خوف ممدوح‏

خوف ممدوح، خوفى است که هم چون حالات عالى دیگر روانى براى انسان از ضروریات است.

بدون این خوف راهى براى ترقى و تعالى وجود ندارد و منهاى این خوف آدمى را در پیشگاه قرب حضرت او جایى نیست.

این خوف از اوصاف عالى موقنین و از آثار برجسته وجود متّقین و نشانه‏اى از اتّصال محبّین به جناب اوست.

عاشقان حضرتش هرگز از این خوف جدا نبوده و بدون این حالت عالى زیست نداشتند.

خاتم پیامبران صلى الله علیه و آله مى‏فرمود:

أَنَا أَخْوَفُکُمْ مِنَ اللّهِ‏ «8».

خائف‏ترین شما از خدا من هستم.

چه مسائل مهمّى که از خوف انبیا در قرآن و کتب اسلامى نقل شده و چه برنامه‏هاى پر اهمیّتى در این زمینه از اولیاى خدا و ائمه هدى علیهم السلام و عارفان الهى به ما رسیده، نشنیده‏اید که سر حلقه عارفان و روح عاشقان، على علیه السلام شبى چند بار از خوفى که از عظمت حق داشت و از اوضاع جهان بعد نسبت به آنان که مورد لطف نخواهند بود از خود بیخود مى‏شد!!

سالکان راه مى‏گویند:

کم‏ترین درجه خوف آن است که در اعمال و اطوار تجلى کند، آنجا که انسان از هر گناهى کناره گیرد، معلوم مى‏شود از خوف بهره‏ور است و تازه این خوددارى از گناهان در فرهنگ الهى ورع شمرده شده و چنانچه انسان از شبهات بپرهیزد داراى تقوا گشته و چون نظر از غیر حق بردارد و هیچ نفسى جز به یاد او نکشد داراى صدق شده و در زمره صدیقان آمده است.

خوف پر و بالى است که به وسیله آن بندگان حضرت حق، به سوى هر مقام شایسته‏اى پرواز کرده و به سبب آن از منازل پر هول آخرت با کمال اطمینان عبور مى‏کنند.

کسى که غرق در شهوات است و آلوده به هر لذّت حرام و ترسى که او را از افتادن در لجنزار گناه حفظ کند نداشته باشد، چگونه مى‏خواهد از عذاب فردا درامان باشد؟

در خبر مهمّى از حضرت صادق علیه السلام چنین مى‏خوانیم:

لا یَکُونُ مُؤْمِنٌ مُؤْمِناً حَتّى یَکُونَ خائِفاً راجِیاً، وَلا یَکُونُ خائِفاً راجِیاً حَتّى یَکُونُ عامِلًا لِما یَخافُ وَیَرْجُو «9».

کسى را مؤمن نمى‏گویند مگر این که داراى بیم و امید باشد و بیم و امید در کسى نیست مگر آن که به مقتضاى بیم و امید عمل کند.

راستى انسان داراى ترس، از گناه خوددارى مى‏کند و دارنده امید براى بهره بردن در دنیا و آخرت به دستورهاى حق گردن مى‏نهد!

جمله‏اى را بدین مضمون از بعضى از حکما نقل کرده‏اند:

«من خافَ شَیْئاً هَرَبَ مِنْهُ وَمَنْ خافَ اللّهَ هَرَبَ إِلَیْهِ».

کسى که از چیزى ترس دارد، از آن فرار مى‏کند و هرکس از خدا مى‏ترسد با حرص و ولع به سویش مى‏رود.

آرى، اگر انسان از گناه و عواقب آن بترسد، از آن فرار مى‏کند و هرکس از مقام خدا بترسد براى تبدیل ترسش به حالت امن به او پناه مى‏برد.

خوف ممدوح خوفى است که در دنیا و آخرت به وجود آورنده امنیت باطن و آرامش فکر وجان است چنانچه در قرآن مجید آمده:

[وَ لَیُبَدِّلَنَّهُمْ مِنْ بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْناً] «10».

و یقیناً ترس و بیمشان را تبدیل به امنیت کند.

که ایمان و عمل صالح و ترس از خدا و وحشت از گناه و عذاب فردا، علّت امنیت در دنیا و آخرت است.

صاحبان این خوف در قرآن مجید و روایات و اخبار مورد تمجید قرار گرفته و از آنان به عنوان عباد صالح یاد شده است.

این خوف در هرکس نباشد ناقص است و بنا به فرموده نبىّ بزرگ اسلام صلى الله علیه و آله:

ناقص ملعون است.

اگر این خوف، یعنى خوف از عظمت حق و کوچکى خود، خوف از مقام خدا، خوف از جریمه جرم، خوف از سوء عاقبت بر اثر عدم تربیت در آدمى نباشد چه علّتى براى رشد و تکامل و مصون ماندن از خطرات درونى و بیرونى وجود دارد؟

اگر این خوف نباشد، چگونه انسان بنده حق مى‏شود و به چه سبب از گناه خوددارى مى‏کند و چگونه درصدد دور کردن خود از عذاب فردا برمى‏آید؟!

بدون این خوف چگونه، انسان، انسان است و با چه وسیله‏اى، مى‏تواند با دشمنان شرف و فضیلتش مبارزه کند؟

حکمت در قرآن‏

قرآن مجید در آیات گوناگونى حکمت را- که مجموعه‏اى از واقعیت‏ها الهامى و عقاید حقّه و اعمال پسندیده و نورانیّت الهیّه و حالات عالى درونى است- از اعظم نعمت‏ها و بهترین نیکى‏ها دانسته و اصل حکمت و آراستگان به آن را ستوده است.

در سوره بقره مى‏فرماید:

[یُؤْتِی الْحِکْمَةَ مَنْ یَشاءُ وَ مَنْ یُؤْتَ الْحِکْمَةَ فَقَدْ أُوتِیَ خَیْراً کَثِیراً] «11».

حکمت را به هر کس بخواهد مى‏دهد، و آن که به او حکمت داده شود، بى‏تردید او را خیر فراوانى داده‏اند.

در سوره لقمان‏ «12» حضرت لقمان را به داشتن حکمت ستوده، آنجا که مى‏فرماید:

[وَ لَقَدْ آتَیْنا لُقْمانَ الْحِکْمَةَ] «13».

و به راستى ما به لقمان حکمت عطا کردیم.

در سوره بقره مى‏فرماید:

[وَ قَتَلَ داوُدُ جالُوتَ وَ آتاهُ اللَّهُ الْمُلْکَ وَ الْحِکْمَةَ] «14».

و داود [جوان مؤمن نیرومندى که در سپاه طالوت بود] جالوت را کشت، و خدا او را فرمانروایى و حکمت داد.

در سوره نساء آل ابراهیم را به آراسته بودن به حکمت ستوده، مى‏فرماید:

[فَقَدْ آتَیْنا آلَ إِبْراهِیمَ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَةَ] «15».

تحقیقاً ما به خاندان ابراهیم کتاب و حکمت دادیم.

[وَ إِذْ عَلَّمْتُکَ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَةَ وَ التَّوْراةَ وَ الْإِنْجِیلَ‏] «16».

و آن گاه که تو را کتاب و حکمت و تورات و انجیل آموختم.

و در سوره بقره آیه 129 و در سوره آل عمران آیه 164 و سوره جمعه آیه 2 یکى از اهداف بزرگ رسالت رسول اللّه صلى الله علیه و آله را تعلیم حکمت قلمداد کرده است.

حکیم کسى است که وجودش محکم به ریشه‏هاى قوانین و اصول الهى است‏ و وجودش براى دیگران منبع خیر و فیض است و جامعه حکیم جامعه‏اى است که براساس ضوابط و معیارهاى اسلامى زندگى مى‏کند.

ترس از خدا ریشه حکمت‏

با توجّه به اهمیّتى که قرآن براى حکمت قائل شده و با توجه به ستایشى که از حکیمان در قرآن و روایات آمده، مى‏بینیم پیامبر بزرگ اسلام صلى الله علیه و آله در روایتى مى‏فرماید:

رَأْسُ الْحِکْمَةِ مَخافَةُ اللّهِ‏ «17».

اصل و ریشه حکمت ترس از خداست.

و از این جمله و امثال آن به موقعیّت ترس از خدا و این که از ضروریّات حیات عباد شایسته است پى مى‏بریم.

و در حدیث قدسى آمده:

رأْسُ الْحِکْمَةِ خَشْیَةُ اللّهِ‏ «18».

حقیقت و ریشه حکمت در خشیت از خداست.

پی نوشت ها:

______________________________

(1)- فجر (89): 27- 30.

(2)- وحدت.

(3)- انسان حیات و نطق و مرگ دارد، جامع السعادات: 1/ 197.

(4)- بحار الأنوار: 98/ 359، باب 31؛ مفاتیح الجنان: 805؛ مصباح الکفعمى: 501، دعاى عرفه.

(5)- قسم به خداى کعبه! رستگار شدم، بحار الأنوار: 41/ 2، باب 99، حدیث 4؛ اعلام الورى: 86، باب 4.

(6)- «لانُبالى بالْمَوْت» بحار الأنوار: 44/ 367، باب 37؛ اللهوف: 70.

(7)- الهى قمشه‏اى.

(8)- جامع السعادات: 1/ 203.

(9)- محجّة البیضاء: 7/ 251.

(10)- نور (24): 55.

(11)- بقره (2): 269.

(12)- این فقیر کتابى تحت عنوان لقمان حکیم در چهارصد وپنجاه صفحه به نگارش آورده که تاکنون سه بار چاپ شده، در این کتاب حکمت‏هاى لقمان به طور مفصل شرح داده شده.

(13)- لقمان (31): 12.

(14)- بقره (2): 251.

(15)- نساء (4): 54.

(16)- مائده (5): 110.

(17)- شافى: 1/ 229.

(18)- کلمة اللّه: 415.