این فراز از دعا یَوْمَ تُجْزَى کُلُّ نَفْسٍ بِمَا کَسَبَتْ و هُمْ لَا یُظْلَمُونَ‏ برگرفته از آیه‏اى در سوره جاثیه است که فرمود:

وَلِتُجْزَى‏ کُلُّ نَفْسٍ بِمَا کَسَبَتْ وَهُمْ لَا یُظْلَمُونَ» «1»

و تا هر کس در برابر اعمالى که انجام داده است، پاداش یابد و آنان مورد ستم قرار نمى‏گیرند.

سراسر عالم نشان مى‏دهد که آفریننده جهان آن را بر محور حق قرار داده و در همه جا حق و عدالت حاکم است. آنها که هماهنگ با این قانون حق و عدالت حرکت مى‏کنند باید از برکات عالم هستى و الطاف الهى بهره‏مند شوند و آنها که بر ضد آن گام برمى‏دارند باید طعمه آتش سوزان و قهر و غضب خداوند شوند و عدالت این را ایجاب مى‏کند.

خلقت عالم با حق بوده و خداوند براى خلقت آنها هدفى ثابت قرار داده و آفرینش هدفمند این بوده که هر نفسى در مقابل آنچه مرتکب شد جزا داده شود، اگر طاعت کرده ثواب بیند و اگر معصیت کرده عقاب شود و این جزا مطابق عدل خواهد بود، جزاى آنها همان عمل آنهاست، در نتیجه باید از سوء سابقه ترسید نه سوء عاقبت، آنچه بر ستمگران از عذاب آتش و سختى‏ها مى‏رسد نتیجه اعمال آنها در دنیاست یعنى ظلمشان سابقه در دنیا دارد و آیات دلالت دارد که منشأ عذاب آخرت، جهل و دورى از یادگیرى حکمت است.

ثواب و عقاب در آخرت به نفس و اعمال و اخلاق خوب و ناپسند است. پس لذّت و درد و نعمت و بهشت و آتش در آخرت، نفس صورت‏هاى اعمال و آثار است.

عذاب‏هاى الهى براى مجرمان از باب انتقام نیست و درد و شدّت از امور خارج از ذات و صفات مترتّب بر آنها نیست، بلکه کارهاى قبیح واقع در دنیا به خاطر ضمیر و نیّات نادرست آنهاست که فطرت اصلى آنها را، منحرف کرده است.

چون حجاب برداشته شود، در قبر صور اشکال را با معانى مشاهده کند. و اوّلین چیزى که مطابق با عمل مى‏بیند عقرب‏ها و مارهایى است که در پیرامون او هستند که صفات و تخیّلات اویند، اکنون صورت آنها کشف شده است و او در فکر راه فرار از این صحنه‏هاست چگونه مى‏تواند از نفسانیّات خود و لازمه آنها بگریزد.

بنابراین کسى که ذرّه‏اى ایمان در او باشد از آتش نجات یابد و اعمال حسنه او به صورت لذّت مانند: حوریه، غلمان و جنّت و رضوان است و حقیقت این صور، مخفى در باطن است که در قیامت با رفع حجاب آشکار مى‏شود.

آثار باقیمانده ایمان و عمل صالح و گناه، انسان را در حدّ و مرز جاذبه کلى حق و شعاع آن نگاه داشته گرچه سنگینى و آلودگى به گناه او را رها نمى‏کند.

نیروهاى معنوى برتر به شفاعت آن برمى‏خیزند و بیش از استحقاق او را به سوى خویش مى‏کشانند و از آلودگى گناه و تاریکى آن پاک و روشنش مى‏سازند و اگر با اصرار بر گناه و تکرار آن خطرات، آدمى از حرکت به سوى خیر و حق باز ایستد و از جاذبه آن دور نگه داشته شود از رحمت برخوردار نمى‏گردد.

معانى نفس

مراد از نفس، حقیقت انسان است که در دنیا، بدن مادّى به عنوان ابزار فعل آن است و در هنگام مرگ تعلّقش از آن قطع شده و به عالم دیگر سفر مى‏کند.

و خداوند در وصف این حال مى‏فرماید:

یَا أَیَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ* ارْجِعِی إِلَى‏ رَبِّکِ رَاضِیَةً مَرْضِیَّةً* فَادْخُلِى فِی عِبَادِى* وَادْخُلِى جَنَّتِى» «2»

اى جان آرام گرفته و اطمینان یافته!* به سوى پروردگارت در حالى که از او خشنودى و او هم از تو خشنود است، باز گرد.* پس در میان بندگانم درآى* و در بهشتم وارد شو.

این اصطلاح از نفس در دین، «روح» گفته مى‏شود و در قرآن، روح به این معنا است.

روح موجودى آسمانى است که به دلیل شرافتش به خداوند نسبت داده شده است، این موجود آسمانى مانند فرشتگان داراى وجودى مستقلّ است. او پس از رشد و کمال جسم که تسویه نام گرفته، خلقتى دیگر در او ایجاد مى‏شود و آفرینش دوّم، چیزى جز ایجاد حیات انسانى نیست که توسّط روح صورت مى‏گیرد. پس از تعلّق روح به بدن، حقیقت انسان شکل مى‏گیرد که این حقیقت، در زبان قرآن «نفس» است.

از دیدگاه اهل لغت «نفس» همان روحى است که هستى و حیات جسد به آن وابسته است، مراد از نفس همان روح است که حیات و هستى جسد و بدن وابسته به آن مى‏باشد و هر انسانى به آن، نفس اطلاق مى‏گردد و حتى حضرت آدم علیه السلام، زن باشد یا مرد در این مورد مساوى است و هر شیئى به ملاحظه ذاتش، نفس شى‏ء گفته مى‏شود و نیز گفته مى‏شود کسى که داراى نفس است یعنى صفات پسندیده داشته، داراى ذکاوت و سخاوت است.

نفس مى‏تواند معانى گوناگونى داشته باشد:

1- نفس به معناى شخص.

2- نفس به معناى روح. در مورد انسانى که مالک بر نفس خویش باشد، کلمه نفس بر او اطلاق مى‏گردد.

از برخى عارفان چنین نقل شده است:

ادله قطعى وجود دارد که مراد از نفوس همان ارواحى باشد که هستى انسان‏ها به آنها قائم است و این ارواح اوّلین مخلوق خداست.

چنان که از پیامبر گرامى اسلام صلى الله علیه و آله نیز نقل شده است که:

أوَّلُ ما ابْدَعَ اللَّهُ سُبْحانَهُ وَتَعالى‏ هِىَ النُّفُوسُ المُقَدَّسَةُ المُطَهَّرَةُ فَانطَقَها بِتَوْحیِدِه ثُمَّ خَلَقَ بَعْدَ ذلِکَ سائِرَ خَلْقِهِ‏

[وانَّها خُلِقَتْ لِلبَقاء وَلَمْ تُخْلَقُ لِلفَناءِ

] لِقَولِهِ ما خُلِقْتُمْ لِلفَناءِ بَلْ خُلِقْتُم لِلْبَقاء وَإنَّما تُنْقَلُونَ مِنْ دارٍ الى‏ دارٍ

[وَانَّها فِى الأَرْضِ غَرِیبَةٌ وَفِى الأبْدانِ مَسْجُونَةٌ

] «3» اوّلین موجودى را که خداوند ایجاد کرده است، همان نفوس قدسى پاک ارواح‏ مى‏باشد پس خداوند بعد از آفرینش، آنان را به سخن درآورد و آنان اقرار به توحید خداوند کرده، سپس سایر مخلوقات را آفرید و به یقین، این ارواح براى بقا آفریده شده‏اند نه براى فنا، چنانکه پیامبر گرامى اسلام صلى الله علیه و آله خطاب به انسان‏ها مى‏فرماید:

شما اى انسان‏ها براى فنا آفریده نشده‏اید، بلکه براى بقا به وجود آمده‏اید و تنها کارى که انجام مى‏دهید، این است که از منزل دنیایى به منزل ابدى آخرت حرکت مى‏کنید و این که ارواح شما در روى زمین غریب بوده و در قالب بدن‏ها، زندانى محسوب مى‏شوند.

3- جسم صنوبرى.

4- نفس حیوانى که عبارت از حقیقت روح بوده که جز خداوند از مخلوقات بر حقیقت او آگاهى ندارد.

5- جسم لطیف که داخل در ظرف بدن بوده مثل آب که داخل درخت است.

6- جوهر بخارى و لطیف که منشأ پیدایش حیات و هستى و گرما و حرکت ارادى در یک موجود است و آن جوهرى است که در بدن اشراق دارد و به هنگام موت از بدن خارج مى‏گردد.

لذا دانشمندان تصریح کرده‏اند که: رابطه و وابستگى نفس یعنى روح در انسان بر سه نوع است:

اول: روشنایى و رابطه آن در جمیع حالات بدن انسان در ظاهر و باطن برقرار است؛ و آن حالت بیدارى است.

دوم: رابطه و روشنایى آن از ظاهر بدن قطع مى‏شود نه باطن آن؛ و آن حالت خواب است.

سوم: به طور کلى رابطه و روشنایى آن از بدن انسان قطع مى‏گردد؛ و آن حالت مرگ است.

7- نفس، جوهر روحانى است ک نه جسم است و نه حالت و خاصیت جسمانیت را دارد، نه داخل در بدن است و نه خارج از آن، تنها یک نوع رابطه‏اى با اجساد دارند، مثل: رابطه عاشق با معشوق.

8- نفس یعنى خون.

9- نفس امّاره: نفس در آیات قرآنى نیز به معناى نفس امّاره هم آمده است: وَ نَهَى النَّفْسَ عَنِ الْهَوَى‏» «4» یعنى نفسى که امر کننده به بدى است.

برخى گفته‏اند:

جزا دادن در برابر کسب، اشاره به این است که: دادن حسنه در برابر طاعت و عذاب در مقابل گناهان ظلم نیست، بلکه عین عدل است.

هر که هواى نفسش را در تجاوز به حدود الهى و انجام شهوات قرار دهد گناهان در قلب او تأثیر گذارد و موجب اعراض از خداوند مى‏گردد. «5»

 [ «16» حَمْداً نُزَاحِمُ بِهِ مَلَائِکَتَهُ الْمُقَرَّبِینَ و نُضَامُّ بِهِ أَنْبِیَاءَهُ الْمُرْسَلِینَ فِی دَارِ الْمُقَامَةِ الَّتِی لَا تَزُولُ و مَحَلِّ کَرَامَتِهِ الَّتِی لَا تَحُولُ «17» وَالْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی اخْتَارَ لَنَا مَحَاسِنَ الْخَلْقِ وَأَجْرَى عَلَیْنَا طَیِّبَاتِ الرِّزْقِ‏]

سپاسى که به وسیله آن، همدوش فرشتگان شویم و در پیشگاه رحمتش جاى را بر آنان تنگ کنیم و به سبب آن، در سراى جاودانى که از بین نمى‏رود و محل کرامتش که دگرگونى نمى‏پذیرد با پیامبران مرسل همراه شویم. و سپاس مخصوص خداست که زیبایى‏هاى آفرینش را براى ما برگزید و روزى‏هاى پاکیزه را به سوى ما روان ساخت.

پی نوشت ها:

______________________________

(1)- جاثیه (45): 22.

(2)- فجر (89): 27- 30.

(3)- الاعتقادات، شیخ صدوق: 47؛ بحار الأنوار: 6/ 249، باب 8، حدیث 87؛ مجموعة ورّام: 2/ 243.

(4)- نازعات (79): 40.

(5)- ریاض السالکین فى شرح صحیفة سید الساجدین: 4/ 83- 88.