در پایان هر نمازى سه سلام قرار داده شده، سلام بر پیامبر، سلام بر عباد شایسته که عبارت از انبیا و امامان علیهم السلام و اولیا و شایستگان‏اند و سلام بر همه اهل اسلام از تمام ملائکه و عباد حقیقى حق.

در هر سه سلام، آنچه قابل توجه است، جنبه حضورى سلام شوندگان است.

«السلام علیک ایها النبى و رحمة اللّه وبرکاته، السلام علینا و على عباد اللّه الصالحین، السلام علیکم و رحمة اللّه و برکاته».

در سلام اول «علیک» و در سلام دوم «علینا» و در سلام سوم «علیکم» دلالت بر این دارند که نمازگزار واقعى، با رعایت شرایط ایمان و عمل و عبادت و اخلاق داراى مقام قرب معنوى نسبت به رسول اکرم صلى الله علیه و آله و عباد صالح و همه ملائکة اللّه و شایستگان از جن و انس شده و اکنون به خاطر رعایت آن شرایط در حضور همه آنان راه پیدا کرده و از باب ادب باید به آن بزرگواران سلام حضورى دهد و همین حضور و سلام، در حقیقت همان حصار امن الهى است و هر که وارد در این حصار شود از بلاى دنیا و عذاب آخرت در امان است.

به فرموده حضرت صادق علیه السلام در متن روایت: معناى سلام در دنباله هر نماز عبارت از امان است.

یعنى هر کس تمام اوامر حق و سنت پیامبر صلى الله علیه و آله را از سر خضوع و خشوع ادا کرده، تحصیل امنیت کرده و در این وادى از بلاى دنیا و عذاب آخرت مأمون خواهد بود.

در قرآن مجید آمده:

[الَّذِینَ آمَنُوا وَ لَمْ یَلْبِسُوا إِیمانَهُمْ بِظُلْمٍ أُولئِکَ لَهُمُ الْأَمْنُ وَ هُمْ مُهْتَدُونَ‏] «1».

کسانى که ایمان آوردند و ایمانشان را به ستمى [چون شرک‏] نیامیختند، ایمنى [از عذاب‏] براى آنان است و آنان راه یافتگانند.

[إِنَّ الَّذِینَ یُلْحِدُونَ فِی آیاتِنا لا یَخْفَوْنَ عَلَیْنا أَ فَمَنْ یُلْقى‏ فِی النَّارِ خَیْرٌ أَمْ مَنْ یَأْتِی آمِناً یَوْمَ الْقِیامَةِ اعْمَلُوا ما شِئْتُمْ إِنَّهُ بِما تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ] «2».

مسلماً کسانى که معانى و مفاهیم آیات ما را از جایگاه واقعى‏اش تغییر مى‏دهند [و به تفسیر و تأویلى نادرست متوسل مى‏شوند] بر ما پوشیده نیستند. آیا کسى را که در آتش مى‏افکنند، بهتر است یا کسى که روز قیامت در حال ایمنى مى‏آید؟ هر چه مى‏خواهید انجام دهید، بى‏تردید او به آنچه انجام مى‏دهید، بیناست.

بارى امروز که در دنیا هستید به اختیار خود هر چه مى‏خواهید انجام دهید که خداوند به تمام اعمال شما آگاه است.

[لا یَحْزُنُهُمُ الْفَزَعُ الْأَکْبَرُ وَ تَتَلَقَّاهُمُ الْمَلائِکَةُ هذا یَوْمُکُمُ الَّذِی کُنْتُمْ‏ تُوعَدُونَ‏] «3».

[در آن روز] آن بزرگ ترین ترس و واهمه آنان را اندوهگین نمى‏کند و فرشتگان [با درود و سلام‏] به استقبالشان آیند [و گویند:] این است روز شما که شما را به آن وعده مى‏دادند.

[مَنْ جاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ خَیْرٌ مِنْها وَ هُمْ مِنْ فَزَعٍ یَوْمَئِذٍ آمِنُونَ‏] «4».

آنان که کارهاى خیر و نیک [به آخرت‏] بیاورند، پاداشى بهتر از آن دارند و آنان در آن روز از هول و هراسى بزرگ ایمن‏اند.

در هر صورت سلام نماز هم مانند رکوع و سجود و تشهّدش باید داراى حقیقت و صدق باشد، به سلام و امنیت حقیقى کسى مى‏رسد که داراى ایمان و به طور حتم عمل صالح و اخلاق حسنه باشد، در غیر این صورت سلام، لفظ خشکى خواهد بود که نمازگزار با زبانش ادا مى‏کند و قلب و روح و اعضا و جوارحش در آن شرکت ندارند و بر این سلام جوابى واجب نیست.

بیایید در مسیرى قرار بگیریم که اولًا تحصیل قرب حضور کنیم و ثانیاً سلام ما از طرف ملائکه و انبیا و عباد صالح بى‏جواب نماند.

 [وَالسَّلامُ إسْمٌ مِنْ أسْماءِ اللّهِ تَعالى‏ أوْدَعَهُ خَلْقَهُ لِیَسْتَعْمِلُوا مَعْناهُ فى الْمُعامِلاتِ وَالْأماناتِ وَالْإنْصافاتِ وَتَصدیقِ مُصاحَبَتِهِمْ وَصِحَّةِ مُعاشَرَتِهِمْ‏]

سلام در اسلام‏

دقت در جملات بالا ما را به این حقیقت متوجه مى‏کند که منظور از این سلام که خداوند مهربان در بین بندگانش جهت استعمال در معاملات و امانات و اخلاقیات و مصاحبت صادقانه و معاشرت صحیح قرار داده بدون تردید اسلام است.

چرا که ما بندگان در تمام نواحى زندگى مأموریت واجب داریم که از اسلام پیروى کنیم و معاملات و معاشرت و مصاحبت و امانت‏دارى خویش را با این دین جهانى و قوانین ابدى و سعادت‏بخش هماهنگ نماییم، تا از برکت این حقیقت به سلامت در ولایت، سلامت در حیات، سلامت در قلب و سلامت در ممات و سلامت در قیامت برسیم، چنانچه درباره حضرت یحیى و عیسى علیهما السلام در قرآن مجید فرموده:

درباره یحیى گفته:

[وَ سَلامٌ عَلَیْهِ یَوْمَ وُلِدَ وَ یَوْمَ یَمُوتُ وَ یَوْمَ یُبْعَثُ حَیًّا] «5».

و بر او سلام باد روزى که زاده شد، و روزى که مى‏میرد، و روزى که زنده برانگیخته مى‏شود.

و درباره عیسى فرموده:

[وَ السَّلامُ عَلَیَّ یَوْمَ وُلِدْتُ وَ یَوْمَ أَمُوتُ وَ یَوْمَ أُبْعَثُ حَیًّا] «6».

و سلام بر من روزى که زاده شدم و روزى که مى‏میرم و روزى که زنده برانگیخته مى‏شوم.

تمام انبیا و امامان علیهم السلام و اولیا و پاکان به خاطر اتصال به این امانت از سلامت کامل برخوردار بودند و برابر با آیات کتاب حق هر کس در این دنیا از این سلامت برخوردار باشد، بدون تردید در عالم قیامت هم از سلامت معنوى برخوردار خواهد بود و به خاطر این سلامت مشمول رضاى حق و براى ابد اهل بهشت سرمدى مى‏باشد.

درباره اسلام و منافع دنیایى و آخرتى آن مسائلى در ضمن توضیح احادیث «مصباح الشریعة» خواهد آمد.

 [وَإنْ أرَدْتَ أنْ تَضَعَ السَّلامَ مَوْضِعَهُ وَتُؤَدّى مَعْناهُ فَاتَّقِ اللّهَ وَلْیَسْلَمْ مِنْکَ دینُکَ وَقَلْبُکَ وَعَقْلُکَ أنْ لاتُدَنِّسَها بِظُلْمَةِ الْمَعاصى وَلْتَسْلَمْ حَفَظَتُکَ أنْ لاتُبْرِمَهُمْ وَتَمُلَّهُمْ وَتُوحِشَهُمْ مِنْکَ بِسُوءِ مُعامَلَتِکَ مَعَهُمْ ثُمَّ صَدیقُکَ ثُمَّ عَدُوُّکَ فَإذا لَمْ یَسْلَمْ مَنْ هُوَ الْأقْرَبُ فَالْابْعَدُ اولى‏]

سلام حقیقى و آداب آن‏

امام صادق علیه السلام مى‏فرماید:

اگر بخواهى سلام را در موضع حقیقى خودش قرار دهى و دارنده سلام به حق باشى و معناى واقعى سلام را از خود بروز دهى مسائل مهمى را باید رعایت کنى.

آن مسائل عبارت است از:

1- رعایت تقوا.

2- حفظ سلامت دین و قلب و عقل از آلوده شدن به معاصى.

3- حفظ حافظان پرونده‏ات که کرم کاتبین‏اند از ملالت و وحشت به سبب عمل‏هاى زشت.

4- رعایت حق دوستان و دشمنان‏ با به اجرا گذاشتن عدالت درباره آنان که هر یک از این چهار مورد در ضمن احادیث آینده کتاب آمده که در جاى خودش بخواست حضرت مولا به شرح خواهد آمد.

 [وَمَنْ لایَضَعُ السَّلامَ مَواضِعَهُ هذِهِ فَلا سَلامَ وَلا تَسْلیمَ وَکانَ کاذِباً فى سَلامِهِ وَإنْ أفشاهُ فى الْخَلْقِ‏]

و آن کس که در زمینه‏هاى یاد شده سلامت را رعایت نکند، یعنى راعى تقوا نباشد و دین و قلب و عقل را از معاصى حفظ نکند و کاتبان عمل را از خود با خوبى‏هایش خشنود نسازد و با دوست و دشمن به عدالت رفتار ننماید، سلامى نداشته و تسلیم حق نبوده و در سلام‏هاى خود چه در نماز، چه در غیر نماز دروغگوست اگر چه با صداى بلند و با روى خوش در بین مردم سلام کند.

پی نوشت ها:

______________________________

(1)- انعام (6): 82.

(2)- فصلت (41): 40.

(3)- انبیاء (21): 103.

(4)- نمل (27): 89.

(5)- مریم (19): 15.

(6)- مریم (19): 33.