در مسئله رزق و روزى حیوانات جاى بحث نیست، چرا که آنها از دایره تکالیف شرعیه بیرونند، امّا در ارتباط با انسان که مکلّف به تکالیف الهیّه است و در برابر حلال و حرام حضرت حقّ مسؤول است و وظیفه دارد به توسط فعّالیّت مشروع، آنچه براى او حلال و طیّب مقرّر شده به دست آورد و از حرامى که اصلًا روزى او نشده بپرهیزد، جاى بحث مفصّل و مشروحى است.

بر اساس آیات صریح قرآن، پذیرش سلطه ستمکاران و طاغوت و طاغوتیان حرام است و قبول کننده ظلم و ستم، شریک ظالم و خائن مى‏باشد.

خداوند بزرگ براى همه انسان‏ها در سفره طبیعت حقّ قرار داده:

حقّ خوراک، حقّ مسکن، حقّ پوشاک و حقّ هر بهره مشروعى که انسان نیازمند به آن است؛ به هیچ عنوان معنا ندارد گروهى به عنوان حاکم بر دیگران از تمام مواهب طبیعى به هر صورت که بخواهند استفاده کنند و استفاده ایشان به قیمت‏

محرومیّت اکثریّت مردم جهان باشد، این مردمند که وظیفه واجب دارند بر ستمکاران نابکار و خائنان پلید و حاکمان زورگو در شرق و غرب عالم بتازند و آنان را سر جاى خود بنشانند، تا سفره گسترده روزى از چنگ آنان درآید و همگان در سایه جهاد مثبت و فعّالیّت مشروع بتوانند از آن استفاده کنند.

اگر کسى به وضع مستکبران و زورگویان و محرومیّت مستضعفان و اکثریّت مردم جهان بنگرد و بگوید خدا این طور خواسته، بدون شکّ برخلاف صریح قرآن و عقل و منطق و حکمت و برهان نظر داده و به حضرت حق تهمت زده و قضاوتى شیطانى و نابجا از خود بروز داده است.

وسعت و تنگى رزق مسئله دیگرى است و حکومت جبّاران و طاغیان و بهره آزاد آنان از سفره طبیعت، مسئله دیگر.

حکومت سلطه گران و ستم پیشگان و اسراف کارى آنان در امور مادّى، دردى است که باید با هجوم محرومان جهان بر آنان، علاج شود.

این سگان هار و گرگان دهان باز، باید از سر این سفره کنار زده شوند و جهان و جهانیان از شرّ آنان راحت شوند، تا آنان که در محرومیّت جان مى‏سپارند به حقوق حقّه خود برسند.

وسعت رزق از جانب حقّ براى هر کس از طریق عنایت و لطف و فضل مقرّر گردد و از حلال خالص معیّن مى‏شود، آنهم نه براى این که دارنده وسعت به مال اندوزى و جمع آورى و تکاثر بپردازد.

تنگى رزق نه به معناى محرومیّت کسى است که دچار محدودیّت است و بر اوست که براى علاج تنگى روزى دست پیش دیگران دراز کند و شخصیّت عالى انسانى خویش را با مالى که دست دیگران است معامله نماید، بلکه وسعت و کاستى بر اساس مصلحت جهانیان است و براى هر دو طرف جنبه امتحان و آزمایش دارد و اگر این گونه نباشد چرخ حیات و کارگاه زندگى آن طورى که باید، نخواهد گشت.

آن کس که داراى وسعت مى‏شود، باید اضافه درآمد خود را در راه نیازهاى جامعه مصرف کند و از این که وسعت در رزق، سبب مستى و بى خبرى او شود بپرهیزد و آن که داراى تنگى رزق است باید قناعت پیشه کند و براى رفع محدودیّت از دست زدن به گناه و معصیت خوددارى نماید که وسعت و تنگى براى انسان همیشگى نیست، بلکه هر کدام را دوره و زمانى است که آن دوره و زمان، کلاس امتحان حقّ و محض مصلحت حیات انسان است و به قول قرآن مجید: مال و اموال و زر و زیور دنیا و ملک و حکومت یک جا مستقرّ نیست، بلکه در حال گردش و در عرصه دست به دست شدن است. «1» بنابراین وسعت و گشایشى که براى مستکبران و زورگویان و طاغوتیان است، وسعت و گشایشى است که از طریق ظلم و زور و جبر و عنف و جنایت و خیانت و ستم و ستمکارى و خوردن خون مظلومان و غارت حقّ محرومان به دست آمده و ربطى به حضرت حقّ ندارد که حقّ تعالى فراهم آوردن چنین وسعتى را حرام مى‏داند و در روز قیامت و در دادگاه عدل تا آخرین درهم و دینار این گونه ثروت و مال را به حساب ستمکاران خواهد گذاشت، آنهم حساب سختى که دنبال آن عذاب و شکنجه ابدى است. و محرومیّت محرومان جهان که در ثروتمندترین سرزمین‏ها زندگى مى‏کنند و زیر پا و کنار دست آنان، معادنى سرشار از عناصر قیمتى و طلا و نفت است نیز به حساب حضرت حقّ نیست که خداوند چنین محرومیّت‏هاى عارضى را که محصول حکومت قلدران و سکوت محرومان است، رضایت ندارد.

رزق و روزى در قرآن مجید

در زمینه وسعت و تنگى رزق لازم است به قرآن مجید و روایات و اخبار مراجعه کرد، تا حقیقت مطلب آن چنان که باید روشن شود.

آیات قرآن مجید را در باب اصل روزى و حلال و حرام مالى و وسعت و تنگى رزق و این که همه این برنامه‏ها، امتحان الهى براى رشد و تکامل انسان و شکوفایى استعدادهاى اوست و انسان نباید در برابر ثروت مست کند و در تنگى معیشت پست شود، مى‏توان به پنج دسته تقسیم کرد:

رزّاقیّت خداوند

1- آیاتى که رزق و روزى را به طور مطلق مستند به حضرت حقّ مى‏داند و از آن آیات استفاده مى‏شود که آنچه از جانب او مقرّر است صحیح و خیر و به دور از حرام و شرّ است، چرا که حضرت او منبع فضل و رحمت و عنایت و مرحمت و لطف و کرامت و جود و سخا و عطا و بخشش و قدرت جناب او بى‏نهایت در بى‏نهایت است و جز خیر و خوبى و درستى و سلامت براى احدى نخواسته و نمى‏خواهد؛ و از آن جا که سلامت زندگى مردم بستگى به رعایت اوامر و نواهى او دارد و مهم‏ترین عامل حرکت آدمى به سوى عبادت و تقوا، روزى پاک و حلال است، معنا ندارد خداوند عزیز از طرفى از انسان برنامه پاک و رعایت حقوق بخواهد و از طرف دیگر روزى انسان را از راه حرام قرار دهد که در کار حکیم و عالم و عادل تناقض وجود ندارد:

الَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِالْغَیْبِ وَیُقِیمُونَ الصَّلاةَ وَمِمَّا رَزَقْناهُمْ یُنْفِقُونَ» «2»

آنان که به غیب ایمان دارند و نماز را بر پا مى‏دارند و از آنچه به آنان روزى داده‏ایم، انفاق مى‏کنند.

الَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلَاةَ وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ یُنْفِقُونَ» «3»

هم آنان که نماز را برپا مى‏دارند و ازآنچه به آنان روزى داده‏ایم، انفاق مى‏کنند.

الَّذِینَ إِذَا ذُکِرَ اللَّهُ وَجِلَتْ قُلُوبُهُمْ وَالصَّابِرِینَ عَلَى‏ مَا أَصَابَهُمْ وَالْمُقِیمِى الصَّلَاةِ وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ یُنفِقُونَ» «4»

همانان که وقتى خدا یاد شود، دل‏هایشان مى‏هراسد و بر آنچه [از بلا و حادثه‏] به آنان مى‏رسد، شکیبایند و برپا دارندگان نمازند و از آنچه روزى آنان نمودیم، انفاق مى‏کنند.

أُولئِکَ یُؤْتَوْنَ أَجْرَهُم مَرَّتَیْنِ بِمَا صَبَرُوا وَیَدْرَءُونَ بِالْحَسَنَةِ السَّیِّئَةَ وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ یُنفِقُونَ» «5»

اینان به علت صبرى که [بر ایمان و عمل به قرآن‏] کردند و بدى [مردم‏] را با نیکى و خوبى خود دفع مى‏کنند و از آنچه به آنان روزى کرده‏ایم، انفاق مى‏نمایند، دوبار پاداششان مى‏دهند.

تَتَجافَى‏ جُنُوبُهُمْ عَنِ المَضاجِعِ یَدْعُونَ رَبَّهُمْ خَوْفاً و طَمَعاً و مِمّا رَزَقْناهُمْ یُنففِقُونَ» «6»

[ملازم بستر استراحت و خواب نیستند، بلکه‏] پهلوهایشان از خوابگاه‏هایشان دور مى‏شود در حالى که همواره پروردگارشان را به علت‏ بیم [از عذاب‏] و امید [به رحمت و پاداش‏] مى‏خوانند و از آنچه آنان را روزى داده‏ایم، انفاق مى‏کنند.

در این آیات به خصال و اوصاف مردان راه حقّ و عارفان عاشق اشاره مى‏کند که اینان با غیب عالم، در ارتباطند و بپا دارنده نمازند و چون یاد خدا شود قلبشان از عظمت حقّ مملوّ از ترس و خشیت مى‏شود، بر مصایب و طوفان‏ها براى حفظ دین خود صبر مى‏ورند، بدى را به خوبى برطرف مى‏نمایند، به وقت نیمه شب و سحر از بستر خوش و رختخواب ناز سربرداشته به عرصه گاه عبادت و مناجات قدم مى‏نهند؛ و در پایان هر پنج آیه مى‏فرماید: از آنچه که به این بندگان صالح و عباد شایسته روزى کرده‏ایم، در راه خیر و صلاح مردم و پیشبرد اهداف حقّ و رفع نیاز نیازمندان و جبران درد دردمندان انفاق مى‏کنند.

آرى، اصل رزق و روزى در ارتباط با عنایت و حکمت خداست و آنچه ریشه در اسما و صفات او دارد صحیح و پاک و اصیل و عین نور است و این معنا از جمله‏ وَمِمّا رَزَقْناهُمْ‏ استفاده مى‏شود.

با توجّه به آیات یاد شده، احدى را نمى‏رسد که تصوّر کند خداوند را غیر از روزى پاک، رزق دیگرى هست که از حرام باشد که این مسئله تهمتى شیطانى به حریم پاک حضرت حقّ است، حریمى که از هر عیب و نقصى منزّه و جز کمال و درستى و عدل و صدق و رحمت و کرم و خلاصه کمالات بى نهایت در بى نهایت، در آن پیشگاه با عظمت، چیزى یافت نمى‏شود.

طیّب بودن رزق الهى‏

2- آیاتى که رزق الهى را به طور صریح حلال طیّب دانسته و پیشگاه مقدّس کارگردان هستى را از عیب روزى کردن حرام، مبرّا نموده است:

یَا أَیُّهَا النَّاسُ کُلُوا مِمَّا فِى الْأَرْضِ حَلَالًا طَیِّباً وَلَا تَتَّبِعُوا خُطُواتِ الشَّیْطانِ إِنَّهُ لَکُمْ عَدُوٌّ مُبِینٌ» «7»

اى مردم! از آنچه [از انواع میوه‏ها و خوردنى‏ها] در زمین حلال و پاکیزه است، بخورید و از گام‏هاى شیطان پیروى نکنید؛ زیرا او نسبت به شما دشمنى آشکار است.

وَکُلُوا مِمَّا رَزَقَکُمُ اللّهُ حَلَالًا طَیِّباً وَاتَّقُوا اللّهَ الَّذِى أَنْتُمْ بِهِ مُؤْمِنُونَ» «8»

و از نعمت هاى حلال و پاکیزه‏اى که خدا روزى شما فرموده، بخورید؛ و از خدایى که به او ایمان دارید، پروا کنید.

فَکُلُوا مِمَّا غَنِمْتُمْ حَلَالًا طَیِّباً وَاتَّقُوا اللّهَ إِنَّ اللّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ» «9»

آنچه از غنیمت [در میدان جنگ‏] گرفته‏اید، حلال و پاکیزه بخورید و از خدا پروا کنید؛ یقیناً خدا بسیار آمرزنده و مهربان است.

فَکُلُوا مِمَّا رَزَقَکُمُ اللَّهُ حَلَالًا طَیِّباً وَاشْکُرُوا نِعْمَتَ اللَّهِ إِن کُنتُم إِیَّاهُ تَعْبُدُونَ» «10»

از نعمت هایى که خدا روزى شما کرده است، حلال وپاکیزه بخورید و نعمت خدا را سپاس گزارید، اگر تنها خدا را مى‏پرستید.

در آیات بالا به وجوب شرعى توجّه به اکل حلال طیّب و حرمت خوردن حرام اشاره رفته و هشدار مى‏دهد که در برابر حرام مالى تقوا پیشه کنید و چون به مصرف حلال طیّب موفّق شدید، شکر نعمت‏هاى الهى را به جاى آورید.

از جملات‏ مِمّا رَزَقَکُمُ اللّهُ‏ و وَمِمّا غَنِمْتُمْ‏ به طور صریح استفاده مى‏شود که آنچه را حضرت حقّ و جناب محبوب روزى فرموده حلال طیّب است و وجود مقدّس او راه حرام را به روى بندگان باز نکرده است، این مردم هستند که حدود تقوا را مى‏شکنند و قدم به جاى قدم خطرناک شیطان و طاغوت مى‏گذارند و فرداى قیامت را که ظرف سعادت ابدى و خیر همیشگى است و جاى همنشینى با انبیا و اولیاست با این چند روزه زودگذر و فانى معامله مى‏کنند!!

سعدى شیرازى ابناى روزگار را چنین نصیحت مى‏کند:

(سعدى شیرازى)

وسعت و تنگى رزق‏

3- آیاتى که وسعت معیشت و تنگى رزق را تنها و تنها در جهت مصلحت حیات ذکر مى‏کند و هشدار مى‏دهد که به وسعت زندگى دل خوش نکنید و از ضیق معیشت ظاهرى سر به زانوى غم مگذارید که این هر دو امرى عارضى و زود گذر و از دست رفتنى است:

اللَّهُ یَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَن یَشَاءُ وَیَقْدِرُ وَفَرِحُوا بِالْحَیَاةِ الدُّنْیَا وَمَا الْحَیَاةُ

تفسیر و شرح صحیفه سجادیه، ج‏1، ص: 217

الدُّنْیَا فِی الْآخِرَةِ إِلَّا مَتَاعٌ» «11»

خدا روزى را براى هر کس که بخواهد، وسعت مى‏دهد و براى هر کس که بخواهد، تنگ مى‏گیرد. و [آنان که از حیات جاوید و پرنعمت آخرت بى‏خبرند] به زندگى زودگذر دنیا شادمان شدند، در حالى که زندگى دنیا در برابر آخرت جز متاعى اندک و ناچیز نیست.

إِنَّ رَبَّکَ یَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَن یَشَاءُ وَیَقْدِرُ إِنَّهُ کَانَ بِعِبَادِهِ خَبِیراً بَصِیراً» «21»

یقیناً پروردگارت رزق را براى هر که بخواهد وسعت مى‏دهد و [براى هر که بخواهد] تنگ مى‏گیرد؛ زیرا او به [مصلحت‏] بندگانش آگاه و بیناست.

اللَّهُ یَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَن یَشَاءُ مِنْ عِبَادِهِ وَیَقْدِرُ لَهُ إِنَّ اللَّهَ بِکُلِّ شَىْ‏ءٍ عَلِیمٌ» «31»

خدا روزى را براى هرکس از بندگانش که بخواهد وسعت مى‏دهد و یا تنگ مى‏گیرد؛ یقیناً خدا بر هر کارى تواناست.

أَو لَمْ یَرَوْا أَنَّ اللَّهَ یَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَن یَشَاءُ وَیَقْدِرُ إِنَّ فِى ذلِکَ لَآیَاتٍ لِقَوْمٍ یُؤْمِنُونَ» «14»

آیا ندانسته‏اند که خدا رزق و روزى را براى هرکه بخواهد فراخ و گشاده قرار مى‏دهد و [براى هر که بخواهد] تنگ مى‏گیرد؟ یقیناً در این [برنامه‏] نشانه‏هایى است براى مردمى که ایمان دارند.

قُلْ إِنَّ رَبِّى یَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَن یَشَاءُ مِنْ عِبَادِهِ وَیَقْدِرُ لَهُ وَمَا أَنفَقْتُم مِن شَیْ‏ءٍ فَهُوَ یُخْلِفُهُ وَهُوَ خَیْرُ الرَّازِقِینَ» «51»

بگو: یقیناً پروردگارم روزى را براى هر کس از بندگانش بخواهد وسعت مى‏دهد و یا تنگ مى‏گیرد و هرچه را انفاق مى‏کنید [چه کم و چه زیاد] خدا عوضى را جایگزین آن مى‏کند؛ و او بهترین روزى دهندگان است.

آرى، گشایش رزق امتحان الهى است و تنگى رزق هم امتحان و هر دو نوع از امتحان هم به مصلحت عباد و بندگان است، تا چه کسى در عرصه وسعت رزق از امتحان حقّ که خرج مال در راه رضاى اوست برآید و چه کسى در تنگى معیشت براى حفظ ایمان و شرف خود تا به پایان رسیدن آن وضع، صبر و استقامت پیشه کند.

وسعت روزى در چهار چوب حلال و مشروع آنهم با رعایت تمام قوانین الهى و فرامین حق مستند به خداست و این وسعت از جانب محبوب داراى حدّ واندازه و مرز و بوم معیّن است و دارندگان این نوع وسعت مکلّفند از گشایش زندگى به نفع محرومان و در جهت تداوم اسلام استفاده کنند که روى هم انباشته کردن ثروت گر چه از حلال باشد امرى نامشروع و برنامه‏اى ضدّ خدا و در جهت نابودى سعادت دنیا و آخرت است. و نیز ضیق معیشت به این معنا که هر چه انسان کوشش و فعّالیّت مى‏کند آن طور که مى‏خواهد نمى‏شود و یا بر اثر حادثه‏اى از حوادث طبیعى و اجتماعى، مال مشروع را از دست مى‏دهد و دچار تنگى در زندگى مى‏گردد مستند به خداست، نه ضیق معیشتى که بر اثر اسراف و تبذیر و ندانم کارى و گناه و معصیت به سر انسان آمده که در ضیق معیشت واقعى جاى صبر واستقامت و حوصله و بردبارى و حفظ ایمان و اخلاق از دست شیاطین است، تا زمانى که به فرموده قرآن از پس عُسر نوبت یُسر و بعد از مشکل نوبت آسانى برسد. «61»

انسانى که بیناى حقیقت است بدون شکّ، وسعت و تنگى روزى را به چیزى نمى‏شمارد، آنچه براى او مهم است اداى تکلیف و وظیفه است، در وسعت رزق خود را مکلّف به خرج مال در راه رضاى دوست مى‏داند و در تنگى معیشت براى حفظ اعتبار خود در پیشگاه حضرت محبوب صبر واستقامت پیشه مى‏کند که عاشقان وصال حضرتش مسلکى جز این نمى‏دانند وراهى جز این ندارند.

لَهُ مَقَالِیدُ السَّماوَاتِ وَالْأَرْضِ یَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَن یَشَاءُ وَیَقْدِرُ إِنَّهُ بِکُلِّ شَىْ‏ءٍ عَلِیمٌ» «71»

کلیدهاى آسمان‏ها و زمین فقط در سیطره مالکیّت اوست. رزق و روزى را براى هر کس که بخواهد وسعت مى‏دهد و یا تنگ مى‏گیرد. یقیناً او به همه چیز داناست.

قرآن مجید در بعضى از آیات تنگى رزق را نسبت به بندگان، عامل پاک ماندن آنان از گناه و معصیت و خرابى دنیا و آخرت و بهم خوردن سعادت دارَیْن مى‏داند و در حقیقت تنگى رزق را علّت نجات و مأمن انسان و رساننده آدمى به مقام با عظمت قرب به حساب آورده است:

وَلَوْ بَسَطَ اللَّهُ الرِّزْقَ لِعِبَادِهِ لَبَغَوْا فِى الْأَرْضِ وَلکِن یُنَزِّلُ بِقَدَرٍ مَا یَشَاءُ إِنَّهُ بِعِبَادِهِ خَبِیرٌ بَصِیرٌ» «18»

و اگر خدا روزى را بر بندگانش وسعت دهد، در زمین سرکشى و ستم کنند، ولى آنچه را بخواهد به اندازه نازل مى‏کند؛ یقیناً او به بندگانش آگاه و بیناست.

در هر صورت بسط رزق براى همه کس علامت محبّت و لطف حقّ نیست و ضیق رزق هم براى همه کس نشانه مطرود بودن او از پیشگاه محبوب نیست.

مال و ثروت براى آنان که اخلاق ابولهبى و قارونى و ابوسفیانى دارند علت هلاکت و شقاوت ابدى و فقر و تنگ دستى براى آنان که اخلاق سلمانى و ابوذرى و مقدادى و میثمى و کمیلى و بلالى دارند عامل حرکت معنوى و شکوفایى صبر و استقامت در راه خدا و علّت فراهم آمدن سعادت و سلامت ابدى است.

قرآن مجید این کتاب علم و هدایت و حکمت و فضیلت، درباره آنان که از وسعت رزق در راه ارضاى شهوات و فساد و افساد و لذّت‏هاى زودگذر سوء استفاده مى‏کنند و نسبت به خرج مال در راهى که خداوند مقرّر فرموده بخل مى‏ورزند، مى‏فرماید:

وَلَا یَحْسَبَنَّ الَّذِینَ یَبْخَلُونَ بِمَا آتَاهُمُ اللّهُ مِن فَضْلِهِ هُوَ خَیْراً لَهُمْ بَلْ هُوَ شَرٌّ لَهُمْ سَیُطَوَّقُونَ مَا بَخِلُوا بِهِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَلِلّهِ مِیرَاثُ السَّماوَاتِ وَالْأَرْضِ وَاللّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِیرٌ» «19»

و کسانى که خدا به آنچه از فضلش به آنان داده بخل مى‏ورزند، گمان نکنند که آن بخل به سود آنان است، بلکه آن بخل به زیانشان خواهد بود. به زودى آنچه به آن بخل ورزیدند در روز قیامت طوق گردنشان مى‏شود. و میراث آسمان‏ها و زمین فقط در سیطره مالکیّت خداست و خدا به آنچه انجام مى‏دهید، آگاه است.

و درباره آنان که ثروت و مال و وسعت روزى را در راه خدا و رفع حوایج محرومان و مسیر بندگى و اطاعت و خدمت به عباد حق خرج مى‏کنند مى‏فرماید:

فَأَمَّا مَنْ أَعْطَى‏ وَاتَّقَى‏* وَصَدَّقَ بِالْحُسْنَى‏* فَسَنُیَسِّرُهُ لِلْیُسْرَى‏» «02»

اما کسى که [ثروتش را در راه خدا] انفاق کرد و پرهیزکارى پیشه ساخت* و وعده نیکوتر را [که وعده خدا نسبت به پاداش انفاق و پرهیزکارى است‏] باور کرد؛* پس به زودى او را براى راه آسانى [که انجام همه اعمال نیک به توفیق خداست‏] آماده مى‏کنیم.

اگر با ثروت و مال، چه ثروتى که تحت عنوان انفال است مانند معادن، دریاها، جنگل‏ها که مالکیّت خاص ندارد و همه ملّت در بهره ورى از آن منابع مساویند و چه مالى که از طریق کسب مشروع و نتیجه زحمت و تلاش انسان به دست مى‏آید معامله اسلامى شود، یعنى برابر با نقشه‏هاى صحیح قرآنى و فرامین الهى و دستورهاى انبیا و ائمّه علیهم السلام عمل شود، بقاى جامعه همراه با سعادت و سلامت و خیر دنیا و آخرت و تأمین حقوق همه جانبه تمام افراد ملّت اعمّ از معنوى و مادى تضمین مى‏گردد و اگر با انفال و ثروتى که از طریق کسب و کار به دست مى‏آید برخورد سفیهانه شود و برابر با امیال و غرایز و شهوات آزاد معامله گردد، جامعه را بقایى نخواهد ماند و فساد و افساد و سلب حقوق اکثریّت و حاکمیّت عده‏اى معدود و زورگو و ستم پیشه و شهوت‏ران و آلوده به سر ملّت سایه خواهد انداخت و ظلم و بیداد همچون تیشه‏اى ریشه جامعه را خواهد زد.

جامعه باید با کمک حکومت صالح از افتادن ثروت‏هاى عمومى و خصوصى به دست سفیهان و نااهلان جلوگیرى کند و چنانچه آن چنان طبقه‏اى بر ملت حاکم است، با قیام الهى خود بر آنان بتازد و آنچه از انفال و ثروت‏هاى باد آورده را که به قیمت فقیر شدن اکثریّت، به جیب آنان ریخته شده از کف آنان خارج سازد، تا در سایه آن قیام و مبارزه غارت رفتگان، به حقوق مادّى و معنوى خود برسند.

در این زمینه به آیه شریفه و روایت ذیل توجّه نمایید:

وَلَا تُؤْتُوا السُّفَهَاءَ أَمْوَالَکُمُ الَّتِى جَعَلَ اللّهُ لَکُمْ قِیَاماً وَارْزُقُوهُمْ فِیهَا وَاکْسُوهُمْ وَقُولُوا لَهُمْ قَوْلًا مَعْرُوفاً» «12»

و اموالتان را که خدا مایه قوام و برپایى [زندگى‏] شما گردانیده به سبک مغزان ندهید، ولى آنان را از درآمد آن بخورانید و لباس بپوشانید و با آنان به صورتى شایسته و پسندیده سخن گویید.

إنَّ بَقاءَ الْإسْلامِ وَبَقاءَ الْمُسْلِمینَ أنْ تَصیرَ الْأمْوالُ عِنْدَ مَنْ یَعْرِفُ فیهَا الْحَقَّ و یَصْنَعُ فیهَا الْمَعرُوفَ، وَإنَّ مِنْ فَناءِ الْمُسلِمینَ وَفَنَاءِ الْإسْلامِ أن تَصیرَ الْأمْوالُ عِنْدَ مَنْ لا یَعرِفُ فیهَا الْحَقَّ و لایَصْنَعُ فیهَا الْمَعْرُوفَ. «22»

از موجبات دوام فرهنگ مسلمانان و اسلام، قرار داشتن مال در دست کسانى است که حقوق آن را بدانند و با آن به احسان و کار خیر برخیزند و از موجبات فناى مسلمانان و اسلام این است که ثروت در دست آنانى قرار گیرد که نسبت به حقوق آن جاهل باشند و با آن به کار خیر و انجام برنامه‏هاى نیک برنخیزند.

امام سجّاد علیه السلام در یکى از دعاهاى خود به پیشگاه حضرت حقّ عرضه مى‏دارد:

نَعُوذُ بِکَ مِنْ تَنَاوُلِ الْإِسرَافِ، وَمِنْ فِقْدَانِ الْکَفَافِ، و مِنْ مَعِیشَةٍ فِى شِدَّةٍ. «23» الهى به وقت داشتن مال، از افتادن در چاه هولناک اسراف به تو پناه مى‏برم و از نداشتن مال در حدّى که زندگى و معیشتم را اداره‏ کند به حضرت تو التجا مى‏کنم.

امتحان الهى وسعت و ضیق رزق‏

4- آیاتى که رزق و روزى را چه در جهت وسعتش و چه در زمینه تنگى و ضیقش امتحان الهى مى‏داند و این انسان مسؤول و مکلّف است که باید در این امتحان و آزمایش قرار گیرد تا استعدادهاى الهى و انسانیش با کمک این امتحان شکوفا شود.

اگر در ثروت است با بذل و بخشش و انفاق و صدقه به مقام جود و سخا و مهر و محبّت و نوع دوستى و تواضع در برابر سایر انسان‏ها و حالات عالى معنوى برسد و اگر در فقر و فاقه و تنگدستى است به مقام صبر و استقامت و حوصله و حلم و ایستادگى در برابر طوفان‏ها و سختیها و حفظ شرف و کرامت انسانى و نشان دادن عظمت روحى و فضیلت و حمیّت نفسى نایل گردد.

پی نوشت ها:

______________________________

(1)- اشاره است به آیه «وَلَکُمْ فِی الْأَرْضِ مُسْتَقَرٌّ وَمَتَاعٌ إِلَى‏ حِینٍ»؛ «و براى شما در زمین، قرارگاهى [براى زندگى‏] و تا مدتى معین، وسیله بهره‏ورى اندکى خواهد بود.» بقره (2): 36.

(2)- بقره (2): 3.

(3)- انفال (8): 3.

(4)- حج (22): 35.

(5)- قصص (28): 54.

(6)- سجده (32): 16.

(7)- بقره (2): 168.

(8)- مائده (5): 88.

(9)- انفال (8): 69.

(10)- نحل (16): 114.

(11)- رعد (13): 26.

(21)- اسراء (17): 30.

(31)- عنکبوت (29): 62.

(41)- روم (30): 37.

(51)- سبأ (34): 39.

(61)- اشاره است به آیه «سَیَجْعَلُ اللَّهُ بَعْدَ عُسْرٍ یُسْراً»؛ «خدا به زودى پس از سختى و تنگنا، فراخى و گشایش قرار مى‏دهد.» طلاق (65): 7.

(71)- شورى (42): 12.

(18)- شورى (42): 27.

(19)- آل عمران (3): 180.

(20)- لیل (92): 5- 7

(21)- نساء (4): 5.

(22)- مستدرک الوسائل: 12/ 339، باب 1، حدیث 14225؛ وسائل الشیعة: 16/ 285، باب 1، حدیث 21557.

(32)- صحیفه سجادیه: دعاى 8.