ظلمات چیست و برزخ کجاست؟

ظلمات جمع ظلمت است که بى‏نورى چیزى است که باید نورانى باشد.

برزخ در لغت فصل بین دو شى است ولى به تعبیر آیات و روایات، فاصله از وقت مرگ تا قیامت است.

به عبارت دیگر: هرگاه علاقه انسان از طبیعت قطع شود پس در اوّل منزل عجایب عالم الهى است. در این عالم دو فرشته سؤال کننده تمام خیر و شرّ انسان را در دنیا به صورت مناسب و غیر محدود مى‏بینند.

امام صادق علیه السلام مى‏فرماید:

الْبَرزَخُ الْقَبْرُ وَهُوَ الثَّوابُ والعِقابُ بَیْنَ الدُّنْیا والآخِرَةِ. «1»

برزخ گور [همان جاى انسان پس از مرگ‏] است و آن ثواب و عذاب بین دنیا و آخرت است.

جسم آدمى پس از مرگ رها گشته و پس از پراکندگى اجزاى آن به طبیعت باز مى‏گردد. نفس ناطقه انسانى که همان روح آدمى است پس از فرا رسیدن مرگ همچنان باقى است. روح پس از جدایى بدن به مرحله تازه‏اى از زندگى منتقل مى‏گردد که زندگى برزخى نامیده مى‏شود. او در عالم برزخ به سر مى‏برد تا این که رستاخیز برپا گردد و به سراى آخرت انتقال یابد.

روح هر انسانى دارنده بسیارى از رویدادهاى دوران عمر است و حوادث زندگى‏ را به یاد دارد و ارواح دانشمندان علاوه بر خاطره‏هاى عادى، داراى علوم و فنونى هستند که در دوران زندگى فرا گرفته‏اند و با رویداد مرگ و جدا شدن روح آگاهى پیدا مى‏کند و نیک و بدهاى دنیاى خود را، به یاد مى‏آورد.

آیات و روایات بسیارى گویاست که نیّت‏ها و باورهاى درست و رفتارهاى شایسته انسان، تجسّم مى‏یابند و قلمرو زندگى صاحبان خود را در عالم برزخ روشن مى‏کنند. و نیّت‏هاى ناپاک و باورهاى نادرست و رفتارهاى ناشایسته با چهره‏هاى تاریک تجسّم مى‏یابد و عرصه زندگى صاحبان خود را در عالم برزخ تیره و تار مى‏سازد.

معناى ظلمت برزخ در کلام بزرگان‏

اما برخى گفته‏اند:

«مراد از ظلمتِ برزخ؛ ظلمتِ عمل و ظلمتِ بدن است که نور از نفس مجرّد قطع شود و آماده رجوع به ماده اصلى شود.

برخى گفته‏اند:

ظلمات به اعتبار شدّت ظلمت است.

برخى گفته‏اند:

ظلمات عبارت از شداید روح در عالم برزخ با کنایه از آتش ظلمات است مانند آتش قیامت یا مکانى که در عالم مثال است.» «2» از شیخ بهایى نقل شده است که:

«در روایات است که اشباحى که به نفوس تعلّق دارد در عالم برزخ هستند و جسم نیستند، ولى مى‏خورند و مى‏آشامند و در جلسات حلقه حلقه مى‏نشینند و سخن مى‏گویند و بهره مى‏برند و گاهى در فضاى بین زمین و آسمانند و یکدیگر را

مى‏شناسند و ملاقات مى‏کنند.

این اشباح واسطه‏اى بین دو عالم هستند نه جسم مادّیند و نه موجود مجرّد و لطیفند. و این عالم عالمى است بسیار گسترده و ساکنان آن عالم با یکدیگر در لطافت و تیرگى و زیبایى و زشتى صورت، تفاوت فراوانى دارند. بدن‏هاى مثالى آنان حواس ظاهریّه و باطنیّه را دارند. از لذایذ جسمى و روحى متنعّم و از دردهاى بدنى ناراحت مى‏شوند.» «3» انسان در فاصله میان مرگ و رستاخیز عمومى، یک زندگانى محدود و موقّتى دارد که برزخ واسطه میان حیات دنیا و حیات آخرت است. انسان پس از مرگ از جهت اعتقاداتى که داشته و اعمال نیک و بدى که در این دنیا انجام داده مورد بازپرسى خصوصى قرار مى‏گیرد و پس از محاسبه اجمالى، طبق نتیجه‏اى که گرفته شد به یک زندگى شیرین و گوارا یا تلخ و ناگوار محکوم گردیده با همان زندگى در انتظار روز رستاخیز عمومى به سر مى‏برد.

حالِ انسان در زندگى برزخى بسیار شبیه به حال کسى است که براى رسیدگى اعمالى که از وى سر زده به یک سازمان قضایى احضار مى‏شود و مورد بازجویى قرار گرفته، به تنظیم و تکمیل پرونده‏اش بپردازند، آنگاه در انتظار محاکمه در بازداشت به سر برد. در عالم برزخ زمان مطرح نیست و کوتاهى یا طولانى بودن برخوردارى از نعمت‏ها یا سختى‏ها معنا ندارد. اما فراز و فرود در شدّت یا ضعف نعمت‏ها و یا سختى‏ها در آن عالم مى‏باشد.

روح در برزخ، در کلام علامه طباطبایى‏

علّامه طباطبایى مى‏نگارد:

«روح انسان در برزخ، به صورتى که در دنیا زندگى مى‏کرد به سر مى‏برد، اگر از نیکان است از سعادت و نعمت و جوار پاکان و مقرّبان درگاه خدا برخوردار مى‏شود و اگر از بدان است در نقمت و عذاب و مصاحبت شیاطین و پیشوایان ضلال مى‏گذراند.

خداى متعال در وصف حال گروهى از اهل سعادت مى‏فرماید:

وَلَا تَحْسَبَنَّ الَّذِینَ قُتِلُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ أَمْوَاتاً بَلْ أَحْیَاءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ یُرْزَقُونَ* فَرِحِینَ بِمَا آتَاهُمُ اللَّهُ مِن فَضْلِهِ وَیَسْتَبْشِرُونَ بِالَّذِینَ لَمْ یَلْحَقُوا بِهِم مِن خَلْفِهِمْ أَلَّا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَلَا هُمْ یَحْزَنُونَ» «4»

و هرگز گمان مبر آنان که در راه خدا کشته شدند مرده‏اند، بلکه زنده‏اند و نزد پروردگارشان روزى داده مى‏شوند.* در حالى که خدا به آنچه از بخشش و احسان خود به آنان عطا کرده شادمانند و براى کسانى که از پى ایشانند و هنوز به آنان نپیوسته‏اند [و سرانجام به شرف شهادت نایل مى‏شوند] شادى مى‏کنند که نه بیمى بر آنان است ونه اندوهگین مى‏شوند.

در وصف حال گروهى دیگر که در زندگى دنیا از مال و ثروت خود استفاده مشروع نمى‏کنند مى‏فرماید:

حَتَّى‏ إِذَا جَاءَ أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قَالَ رَبِّ ارْجِعُونِ* لَعَلِّی أَعْمَلُ صَالِحاً فِیَما تَرَکْتُ کَلَّا إِنَّهَا کَلِمَةٌ هُوَ قَائِلُهَا وَمِن وَرَائِهِم بَرْزَخٌ إِلَى‏ یَوْمِ یُبْعَثُونَ» «5»

[دشمنان حق از دشمنى خود باز نمى‏ایستند] تا زمانى که یکى از آنان را مرگ در رسد، مى‏گوید: پروردگارا! مرا [براى جبران گناهان و تقصیرهایى که از من سر زده به دنیا] بازگردان؛* امید است در [برابر] آنچه [از عمر، مال و ثروت در دنیا] واگذاشته‏ام کار شایسته‏اى انجام دهم. [به او مى‏گویند:] این چنین نیست [که مى‏گویى‏] بدون تردید این سخنى بى‏فایده است که او گوینده آن است و پیش رویشان برزخى است تا روزى که برانگیخته مى‏شوند.» «6» در کتاب «الهیات و معارف اسلامى» آمده است:

«بدن برزخى و عذاب و نعمت‏هاى آن جا را مى‏توان به گونه‏اى به لذّت و یا نعمت‏هاى موقع خواب تشبیه کرد. انسان در عالم رؤیا واقعاً یک رشته کارهایى را انجام مى‏دهد، راه مى‏رود، سخن مى‏گوید، مى‏اندیشد و ... هرگاه این کارها را با زندگى عنصرى و مادّى بسنجیم فاقد حقیقت خواهد بود ولى اگر از نسبت‏گیرى و مقایسه صرف‏نظر کنیم، باید گفت: این کارها در ظرف رؤیا براى خود حقیقتى دارند؛ زیرا خوشى‏ها، آرامش‏ها و آلام و دردهاى رؤیایى، براى خود خالى از یک نوع واقعیّت نیست.

چه بسا حالات انسان در خواب روى بدن عنصرى نیز اثر مى‏گذارد. حالا اگر یک چنین زندگى رؤیایى واقعیّت بیشتر و حقیقتى روشن‏تر پیدا کند، باید نام آن را زندگى برزخى نهاد. در آن جا مادّه و عنصر یا مولکول و اتم وجود ندارد ولى صورت تمام موجودات جهان بى‏آن که مادّه و وزنى در کار باشد موجود است.

به این خاطر دانشمندان مى‏گویند:

در جهان برزخ، آثار مادّه از گرمى و سردى، از شیرینى و تلخى، شادمانى و غمگینى هست، هر چند خود مادّه وجود ندارد. در آن جا خوردن و آشامیدن، سماع و استماع و دیدن وجود دارد. اگر چه از مادّه‏اى که این امور در زندگى ما بر آن توقّف دارد، خبرى نیست.

پیامبر گرامى اسلام صلى الله علیه و آله در جنگ بدر دستور داد که کشته‏هاى قریش را به چاهى‏ بریزند سپس بر سر چاه ایستاد و به آنان خطاب کرد و فرمود:

آیا آنچه را که خداى شما وعده کرده حقیقت داشت؟

مسلمانان گفتند: آنان مردگانند و چگونه با آنان سخن مى‏گویید.

پیامبر صلى الله علیه و آله فرمود: شما از آنان شنواتر نیستید، آنان مى‏شنوند، ولى اجازه سخن گفتن ندارند.» «7»

پی نوشت ها:

______________________________

(1)- تفسیر نور الثقلین: 3/ 553، حدیث 122.

(2)- لوامع الانوار العرشیة فى شرح الصحیفة السجادیة: 1/ 492.

(3)- لوامع الانوار العرشیة فى شرح الصحیفة السجادیة: 1/ 474.

(4)- آل عمران (3): 169- 170.

(5)- مؤمنون (23): 99- 100.

(6)- تفسیر المیزان: 1/ 349، ذیل آیه 154 سوره بقره؛ شیعه در اسلام: 156.

(7)- الهیات و معارف اسلامى: 488.