحی وفیزیکی قرار می‏گیرند و از دشمن خود غافل نمی‏باشند. چنانچه در شکل‏گیری و تداوم انقلاب اسلامی ما این تفکر و احساس نقش کلیدی به همراه داشت.
در واقعه کربلا روز عاشورا امام حسین(ع) و انصار باوفایش بعد از انجام نماز ظهر، لباس شجاعت و شهامت بر تن کرده و بر علیه ظلم بنی‏امیه وارد میدان نبرد شدند و دلیرانه در رکاب امام، جام شهادت را نوشیدند.
سربازان دلیر ایران زمین نیز غالبا بعد از نماز جمعه و جماعت عازم جبهه‏های نبرد می‏شدند. و طبق آنچه که راویان جنگ نقل می‏کردند، حمله‏های بسیاری، بعد از نماز صورت می‏گرفت.
فرهنگ همکاری و تعاون
همکاری و تعاون که از عوامل وحدت آفرین و استحکامبخش جامعه هستند غالبا در نماز جماعت بیش از سایر اجتماعات به چشم می‏خورد. مراعات حقوق دیگران و یاری آنها، رسیدگی به مشکلات برادران دینی در نماز جماعت مطرح شده و به همت مردم کارهای مفید و مهم صورت می‏گیرد.
به عنوان مثال در اجتماع جمعه و جماعت از مردم خواسته می‏شود که برای رفع خشک سالی در نماز استسقاء حاضر بشوند. و مردم با انگیزه «تعاونوا علی البرّ» سه روز به خاطر همنوعان خود روزه گرفته و نماز می‏خوانند. اینگونه اعمال نه تنها مشکلات مؤمنین را از سر راه برمی‏دارد، بلکه از عوامل پیوند اجتماع و مردم نیز هست، افراد نمازگزار با حضور خود در صفوف نماز به «اعتصموا بحبل الله» جامه عمل می‏پوشانند.
امام صادق(ع) می‏فرمایند: «به هم بپیوندید و با هم نیکی کنید و به هم مهربانی کنید و برادران خوشرفتاری باشید، چنانکه خدای عزّوجل به شما فرموده»6 از فرمایشات امام استفاده می‏شود که تعاون و نیکی مهربانی به همراه داشته و موجب جلب سایر مؤمنین به جمع نمازگزاران می‏گردد. امروز در جوامع غیر مسلمان عامل اصلی از هم گسیختگی ملتها و دولتها عدم وجود عاطفه و تعاون و دلسوزیست.
رسول مکرّم اسلام می‏فرمایند: «مَنْ اَصْبَحَ لا یَهتمّ بامورِ المسلمین فلیسَ بِمُسلم؛7 هر کس صبح کند و اهتمامی به کار مسلمانان ندارد، پس مسلمان نیست.» هرگاه مؤمنین در سه وعده حضور به امور برادران خود همت بگمارند دیگر تنش روانی در جامعه وجود نخواهد داشت. خداوند سبحان دعایی را قرین اجابت کرده که در جمع مسلمین دعا شده باشد که نوعی تعاون به شمار می‏رود.
فرهنگ ایثار و انفاق
از دیگر برکات نماز جماعت اشاعه فرهنگ ایثار و انفاق است، که گاهی در حدّ اعلا و ممتاز مشاهده می‏شود.
جمع نمازگزارانی که در حال نماز از خدای مهربان هدایت و نعمت را مسئلت می‏نمایند «صراط الذین انعمت علیهم...» به تبع این درخواست خود نیز گامی در جهت نعمت بودن برای سایر برادران خود برمی‏دارد. اعلام نیاز بعد از نماز و به دنبال آن اقدام عمل افراد، از شاخصه‏های فرهنگ جمع نمازگزار است زمانی که آیات «اهدنا الصراط» خوانده می‏شود همگان هدایت را برای همنوعان خود می‏خواهند، در واقع با دعای خود به دیگران احسان می‏کنند. در برخی از آیات نماز و انفاق قرین هم آمده‏اند:
«وَالَّذِینَ صَبَرُواْ ابْتِغَاء وَجْهِ رَبِّهِمْ وَأَقَامُواْ الصَّلاَةَ وَأَنفَقُواْ مِمَّا رَزَقْنَاهُمْ»8
و هم در طلب رضای خدا راه صبر پیش می‏گیرند و نماز بپا می‏دارند و از آنچه نصیبشان کردیم پنهان و آشکار انفاق می‏کنند» «الَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلاَةَ وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ یُنفِقُونَ * أُوْلَـئِکَ هُمُ الْمُوءْمِنُونَ حَقًّا لَّهُمْ دَرَجَاتٌ عِندَ رَبِّهِمْ وَمَغْفِرَةٌ وَرِزْقٌ کَرِیمٌ»9 و نماز را با حضور قلب بپا می‏دارند و از هرچه روزی آنها کردیم (علم و جاه و مال) انفاق می‏کنند. آنها براستی و حقیقت اهل ایمانند و نزد خدا مراتب بلند و آمرزش و روزی نیکو (علم و ادب) مخصوص آنهاست.
بطور طبیعی اطلاع رسانی در مورد نیاز و مشکلات مردم محروم در حالت عادی امکان‏پذیر نیست و در صورت اقدام به اطلاع رسانی تنها بخش کوچکی از جامعه مطلع می‏شوند. اما حضور در جماعت این کار را سهل و ساده و به صورت مطلوب امکان‏پذیر می‏نماید. و اقشار مختلف مردم از هر گوشه و کنار شهر در اسرع وقت به ندای هل من ناصر برادران محروم خود لبیک می‏گویند و این رفتار و اعمال انسانی احساس عاطفی را رشد می‏دهد.
آثار اجتماعی ـ تعهد
میان ادیان و مکاتب، اسلام بیشترین توجه را برای مراعات و حقوق انسانها قائل شده و به عنوان حق الناس در جایگاه عدالت اجتماعی آن را مطرح کرده است. هنگام برپایی نماز جماعت مؤمنین ملزم به مراعات آداب و احکام علی علیه السّلام :
ذِکرُ اللّه یُنیرُ البَصائر، و یونِسُ الضّمائر (غرر الحکم، ج1، ص363، ح9)
یاد خدا بینش‏ها را روشن و باطنها را مونس است.
نماز از جمله غصبی نبودن مکان نماز هستند، به این معنا که هرگاه مؤمن سجاده خود را قبل از سایرین در محل نماز گسترده باشد دیگران حق ندارند آن را برداشته و خود در آن محل به نماز بایستند. همین تعهد در وجود جمع نمازگزار ملکه شده و در سایر امور آنها نیز سرایت داده می‏شود و ناخودآگاه تبدیل به یک رفتار اجتماعی می‏گردد.
تعهّد به حضور مستمرّ و منظم در نماز
جماعت نیز تمرینی است برای سایر تعهدات ملی و مذهبی، به برکت این اخلاق پسندیده محیط کاری و زندگی از یک امنیت و آرامش مطلوب برخوردار می‏شود و از سوی دیگر به تنش زدایی کمک چشم‏گیری می‏کند. احساس مسئولیت قطعا انسان را به تعهد وادار می‏کند و سبب حل بسیاری از مشکلات اجتماعی می‏گردد. به عنوان مثال در محیط کاری پاسخ به موقع به نیاز ارباب رجوع، احساس عاطفی و صمیمی آنها را به دنبال خواهد داشت، که هرگاه این نوع برخورد در همه محیط‏های کاری و زندگی اجرا شود، جامعه از یک امنیت نسبی برخوردار خواهد شد و اعتماد همگان را جلب خواهد کرد و مشارکت و همکاری را نیز به دنبال خواهد داشت.
همدردی و...
با تجدید حضور در نماز جماعت پیوند عاطفی و معنوی نیز تجدید می‏گردد. حضور معنوی که عامل گسترش مشترکات معنوی می‏باشد، جمع نمازگزار را به همسویی و همفکری فرا می‏خواند و این احساس در آنها به وجود می‏آید که بنی‏آدم اعضای یکدیگرند و بنابراین نباید از درد و رنج هموطنان خود غافل بشوند. و همین احساس از قوه به فعل تبدیل شده و افراد مؤمن را به سراغ دردمندان می‏فرستد و با حضور فیزیکی و معنوی باعث تسکین آلام آنها می‏گردد.
در جبهه عمل نیز این رفتار به سایر مؤمنین انتقال داده می‏شود و عزم همگان برای رفع گرفتاریها و احیاء آرامش روانی در جامعه فراهم می‏گردد. همدردی و همدلی با مؤمنین در مکتب انسان ساز اسلام سرآغاز خردمندی است، بعد از ایمان به خدا، و در منابع روائی بدان توصیه شده است.
یکی از علل شاد کردن قلب مؤمن که در روایات به آن توجّه شده است این است که فرد مسلمان با انگیزه شاد کردن دل مسلمانی، با حضور سبز خود بار سنگین درد و رنج را از دوش برادر خود برگرفته و خود را با او شریک می‏داند و عامل امیدواری برای آنهاست و از سوی دیگر احساس همبستگی، مودّت، همکاری بین اقشار مردم مسلمان زنده و با طراوت پابرجا می‏ماند و آثار مطلوب آن در پرورش و تربیت نسل آینده متجلّی می‏گردد.
بی‏شک شکوه و عظمت همدردی در نمازهای جماعت بیش از سایر اجتماعات خواهد بود و به علت حضور مستمر مردم بدین سان پایه‏های بهداشت روانی در جامعه متزلزل نخواهد شد و جامعه از ابتلا به بیماری دردناک (بی‏تفاوتی) نجات پیدا خواهد کرد. به قول روانشناسان در اثر ممارست فکری و عمل مردم در سه وعده نماز جماعت به درونی شدن این افکار و رفتار منجر خواهد شد. و یک زندگی ایده آل را برای نسل امروز و آینده تدارک خواهد دید. احساس همدردی و همفکری زمانی پدیدار می‏گردد که برادری از درد و رنج برادرش مطلع شود و آن را درک کند.
این احساس در اجتماع جماعت نمازگزار به راحتی قابل رؤیت و لمس می‏باشد. که مؤمنان در کنار هم قرار گرفته ضمن عبادت از حال یکدیگر نیز باخبر می‏شوند و با هم تشریک مساعی می‏نمایند و در صورت عدم حضور دوستی، سراغ او را می‏گیرند. و چه بسا در پی او به تکلّف نیز می‏افتند. اسلام همدردی با سایر بندگان را امری ضروری تلقی می‏کند و آن را عامل ثبات و آرامش جامعه می‏داند. زمانی که سپاه معاویه به یکی از شهرهای بلاد اسلامی حمله می‏کردند و خلخال از پای زن یهودی درآوردند، مولای متقیان فرمودند: اگر مسلمانی از این غصه بمیرد جای سرزنش نیست. همدردی و همدلی در پایداری ارزش‏های اسلامی نقش خوبی را ایفا می‏کنند و یک حالت عرفان در دلها به وجود می‏آورد که همگان را به سوی معنویت سوق می‏دهد.
الکسیس کارل می‏گوید: «احساس عرفانی جنبش است که از اعماق فطرت ما سرچشمه گرفته است و یک غریزه اصلی است، انسان همانطور که به آب نیاز دارد، به خدا [ومعنویّت [نیز محتاج است، اما آنچه که این احساس را پدید آورده یا بیزار کرده نقش اساسی را دارد.»10
امام صادق(ع) فرمودند: مؤمن برادر مؤمن است، چشم و راهنمای اوست به او خیانت نکند و به او ستم نکند و او را گول نزند و با او وعده خلاف نکند.11
در موردی دیگر امام چنین می‏فرماید: «مؤمن برادر مؤمن است چون یک تنند و اگر یکی را دردی رسد، در دیگر پاره‏های تن دریافت می‏شود، و روحشان از یک روح است و براستی روح مؤمن به روح خدا پیوسته‏تر است از پیوستن پرتو آفتاب بدان.»12
با توجه به توصیه‏های امام بر همه مؤمنان لازم است که در هر حال از احوال یکدیگر باخبر بشوند و تا عضوی از اعضاء پیکر اسلامی آرام نگیرد آنها نیز آرامش نداشته باشند.
دوستی‏ها
از آنجا که انسان موجود اجتماعی است در روابط اجتماعی ناگزیر از انتخاب دوست می‏باشد. می‏توان گفت یکی از ارکان (وحدت) معاشرتها و دوستی‏های صحیح و سالم در مکان‏های نمازجمعه و جماعت است که در اثر آشنایی و دیدارهای روزانه به شکل احسن انتخاب دوست میسّر می‏باشد. و حتی ادامه دوستی این گونه افراد می‏تواند در روز قیامت هم به صورت شفاعت چهره بنمایاند. «این گروه می‏توانند در چارچوب اذن الهی درباره افراد خاصی که روابط معنوی آنان با خدا برقرار بوده و پیوند روحی آنها با شفیعان الهی نگسسته باشد، درخواست آمرزش گناه وطلب مغفرت بنمایند. لازم به ذکر است شفاعت مخصوص افرادی است که خداپسندانه وارد صحنه قیامت گردند و از گناهانی که سلب شایستگی شفاعت را می‏کنند برحذر باشند.»13
دوستانی که در نماز جماعت انتخاب می‏شوند براساس تولی و تبرّی است و از اعتیاد و قاچاق و... سر درنمی‏آورد، دوستانی که با معیارهای دینی برگزیده شده‏اند همواره موجب زینت و سرافرازی انسان بوده‏اند نمونه‏های بارز این گونه دوستی‏ها را در دفاع مقدس به وضوح مشاهده کرده‏ایم که چگونه تا پای جان دوستان زخمی خود را از صحنه نبرد خارج می‏کردند. و نکته مقابل این نوع دوستی، دوستی افراد غیر صالح و غیر منفی است که غالبا به هنگام گرفتاری نه تنها از دوست خود حمایت نمی‏کنند، بلکه او را لو می‏دهند و یا تنها رها می‏کنند!
قرآن می‏فرماید: «وَیَوْمَ یَعَضُّ الظَّالِمُ عَلَی یَدَیْهِ یَقُولُ یَا لَیْتَنِی اتَّخَذْتُ مَعَ الرَّسُولِ سَبِیلا
14 یَا وَیْلَتَی لَیْتَنِی لَمْ أَتَّخِذْ فُلانًا خَلِیلا * لَقَدْ أَضَلَّنِی عَنِ الذِّکْرِ بَعْدَ إِذْ جَاءنِی وَکَانَ الشَّیْطَانُ لِلإِنسَانِ خَذُولا»15
به خاطر بیاور روزی که ظالم دست خویش را از شدت حسرت به دندان می‏گزد و می‏گوید: ای کاش من با رسول حق راه دوستی و اطاعت پیش می‏گرفتم. ای وای بر من کاش فلان را دوست خود انتخاب نکرده بودم او مرا از یاد حق گمراه ساخت، بعد از آنکه آگاهی به سراغ من آمده بود و شیطان همیشه مخذول کننده انسان بوده است. بنابر فرموده مفسران، این کار شاید به خاطر این باشد که این گونه اشخاص هنگامی که به گذشته خویش می‏نگرند خود را مقصّر می‏دانند و تصمیم بر انتقام از خویشتن می‏گیرند و لذا پشت دست خود را گاز می‏گیرند.
حضرت علی(ع) می‏فرمایند: «همنشینی با دوست عاقل روح را زنده می‏کند».16
و نیز می‏فرمایند: «با دانشمندان و حکما مجالست و همنشینی کردن عقل‏ها را زندگی می‏بخشد و نفوس را از بیماریهای اخلاقی شفا می‏بخشد.»17
در منابع روایی آمده است که انسان با هر چیزی که مونس شده و آن را دوست داشته باشد روز قیامت با همان محشور می‏شود.
نقش تربیتی
تربیت زمینه ساز شکوفایی و تقویت رفتارها و اخلاق و آداب صحیح برای زندگی بهتر است .
سالیان متمادی علمای تربیتی با تلاش خود سعی در پیدا کردن راه‏حلهای مناسب برای تربیت بوده‏اند، اما علی رغم زحمات انجام شده هنوز هم بشر نتوانسته است به یک تربیت ایده‏آل دست یابد، یک فرد مسلمان برای تربیت به ابزار و لوازمی نیاز دارد که خمیر مایه آن از منابع اسلامی دریافت می‏شود مگر نه این است که ما معتقدیم اصول اولیه تربیت توسط انبیاء الهی به دست بشر رسیده است بنابراین قبل از آنکه سراغ کتب و علوم جامعه‏شناسی، روان‏شناسی و تربیتی برویم بهتر است به منابع اسلامی و در رأس آنها به کتاب خدا رجوع کنیم. خداوند در کلام خود می‏فرماید: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَرْفَعُوا أَصْوَاتَکُمْ فَوْقَ صَوْتِ النَّبِیِّ»18 ای اهل ایمان (با رسول با ادب سخن بگویید) فوق صوت پیامبر صدا بلند نکنید که اعمال نیکتان (در اثر بی‏ادبی) محو و باطل شود و شما فهم نکنید.
در این آیه شریفه اشاره به حفظ حرمت مربی شده که متربی ملزم به رعایت آن می‏باشد. به این معنا که هرگاه انسانهای هدایت نیافته و تربیت نشده به دیده عظمت و بزرگ به مربی خود ننگرند. در سخنان تربیتی او راهکارهای تربیتی پیدا نخواهند کرد. و از نظر عمل خداوند سبحان در آداب نماز سلسله مراتب را به اینگونه مشخص کرده است که شخص نمازگزار ابتدا با تکبیرة‏الاحرام وارد نماز می‏شود و در رکعت دوم شهادت به رسالت پیامبر خدا می‏دهد و در پایان نماز با درود به صالحان نماز را به پایان می‏رساند.
نکته تربیتی این جاست که جمع نمازگزاران به جماعت، طبق یک تربیت اسلامی که ریشه آن در خانواده‏ها بنا نهاده شده احترام به امام جماعت، افراد مسن و سایر افراد مؤمن را به فراخور حال و موقعیت معنوی و... رعایت می‏کنند. امور تربیتی غالبا با روان سر و کار دارند تا با جسم و آنچه از تربیت در رابطه با جسم بکار گرفته می‏شود اکتسابی است از این رو حضور در جمع تربیت شده می‏تواند راه سهل و آسان کسب آداب و اخلاق مقبول جامعه اسلامی را در اختیار جمع نمازگزار قرار می‏دهد.
علمای تربیتی نیز به این مطلب اذعان دارند که اجرای مناسک دینی به منزله یادآوری و بازخوانی عقاید دینی است «و تقید و التزام به قواعد و قوانین اخلاقی، نوعی در قید شدن است و انسانهای خویشتن‏دار بهتر می‏توانند این قید را بر خویشتن تحمیل کنند. مناسک دین نوعی تمرین برای خویشتن داری و تحمل قیود است و می‏تواند مقاومت در برابر جاذبه‏های نفسانی را افزایش دهد و موانع زیست اخلاقی را کم کند.»19
از دیگر نکات تربیتی نماز جماعت می‏توان به وقت‏شناسی اشاره کرد. حاضر شدن منظم و مستمر بر سر نماز جماعت نوعی نظم در زندگی و سایر امور دینی آنها به وجود می‏آورد به ویژه نظم در انجام فریضه نماز هر چند در غیر نماز جماعت بکند.
خلاصه اینکه نماز جماعت مکان مقدسی است برای عروج به درجات عالی انسانی و رشته‏ای است برای پیوند دلها و تفکرها در جهت استحکام اتحاد و همبستگی و منبعی است برای تقسیم مهربانی‏ها و صفا و صمیمیت‏ها.

پاورقیها:

منابع: