وجود حضرت حق محبّت و عشق بى‏نهایت است و همه موجودات خانه آفرینش و ذرات عرصه‏گاه هستى را از خمیر مایه محبّت آفریده است و زمینه مهرورزى و هزینه کردن محبّت را براى همه فراهم آورده است.

بر این اساس انسان مى‏تواند با تحقق شرایط لازم، محبّت خدا و همه موجودات را به خود جلب نماید و محبوب همه موجودات شود، چنان که حضرت امام زین العابدین علیه السلام این حقیقت را در زیارت امین اللَّه از محضر حضرت حق درخواست کرده است:

«مَحْبُوبَةً فِى أَرْضِکَ وَسَمائِکَ».

خدایا! مرا در میان همه اهل زمین و همه اهل آسمان‏هایت محبوب گردان.

ولى با یک دنیا تأسف بسیارى از مردم در هر روزگار و زمانى با آلوده نمودن خود به کارهاى ناپسند وکردارهاى ناشایسته و رذایل اخلاقى و در یک کلمه با بى‏رحمى و بى‏مهرى به خود و بى‏مهرى به دین خدا و بى‏مهرى به دیگران مانع از رسیدن محبّت و رحمت خدا و محبّت و مهر و عشق موجودات به خود شدند.

این خدا نیست که به انسان مهر نمى‏ورزد و این دیگران نیستند که انسان را از محبّت خود محروم مى‏سازند، این موجودات نیستند که نمى‏خواهند به انسان محبّت نمایند بلکه این خود انسان است که مانع رسیدن محبّت خدا و غیر خدا به خود است.

نور، لازمه وجودى‏اش تابیدن و هزینه کردن روشنایى است و در این زمینه از هیچ جا و هیچ کس دریغ نمى‏ورزد ولى اگر انسان هنگام تابش نور همه درها را ببندد و همه پنجره‏ها را مسدود کند و همه شیشه‏هاى در و پنجره را قیر اندود سازد و پرده‏هاى ضخیم را بکشد، البته فضاى اطاق از نور و منافعش بى‏بهره مى‏شود و این خود انسان است که با دست خود چنین محرومیت و خسارتى را براى خود به بار آورده است واین کاهلى و تنبلى و سستى شخص نیازمند است که او را از نور محروم نموده است و به قول گذشتگان «گر گدا کاهل بود تقصیر صاحب خانه چیست؟!».

آرى؛ نور، بى‏دریغ مى‏تابد ولى هنگامى که به مانع و سد برخورد کند، برمى‏گردد و ماوراى مانع و سدّ، از منافع آن بى‏بهره و محروم مى‏شود.

انسان بى‏رحم در محرومیت از مهر خدا و دیگران، هم‏چون کسى است که با اختیار خود وجودش را از تابش خورشید و منافع آن محروم مى‏سازد.

حکایت سمره‏

مردى در مدینه از شخصى به نام سَمره خانه‏اى خرید که سمره در فروش خانه درخت خرماى وسط حیاط آن خانه را از فروش استثنا کرد و آن را براى خود نگاه داشت.

سمره هر روز براى دیدن درخت خرمایش به خانه فروخته شده مى‏آمد و مزاحم مالک خانه مى‏شد.

مالک خانه به رسول خدا صلى الله علیه و آله شکایت برد، رسول خدا صلى الله علیه و آله سمره را خواست و به او فرمود: این درخت را به مالک خانه بفروش، سمره از فروش امتناع کرد، حضرت فرمود: من به خاطر فروش این خانه درختانى را در بهشت براى تو ضمانت مى‏کنم، سمره باز هم از فروش درخت امتناع نمود و رسول خدا صلى الله علیه و آله نهایتاً براى آزاد شدن مالک خانه قاعده معروف‏ «لا ضرر ولا ضرار فى الاسلام» را فرمود یعنى هیچ حکم ضررى در اسلام وجود ندارد.

سمره سنگ دل و بى‏محبّت مى‏خواست از مزاحمت نسبت به دیگران دست برندارد ولى پیامبر صلى الله علیه و آله با بیان آن قاعده که به مالک اجازه مى‏داد درخت را از ریشه درآورد و به کوچه بیندازد تا سمره درختش را هر کجا که مى‏خواست انتقال دهد، شر او را از سر صاحب خانه دور کرد «1».

سمره بى‏مهر و محبّت نسبت به برترین و بهترین مخلوق آفرینش، حضرت ختمى مرتبت صلى الله علیه و آله بى‏ادبى روا داشت و از اطاعت آن حضرت روى گردانید و خود را با اختیار خود از درختان بهشتى محروم کرد و در برابر مهر و رحمت خداى عزیز با دست خود به صورت مانع و سدى ظاهر شد.

انسان سنگدل‏

جوانى مؤمن به اینجانب مراجعه کرده، گفت:

پدر همسرم چند سال است با مادر خود در حالى که در یک خانه زندگى مى‏کنند قهر و جدایى دارد و ما قدرت آشتى دادن او را با مادرش نداریم، اگر امکان دارد ساعتى نزد او آیید شاید با شنیدن آیات قرآن و روایات از زبان شما با مادرش آشتى کند، من به خاطر خدا به خانه آن مرد تندخو و لجباز رفتم و آنچه در زمینه تبلیغ آیات و روایات نسبت به حق مادر هنر داشتم به کار گرفتم، نهایتاً آن مرد جسور پس از دو سه ساعت سخن گفتن من، به من گفت: اگر من به این آیات و روایات توجه نکنم و خواسته حق را به کار نگیرم چه خواهد شد؟ گفتم عاق مادر مى‏شوى و در قیامت دچار عذاب خواهى گشت، گفت: من مى‏خواهم به عذاب دچار شوم و عاق مادر گردم، شما بیش از این در بیان مسائل اسلامى خود را خسته مکن!

راستى شگفت‏آور است رحمت و مهر خداوندى و عشق و محبّت دیگران چون خورشید مى‏خواهد به عرصه حیات انسان بتابد و انسان با سنگدلى و جسارت، خود را از آن ممنوع و محروم مى‏سازد!!

فریادِ الهىِ صدو بیست و چهار هزار پیامبر و هزاران وصى و دوازده امام و هزاران عالم ربّانى در فضاى هستى و زندگى به گوش مى‏رسد که همه یک دل و یک زبان مى‏گویند: انسان! بیا دست در دست ما بگذار تا تو را به دریاى بى‏نهایت مهر خدایى برسانیم و تو را به گونه‏اى رشد دهیم که محبوب همه اهل زمین و اهل آسمان‏ها شوى،

«مَحْبُوبَةً فِى أَرْضِکَ وَسَمائِکَ» «2».

خدایا! مرا در میان همه اهل زمین و همه اهل آسمان‏هایت محبوب گردان.

سنگدل، پشیمان بى‏سود

این محرومان سنگدل و فراریان از مهر و رحمت، هنگامى ارزش این حقیقت و آثار پر برکت آن را درک مى‏کنند که زمان جبران سپرى شده و کار از کار گذشته است، اینان به فرموده قرآن مجید از پشیمانى و عذرخواهى خویش پس از سپرى شدن زمان، سودى نمى‏برند «3» و بر فرض که به دنیا بازشان گردانند به خاطر این که بى‏مهرى و سنگدلى و فساد و رذالت جزء طبیعت آنان شده، به وعده‏اى که در اصلاح خود مى‏دهند عمل نمى‏کنند و راه باطل خود را دوباره ادامه مى‏دهند!!

[حَتَّى إِذا جاءَ أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قالَ رَبِّ ارْجِعُونِ* لَعَلِّی أَعْمَلُ صالِحاً فِیما تَرَکْتُ کَلَّا إِنَّها کَلِمَةٌ هُوَ قائِلُها وَ مِنْ وَرائِهِمْ بَرْزَخٌ إِلى‏ یَوْمِ یُبْعَثُونَ‏] «4».

[دشمنان حق از دشمنى خود باز نمى‏ایستند] تا زمانى که یکى از آنان را مرگ در رسد، مى‏گوید: پروردگارا! مرا [براى جبران گناهان و تقصیرهایى که از من سر زده به دنیا] بازگردان؛* امید است در [برابر] آنچه [از عمر، مال و ثروت در دنیا] واگذاشته‏ام کار شایسته‏اى انجام دهم. [به او مى‏گویند:] این چنین نیست [که مى‏گویى‏] بدون تردید این سخنى بى‏فایده است که او گوینده آن است، و پیش رویشان برزخى است تا روزى که برانگیخته مى‏شوند.

خداى مهربان در این دنیا انسان را به عظیم‏ترین نعمت‏ها چون عقل و نبوت و امامت و اختیار و قدرت و دیگر امکانات مجهز نموده، انسان وقتى از این نعمت‏ها بهره نگیرد البته به خسارت غیر قابل جبران دچار مى‏شود و هنگام مرگ که زمان کشف حقایق و آگاهى کامل است، در عین پشیمانى، درخواست بازگشت مى‏کند ولى به او پاسخ منفى مى‏دهند.

درخواست نجات سنگدلان‏

این نامهربانان سنگدل و بى‏رحم‏هاى ظالم که محبتى به خدا و پیامبران نورزیدند و دیگران را نیز از مهر و محبّت مثبت محروم نمودند و بر اثر بى‏رحمى به خود، عذاب ابد را براى خود فراهم آوردند، در قیامت هنگامى که دچار عذاب دوزخ مى‏شوند پنج بار درخواست نجات و بازگشت به دنیا براى انجام کار شایسته مى‏کنند که خداى متعال چهار بار جواب آنان را مى‏دهد و براى مرتبه آخر آنان را براى ابد از دعا و درخواست نجات محروم مى‏کند:

مرتبه اول:

[قالُوا رَبَّنا أَمَتَّنَا اثْنَتَیْنِ وَ أَحْیَیْتَنَا اثْنَتَیْنِ فَاعْتَرَفْنا بِذُنُوبِنا فَهَلْ إِلى‏ خُرُوجٍ مِنْ سَبِیلٍ‏] «5».

مى‏گویند: پروردگارا! دوبار ما را میراندى و دوبار زنده کردى، اکنون به گناهانمان معترفیم، پس آیا راهى براى بیرون آمدن [از دوزخ‏] هست؟

خدا به آنان پاسخ مى‏دهد:

[ذلِکُمْ بِأَنَّهُ إِذا دُعِیَ اللَّهُ وَحْدَهُ کَفَرْتُمْ وَ إِنْ یُشْرَکْ بِهِ تُؤْمِنُوا فَالْحُکْمُ لِلَّهِ الْعَلِیِّ الْکَبِیرِ] «6».

این [سختىِ عذاب‏] به سبب این است که چون خدا به یگانگى [و بدون معبودانتان‏] خوانده مى‏شد [یگانگى‏اش‏] را انکار مى‏کردید، و اگر براى او شریک و همتایى قرار داده مى‏شد، باور مى‏کردید؛ پس [اکنون‏] داورى ویژه خداى والامرتبه و بزرگ است.

مرتبه دوم:

[وَ لَوْ تَرى‏ إِذِ الْمُجْرِمُونَ ناکِسُوا رُؤُسِهِمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ رَبَّنا أَبْصَرْنا وَ سَمِعْنا فَارْجِعْنا نَعْمَلْ صالِحاً إِنَّا مُوقِنُونَ‏] «7».

و اگر ببینى زمانى که [این‏] مجرمان [منکر قیامت‏] نزد پروردگارشان سرهایشان را به زیر افکنده‏اند [مى‏بینى که مى‏گویند:] پروردگارا! [به‏ آنچه ما را وعده داده بودى‏] بینا شدیم و [به دعوت حق‏] شنوا گشتیم، پس ما را به دنیا برگردان تا کار شایسته انجام دهیم، بى‏تردید ما باور کننده [همه حقایق‏] هستیم.

حضرت حق پاسخ مى‏دهد:

[... أَ وَ لَمْ تَکُونُوا أَقْسَمْتُمْ مِنْ قَبْلُ ما لَکُمْ مِنْ زَوالٍ‏] «8».

... شما نبودید که پیش از این سوگند یاد مى‏کردید که هرگز براى شما زوال و فنایى نیست؟!

مرتبه سوم:

[... رَبَّنا أَخْرِجْنا نَعْمَلْ صالِحاً غَیْرَ الَّذِی کُنَّا نَعْمَلُ...].

... پروردگارا! ما را بیرون بیاور تا کار شایسته انجام دهیم غیر آنچه انجام مى‏دادیم...

خداى تعالى پاسخ مى‏دهد:

[أَ وَ لَمْ نُعَمِّرْکُمْ ما یَتَذَکَّرُ فِیهِ مَنْ تَذَکَّرَ وَ جاءَکُمُ النَّذِیرُ فَذُوقُوا فَما لِلظَّالِمِینَ مِنْ نَصِیرٍ] «9».

... آیا شما را چندان عمر ندادیم که هر کس مى‏خواست در آن مقدار عمر متذکّر شود، متذکّر مى‏شد؛ و [آیا] بیم دهنده‏اى به سوى شما نیامد؟ پس بچشید که براى ستمکاران هیچ یاورى نیست...

مرتبه چهارم:

[رَبَّنَا غَلَبَتْ عَلَیْنَا شِقْوَتُنَا وَکُنَّا قَوْماً ضَالِّینَ* رَبَّنَا أَخْرِجْنَا مِنْهَا فَإِنْ عُدْنَا فَإِنَّا ظَالِمُونَ‏] «10».

پروردگارا! تیره‏بختى و شقاوت ما بر ما چیره شد، و ما گروهى گمراه بودیم.* پروردگارا! ما را از دوزخ بیرون آر، پس اگر [به بدى‏ها و گمراهى‏ها] بازگشتیم، بى‏تردید ستمکار خواهیم بود.

حضرت حق پاسخ مى‏گوید:

[... قالَ اخْسَؤُا فِیها وَ لا تُکَلِّمُونِ‏] «11».

[... اى سگان!] در دوزخ گم شوید و با من سخن مگویید!.

پس از آن به فریاد و ناله آنان و درخواست‏هایشان پاسخ نمى‏دهند و پاسخ ندادن به آنان اوج سختى عذاب براى آن‏هاست.

به این حقیقت باید اعتراف کرد که هر بدى و رنج و عذابى چه در دنیا و چه در آخرت به ما مى‏رسد به وسیله خود ما به ما مى‏رسد و به قول ناصر خسرو: «از ماست که بر ماست» و قرآن هم به این مطلب هشدار مى‏دهد:

[... ما أَصابَکَ مِنْ سَیِّئَةٍ فَمِنْ نَفْسِکَ...].

... و آنچه از بدى به تو رسد، از سوى خود توست...

آرى؛ عذاب و بدى به سبب معاصى و گناهان حاصل مى‏شود، گناهانى که کار کرد خود انسان است و این حقیقتى است که به وسیله آیات قرآن و روایات و تجربه حیات بشر ثابت شده است و در آن هیچ تردیدى نیست.

پاداش و کیفر محصول اعمال و اخلاق انسان است، اعمال و رفتارى که انسان به اختیار و اراده خود و در کمال آزادى از خود ظهور مى‏دهد و در این زمینه نکته بسیار جالبى در روایتى نقل شده که ذکرش خالى از فایده نیست.

حضرت امام رضا علیه السلام مى‏فرماید:

«شَکَا یُوسُفُ فِى السِّجْنِ إلَى اللَّهِ، فَقَالَ: یَا رَبِّ بِمَا استَحْقَقْتُ السِّجْنَ؟

فَأوْحَى اللَّهُ إلَیْهِ: أنْتَ اخْتَرْتَهُ حِیْنَ قُلْتَ: رَبِّ السِّجْنُ أَحَبُّ إِلَیَّ مِمَّا یَدْعُونَنِی إِلَیْهِ‏ هَلَا قُلْتَ: العَافِیَةُ أَحَبُّ إلَىَّ مِمَّا یَدْعُونَنِى إلَیْهِ؟ «12».

یوسف در زندان به حضرت حق شکایت کرد که پروردگارا! به چه سبب من مستحق زندان شدم؟ خدا به او وحى کرد: خودت به خواست خودت این مورد را انتخاب کردى، آن‏گاه که گفتى: پروردگارا! زندان براى من از آنچه مرا به آن مى‏خوانند محبوب‏تر است، چرا نگفتى: خدایا! عافیت براى من از آنچه مرا به آن دعوت مى‏کنند محبوب‏تر است؟!

پی نوشت ها:

______________________________

(1)- بحار الأنوار: 22/ 60، باب 37 (مضمون روایت).

(2)- مفاتیح الجنان، زیارت امین اللَّه.

(3)- «لا یَنْفَعُ الَّذِینَ ظَلَمُوا مَعْذِرَتُهُمْ وَ لا هُمْ یُسْتَعْتَبُونَ‏». [روم (30): 57].

(4)- مؤمنون (23): 99- 100(5)- غافر (40): 11.

(6)- غافر (40): 12.

(7)- سجده (32): 12. (8)- ابراهیم (14): 44.

(9)- فاطر (35): 37. (10)- مؤمنون (23): 106- 107.

(11)- مؤمنون (23): 108. (12)- تفسیر قمى: 1/ 354؛ نور الثقلین: 2/ 424؛ بحار الأنوار: 12/ 247، باب 9 حدیث 12.