در این باب روایتى که از امام به حق ناطق حضرت صادق علیه السلام نقل شده در مسئله عزلت و گوشه‏گیرى است.

این را مى‏دانیم که در اصول عالى اسلام و معارف حقه الهیه، تکلیف ما لا یطاق و وظیفه‏اى که از استطاعت انسان خارج باشد وجود ندارد.

و این را نیز مى‏دانیم که در اسلام عزیز قاعده و قانونى که کم‏ترین ضربه و لطمه را به زندگى واقعى انسان چه در جهت دنیا، چه در جهت آخرت بزند وجود ندارد و اگر به عنوان یک قاعده اسلامى در کتب اسلامى باشد، جعلى و غیر قابل قبول است.

و این را نیز مى‏دانیم که کناره‏گیرى کامل انسان، به طورى که آدمى با هیچ کس در هیچ شأنى معاشرت و مخالطت نداشته باشد، امکان ندارد و به هیچ عنوان عملى نیست.

از طرفى مى‏بینیم در قرآن مجید و روایات اصیل و «نهج البلاغة»، مسئله عزلت و گوشه‏گیرى به عنوان یک عامل بسیار مهم سعادت مطرح است، در اینجا لازم است، معناى این مسئله ریشه‏یابى شود و مقصود و منظور قرآن مجید و روایات از مسئله عزلت معلوم گردد تا کسى با انتخاب آن، بدون توجه به ریشه مسئله از جاده حق منحرف نگردد.

از آنجا که مسئله عزلت در قرآن و روایات در رابطه با سعادت انسان مطرح شده باید به راحتى و بدون شک و تردید گفت: منظور از عزلت در معارف الهیه، عزلت و گوشه‏گیرى از عامل خطر و برنامه‏ایست که براى خیر دنیا و آخرت انسان ضرر دارد و آنچه که در طریق سعادت و سلامت آدمى است، کناره‏گیرى از آن موردى ندارد، بلکه حرام شرعى و عقلى است، چنانچه عزلت و کناره‏گیرى از عوامل خطر واجب و ضرورى است.

مواردى که باید از آن عزلت گرفت چون آفتاب روشن، در آیات قرآن و روایات بیان شده که مجموع آن ها را در عناوین زیر مى‏توان خلاصه کرد.

عزلت از گناهان شخصى‏

1- عزلت و هجرت از گناهان شخصى، باطنى و ظاهرى، چنانچه در سوره انعام آمده:

[وَ لا تَقْرَبُوا الْفَواحِشَ ما ظَهَرَ مِنْها وَ ما بَطَنَ‏] «1».

و به کارهاى زشت چه آشکار و چه پنهانش نزدیک نشوید.

بدون شک، عزلت جستن و گوشه‏گیرى از فواحش ظاهر و باطن که عبارت است از: زنا، لواط، ظلم، پرده‏درى، خودآرایى زن براى دیگران، دروغ، غیبت، تهمت، حسد، شرک، عقوق والدین، قتل نفس محترمه، خوردن مال یتیم‏ «2».

انسان مکلف و موظف است از کلیه این امور چه در خلوت و چه در جلوت بپرهیزد که هر یک از این گناهان عامل خطرى براى رسوایى انسان در دنیا و معذب شدن او در آخرت است.

عزلت و مهاجرت‏

2- عزلت و گوشه‏گیرى از شهرى که انسان در آن شهر یا مملکتى که در آن مملکت، قدرت حفظ دین خود را ندارد که از این عزلت و گوشه‏گیرى در آیات و روایات تعبیر به مهاجرت شده و به این نحو عزلت، قرآن مجید در بسیارى از آیات امر مؤکد و دستور واجب دارد.

عزلت از گناهکاران‏

3- کناره‏جویى و عزلت از گروهى که غرق در انواع معاصى و گناهانند و انسان از هدایت آنان بتمام معنى ناامید شده و ادامه معاشرت با آنان، ممکن است اثر سویى بر حال و اخلاق و اعمال و ایمان انسان بگذارد که بدون تردید روایت حضرت صادق در فصل بیست و چهارم کتاب باعظمت «مصباح الشریعة» بیشتر ناظر به این مورد سوم است و سعى بر این است که به توضیح این قسمت اقدام شود.

گذشته از این سه مورد، در اسلام مورد دیگرى براى عزلت و گوشه‏گیرى نیست، اگر هم باشد منطبق بر یکى از این سه مورد است.

معاشرت با عباد صالح خدا، رفتن بین مردم براى حل مشکلات خانوادگى، اقتصادى و اجتماعى آنان، ارتباط با خلق براى امر به معروف و نهى از منکر، اختلاط با جامعه براى روشنگرى، رفتن دنبال زراعت و صنعت و تجارت و کسب و کار و کمک گرفتن از مردم مؤمن و مسلمان در این جهت، براى هر انسانى لازم‏ و بلکه در پاره‏اى از این امور واجب شرعى است و عزلت و کناره‏گیرى از این ابواب خیر و عوامل سعادت، حرکتى ضد صراط الهى و بر خلاف عقل و شرع است.

یک بار دیگر تذکر این نکته ضرورى است که آنچه به عنوان شرح و توضیح و تفسیر روایت مى‏آید ناظر به قسمت سوم از معناى عزلت است، یعنى کناره‏گیرى و عزلت از تبهکاران و فاسدانى که امید هدایت آنان به هیچ وجه نمى‏رود و آمیزش انسان با آنان، باعث دور ماندن انسان از خیر دنیا و آخرت است و چنین عزلتى اگر در جوامع اسلامى به وسیله خوبان امت نسبت به بدان و بدکاران صورت بگیرد، میدان عصیان و گناه از آنان گرفته مى‏شود و قدرت بر معصیت کردن و تجاوز از آنان سلب مى‏شود، چنانچه بنا به نقل قرآن در سوره توبه، رسول گرامى اسلام صلى الله علیه و آله و مسلمانان با عزلت از سه متخلف، باعث ادب و تربیت و توبه و بازگشت آنان به حق شدند.

چنانچه به زمانى برخوردید که اکثر مردم زمان دنبال فسق و فجور رفتند و گوش به حق ندادند و بودن شما در میان آنان باعث هلاکت شما بود، از آنان کناره بگیرید و عزلت انتخاب کنید و سعى نمایید آن چنان که هستید شناخته نشوید که دشمن با شناخت شما، امکان ضربه زدن به شما را خواهد یافت.

امیرالمؤمنین علیه السلام مى‏فرماید:

وَذلِکَ زَمانٌ لا یَنْجُو فیهِ إلّا کُلُّ مُؤْمِنٍ نُومَةٍ، إنْ شَهِدَ لَمْ یُعْرَفْ وَإنْ غابَ لَمْ یُفْتَقَدْ اولئِکَ مَصابیحُ الْهُدى‏، وَأعْلامُ السُّرى‏، لَیْسُوا بِالْمَسابیحِ وَلا الْمَذابیعِ الْبُدُرِ اولئِکَ یَفْتَحُ اللّهُ لَهُمْ أبْوابَ رَحْمَتِهِ وَیَکْشِفُ عَنْهُمْ ضَرّاءَ نَقِمَتِهِ‏ «3».

و آن زمانى است که در آن نجات از عوامل هلاکت میسر نیست مگر براى‏ مؤمنى که گمنام باشد، گمنامى‏اش به این باشد که اگر در مجلسى حاضر شود او را نشناسند و اگر غایب گردد او را نجویند، چنین مؤمنانى در راه خدا چراغ‏هاى هدایتند و در شب تاریک زندگى، نشان‏هاى سیر و حرکت به سوى صراط قویم، اینان در بین مردم با فساد و سخن‏چینى زندگى نمى‏کنند و اسرار و عیوب بندگان را فاش نمى‏نمایند، حق تعالى درهاى رحمتش را به روى آنان مى‏گشاید و عقوبت و رنج را از آنان برمى‏دارد.

پی نوشت ها:

(1)- انعام (6): 151.

(2)- تفسیر کاشف: 3/ 283.

(3)- نهج البلاغة: خطبه 103؛ بحار الأنوار: 66/ 273، باب 37، حدیث 5.